Morgunblaðið - 15.08.1993, Blaðsíða 14

14 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1993
+
Yiðarkurl mjúkt undir iljum,
heilnæmar trjágufur,
tré hvísla ævisögur:
TRJÁSAFNIÐ HALLORMSSTAÐ
eftir Gunnar Hersvein,
myndir Kristleifur Bjðmsson
SÓLIN gægist milli skýja. Þytur í laufum. Ilmandi skógur eftir
regn. Sigurður Blöndal opnar hlið á safni sem á sér 90 ára sögu
og býður okkur að ganga inn í það. Þetta er Trjásafnið á Hall-
ormsstað sem var formlega opnað í júlíbyrjun. Síðastliðið haust
var það grisjað, hreinsað, stígalagt og trén merkt nú í vor. „Við
vonumst til að svona safn geti orðið áhugavert fyrir ferðafólk
og það er líka fræðslustofnun,“ segir Sigurður sem ætlar að leiða
okkur um safnið.
tli það sé hægt að
rækta skóg á íslandi?"
hugsaði Carl Ryder,
danskur sjóliðsforingi
um síðustu aldamót. Hann fékk síð-
an landa sinn prófessor C.V. Prytz,
sérfræðing í skógfræði, til að fara
um landið og velja staði til skóg-
ræktartilrauna. Hallormsstaður,
Grund í Eyjafirði og Rauðavatn við
Reykjavík urðu fyrir valinu. Ryder
og Prytz réðu svo Christian E.
Flensborg til að standa fyrir byijun-
artilraunum á þessum stöðum.
Flensborg kom á Hallormsstað
1903, lét girða 10 hektara sem
kallaðir voru Mörkin og stofnaði
gróðrarstöð fyrir tijáplöntur. Nú
tilheyrir hún Tijásafninu.
Stígurinn í safninu er notalegur
til göngu. Hann er lagður viðar-
kurli og kemur í veg fyrir að skó-
fatnaður verði moldugur á votum
dögum. Við göngum og öndum að
okkur ilmandi tijágufum. Árið 1907
var Skógrækt ríkisins sett á stofn
og danskur maður, Agnar Kofoed-
Hansen, gerður að skógræktar-
stjóra. Hann gafst fljótlega upp á
því að rækta erlendar tijátegundir
á íslandi og lýsti því yfir 1913 að
það væri ekki hægt. Þegar Hákon
Bjamason varð skógræktarstjóri
1935 lét hann það verða sitt fyrsta
verk gera tilraunir með erlendar
tegundir. Hann var óhemju elju-
samur að ná í fræ og græðlinga frá
öllum heimshlutum í norræna barr-
skógabeltinu.
Tijásafnið varð til á tilviljunar-
kenndan hátt með því að starfs-
menn plöntuðu eintökum úr send-
ingum í kringum græðireitina.
Skipulagsleysið gefur tvímælalaust
ákveðinn sjarma. Sigurður Blöndal
þekkir safnið eins og lófann á sér.
Hann' fluttist á Hallormsstað frá
Mjóanesi, fæðingarstað sínum, árið
1930 er móðir hans Sigrún Blöndal
varð fyrsti skólastjóri Húsmæðra-
skólans. Hann byijaði að vinna hjá
skógræktinni á Hallormsstað 1952,
varð skógarvörður 1955 eftir móð-
urbróður sinn Guttorm Pálsson sem
hafði gegnt því starfi frá 1909, og
skógræktarstjóri ríkisins 1977-89
eftir Hákon Bjamason. Sigurður
nemur nú staðar í Tijásafninu, lyft-
ir stafnum sínum, bendir og fræðir
okkur um fyrsta merkta tréð sem
verður á vegi okkar.
Soltnar mýs og safalar
Lindifura (Pinus cembra) sáð
um 1905. Fræverslun Jóhannesar
Rafns var mjög þekkt í V-Evrópu.
Hún lagði t.d. til allt fræ sem Dan-
ir notuðu. Árið 1905 gaf hún hing-
að 50 kg. af lindifurufræi með því
skilyrði að því yrði sáð beint út í
skóg. Nú eru 100 lindifurutré í
Tijásafninu. Lindifuran er mjög
útbreidd austan Úralfjalla. Hún
verður allt að 35 metra há á kjör-
svæðum sínum í Altaj-fjöllum.
Lindifuran í Tijásafninu er ættuð
frá héraðinu Omsk í V-Síberíu.
