Morgunblaðið - 12.12.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1993
Deilur um Stasi-skjölin
magnast í Þýskalandi
Stjórnvöld sögð taka slælega á málefnum fórnarlamba ógnarstjórnarinnar
700.000 umsóknir
SKJALASAFN Stasi er alls um 180 kílómetrar að lengd og nú hafa rúmlega 250.000 fyrrum Aust-
ur-Þjóöverjar fengið aðgang að þeim skjölum sem þá varða. Hins vegar hafa um 700.000 slikar
umsóknir borist frá einstaklingum. Myndin var tekin á safni með Stasi-skjölum í Leipzig.
EFTIR sameiningu þýsku ríkj-
anna árið 1990 fundust í hirsl-
um Stasi, öryggislögreglu
þýska Alþýðulýðveldisins,
leyniskjöl með upplýsingum um
einkalíf milljóna íbúa landsins.
Þá kom í ljós að hjá Stasi störf-
uðu óopinberlega, yfir hundrað
þúsund uppljóstrarar sem
fluttu fréttir af kunningjum,
vinum og jafnvel fjölskyldu-
meðlimum sem taldir voru óvin-
veittir ríkisvaldinu en það eitt
að fara í kirkju eða mæta ekki
við hátiðahöld á frídegi verka-
lýðsins, 1. maí, gaf tilefni til
tortryggni. Lög um opinberun
þessara skjala voru sett i fyrra
og nú hafa tæplega 700.000
fyrrum ríkisborgarar, sótt um
að fá að sjá þau.
En ekki eru allir á eitt sáttir
með réttmæti þessara lagasetning-
ar. Helmut Kohl, kanslari Þýska-
lands er þeirrar skoðunar að betra
væri að loka skjölunum og ýmsir
austurþýskir stjórnmálamenn hafa
tekið í sama streng og er árið
1996 nefnt í því sambandi. Sam-
kvæmt skoðanakönnun Infas-
stofnunarinnar, vill tæplega helm-
ingur Þjóðveija láta eyðileggja
skjalasafnið. A hinn bóginn er ekk-
ert lát á umsóknum þeirra sem
vilja sá gögnin og samtök pólití-
skra fómarlamba hafa harðlega
mótmælt lokun skjalanna sem þau
segja vera í mörgum tilfellum einu
sönnunina á þeim glæpum sem
áttu sér stað í Austur-Þýskalandi,
auk þess sem það sé nauðsynlegt
að draga þessa hluti fram í dags-
ljósið til að koma í veg fyrir að
þeir gerist aftur. Samtökin hafa
einnig gagnrýnt
núverandi
stjómvöld fyrir
að taka slælega
á málefnum
þeirra sem
beittir vora póli-
tísku ofbeldi í
40 ára sögu Austur-Þýskalands en
fórnarlömb telja þeir vera um
300.000.
í fyrrum aðalbækistöðvum Stasi
í Berlín, þar sem Erich Mielke réði
ríkjum fyrir örfáum árum eru nú
til húsa hjálparsamtök fyrir fórn-
arlömb pólitískra ofbeldisverka og
safn þar sem gestum er gefinn
kostur á að kynna sér starfsemi
Stasi og skoða skrifstofur Mielke.
Undanfarið hefur þar einnig staðið
yfir rannsókn og skipulagning á
skjalasafni Stasi en sambandsþing
Þýskalands samþykkti fyrir ári síð-
an að gera skjölin opinber og var
prestinum, Joachim Gauck frá
Rostock falin yfiramsjón með verk-
inu. Að sögn blaðafulltrúa Gaucks
eru starfsmenn ríflega 3.000 tals-
ins og flestir frá austurhluta lands-
ins, þar af era 16 starfsmenn sem
áður unnu hjá Stasi en ráðning
þeirra var talin nauðsynleg vegna
sérkunnáttu þeirra. Hluti skjal-
anna hafði verið
skemmdur fyrir
sameiningu
ríkjanna en þá
fundust til að
mynda margir
pokar fullir af
rifnum skjölum.
Rannsókn er ekki lokið og því óljóst
hve margar milljónir einstaklinga
Stasi hafði á skrá en skjalasafnið
er um 180 kílómetrar að lengd.
Skjölin era misefnismikil, allt frá
nokkrum blaðsíðum í um 40.000
síður um sama aðilann. Einnig er
um að ræða ljósmyndir og segul-
bandsupptökur sem tilheyrðu
njósnastarfseminni.
Þær raddir sem heyrst hafa
undanfarið um lokun skýrslnanna
hafa haft í för með sér nýja hrinu
af umsóknum og nú berast um
10.000 á mánuði frá fyrrum íbúum
landsins. En biðtími er langur því
það hafa borist tæpar tvær milljón-
ir umsókna þar af um 700.000 frá
einstaklingum en einnig er mjög
mikið um að opinberir starfsmenn
leiti eftir upplýsingum. Alls hafa
252.000 fyrrum ríkisborgarar
fengið að skoða skjölin til þessa.
Gægjugat inn í svefnherbergi
Ekkert var Stasi óviðkomandi,
bréf vora opnuð og símtöl hleruð
en þeir sem ekki létu segja sér
hvað þeir áttu að hugsa, vora kúg-
aðir eða hnepptir í fangelsi. Á les-
stofum í Stasibyggingum víða um
Austur-Þýskaland, sitja nú fyrrum
fjendur einræðisstjórnarinnar og
lesa til um hvemig njósnað var um
einkalíf þeirra. Til dæmis les rit-
höfundur um hvemig nágranni
hans boraði g'at á vegg til að sjá
inn í svefnherbergi til hans. Kenn-
ari, skoðar ljósrit af bréfi sem
móðir hans skrifaði honum og
myndir af bamafötum sem bárast
með pósti þegar sonur hans fædd-
ist en honum var bannað að vinna
árið 1968 vegna andkommúnískra
skoðana sinna. Ungur maður sér
í gögnunum að faðir hans var upp-
Ijóstrari og fyrir hans tilverknað
sat hann í fangelsi í eitt ár. Hann
hafði reyndar grunað að báðir for-
eldrar hans störfuðu fyrir Stasi,
það var því honum mikils virði að
sjá að móðir hans var ekki viðriðin
njósnastörf. Ungi maðurinn hafði
látið þau orð falla að hann viidi
ekki ala upp barnið sitt í Austur-
Þýskalandi og einnig hafði hann
samið ljóð sem talin vora fela í sér
áróður gegn ríkinu.
Uppljóstrarar voru yfirleitt
karlkyns
Erich Mielke sagði eitt sinn að
óopinberir uppljóstrarar væra mik-
ilvægasta vopnið gegn hinum innra
óvini ríkisins. Árið 1988 voru
109.000 skráðir uppljóstrarar í
vinnu hjá Stasi en aðrir starfsmenn
voru um 89.000. Komið hefur í
ljós að uppljóstrararnir voru ekki
þvingaðir til starfans en grundvall-
arregla var alger leynd yfir starf-
inu og allir notuðu dulnefni. Al-
gengast var að karlmenn á aldrin-
um 20-45 ára störfuðu sem upp