Fræið af henni eru stórar hnetur,
stærri en matbaunir. Þegar Sigurð-
ur var í Síberíu 1979 ásamt félaga
sínum sá hann gamlar konur á járn-
brautarstöðvum selja lindifurafræ í
pokum sem sælgæti. Hann komst
einnig að því að viðurinn af henni
hentar mjög vel til útskurðar. Aðal-
viðfangsefni útskurðarmanna í
Altaj var þá bangsar og Lenin
gamli. Það var ennfremur talið gott
að fara með asmasjúklinga í lindif-
uruskóg til að fá bata. Tré anda
nefnilega frá sér heilnæmum guf-
um. Leiðsögumaður Sigurðar og
félaga taldi það þýðingarmest varð-
andi lindifurana að fræ hennar
væri kjörfæða verðmætasta pels-
dýrsins í Síberíu, safalans (Martes
zibellina) rándýrs af marðarætt.
Mýs era líka sólgnar í þetta fræ
og hafa þær dreift því um allt Tijá-
safnið. Lindifuran er með fimm
nálar í búnti en helmingurinn af
100 furutegundum heimsins era
fimmnála. Flestar hinar era með
tvær eða þrjár. Lindifuran í Tijá-
safninu ber nú þroskað fræ á hveiju
ári. Það vantar bara safalann!
Við göngum áfram. Regndropar
falla og sólin smeygir geislum sín-
um í gegnum þá. Trén era merkt
á smekklegan hátt. Grænmálaðir
heflaðir staurar. Undir plasthlíf er
bæði ritað íslenska tijánafnið og
latínuheitið á miða ásamt gróður-
setningarári.
Stafafura (Pinus contorta), sáð
1936. Sigurður mælir hæðina með
þjálfuðum augum. 14 metrar. Fyrir
framan okkur eru fyrstu stafafur-
uraar sem ræktaðar vora á íslandi.
Hún hefur gífurlega útbreiðslu í
N-Ameríku, norður til suðurs yfir
3.900 km svæði. Hún hefur eitt
mesta vistfræðilega þolsvið allra
tijátegunda í heiminum og er mest
ræktaða furan á íslandi. Fræi henn-
ar var sáð beint í jörð hér árið 1936
er Guttormur Pálsson fékk það sent
frá Kanada. Hann fékk það fyrir
milligöngu Stefáns Einarssonar
prófessors í Baltimore við John
Hopskins háskólann í Bandaríkjun-
um. Stefán fékk fræið hjá einum
þekktasta tijáerfðafræðingi N-
Ameríku, prófessor Heimburger.
Eitt sinn er Sigurður Blöndal hélt
fyrirlestur við skógræktarstofnunin
í Victoria á Vancouvereyju í Kanada
kom hann auga á óskaplega gamlan
og lítinn karl sem sat meðal áheyr-
enda. Þeir voru kynntir eftir fyrir-
lesturinn og þá kom í ljós að sá
gamli var enginn annar en prófess-
or Heimburger á tíræðisaldri. Þetta
var árið 1984 og gat Sigurður glatt
gamla manninn með því að fræ sem
borist hafði til Islands fyrir hans
tilstilli hefði borið góðan ávöxt.
Heimburger fékk fræið frá Smit-
hers í Kólumbíu hinni bresku.
Stafafura hefur 2 nálar í knippi.
Börkurinn er grár. íbognir könglar
hennar geta setið lokaðir í mörg
Sigurður Blöndal.
ár. Þeir opnast jafnvel ekki nema
við skógareld en þá dreifast fræin
út í öskuna. Menn hafa fundið allt
upp í 8 hundruð þúsund á hektara
af stafafura sem vaxin era upp af
brunaflötum. Náttúran hefur ráð
undir rifi hveiju!
54 tegundir era í Tijásafninu og
virðast búa í sátt og samlyndi.
Engin tegund er gerð brottræk úr
garðinum. Það sést á berkinum að
þeim líður vel. Börkurinn er andlit
tijánna. Næst heilsum við upp á
Rússneskt lerki (Larix suka-
ezewii). Fjögur rússalerkitré á besta
aldri standa saman. Þau vora gróð-
ursett 1922 og eru orðin 16 m há.
Þessi tré gáfu Guttormi Pálssyni
hvatningu til að útvega sér meira
fræ sem hann fékk 1933 og gróður-
setti á eigin spýtur í lundi sem nú
er nefndur Guttormslundur. Hann
plantaði í hann 5.000 tijám. Þetta
var mjög merkilegt framtak hjá
honum því að Kofoed-Hansen skóg-
ræktarstjóri hafði afskrifað erlend-
ar tijátegundir hér eins og áður
sagði. Rússalerkið í Tijásafninu frá
1922 hafði staðið 9 ár eða frá 1913
í gróðrarstöðinni.
Ilmandi tré og pípa á hvolfi
Það er kyrrlátt í Tijásafninu.
Mjúkt viðarkurl undir fótum. Fugl
á stakri grein. Gangan framkallar
rósemd sem tijáilmurinn á mikinn
þátt í. „Hér eru okkar „Icelandic
Bigtrees“,“ segir Sigurður og bend-
ir á blágreni (Picea engelmannii)
gr. 1905. Hákon Bjarnason kallaði
bigtré stórvið. Þau eru mestu tré
heimsins að umfangi. Blágrenið í
Tijásafninu er ættað vestan úr
Klettafjöllum í Colorado í Banda-
ríkjunum. Flensborg kom með þau
frá Danmörku. Hann kom hingað
með þau á hestbaki 25. maí 1905
frá Seyðisfirði. Blágrenið er geysi-
lega útbreidd tegund í N-Ameríku.
Það er með mjóa krónu eins og tré
sem vaxa hátt til fjalla. Trén era
sum staðar eins og spjótsoddar. Það
er vegna þess að þau eru búin að
aðlaga sig snjóþyngslum. Tré með
mjóa krónu lifa best af mikil snjó-
þyngsli. Þau hafa ennfremur mjóan
stofn vegna þess að gildleikinn er
alltaf í samræmi við krónustærðina,
og árhringimir líka. Mikil króna
merkir breiða árhringi. Grannar
greinar og mjóir árhringir gera
betra timbur. Besti smíðaviðurinn
er úr barrtijám með 2 til 3 milli-
metra árhringum. Blágreni er harð-
gert og skuggþolið tré. Það getur
haldið áfram að vaxa allt til 500
ára aldurs. Tígulleg tijátegund!
Við fetum stíginn áfram. Þarna
er fjallaþinur (Abies lasiocarpa)
gr. 1937. Þinur er fallegt nafn. Það
er tijáheiti sem Hákon Bjarnason
og Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um fundu í nafnaþulu Snorra-Eddu.
Þetta er gamalt trjáheiti sem finnst
reyndar ekki nema í einni útgáf-
unni af Eddunni. Fjallaþinurinn
virðist vera eina þintegundin sem
auðvelt er að rækta á Islandi. Sér-
staklega í innsveitum norðan og
austanlands vegna veðurfars. Hann
er amerísk háfjallategund sem hef-
ur í aðalatriðum sama útbreiðslu-
svæði og blágrenið. Ofurmjó króna
eða spjótsoddur einkennir hann.
Fjallaþinslundurinn í Tijásafninu
er vaxinn upp af tijám komin frá
gróðrarstöðinni í Álastarhaugi á
Hálogalandi í Noregi. Og eins og
skuggþolnum tijám sæmir vex
hann hægt, einn til tvo metra fyrstu
20 árin. Þinurinn fellir ekki nálar
og er af þeim sökum eftirsóttur sem
jólatré. Áð auki ilmar allt tréð.
Sigurður treður tóbaki í pípuna
sína og kveikir í. Regn fellur og
Sigurður snýr þá pípunni á hvolf
með hólkinn niður. „Þetta gerum
við skógræktarmenn þegar rignir,“
segir hann til skýringar. Svo styttir
upp aftur og við eram komin að
bergfuru (Pinus mugo) gr. 1936.
Hún er frá Pýrenafjöllunum í SV-
Evrópu og er aðaluppistaðan í fura-
lundinum á Þingvöllum sem var
gróðursettur 1899. Bergfuran í
Tijásafninu er með þeim hæstu á
íslandi, 10-11 metrar. Afbrigði af
henni hefur stórt útbreiðslusvæði í
Alpaíjöllunum og er þar eins og
ranni, kallaður dvegfura. Hún er
vinsæl garðplanta á íslandi og á
Norðurlöndunum.
Náttúran verður ekki
hraðfryst
Nú komum við að hávöxnu síber-
íulerki (Larix sibirica) og lávaxinni
!■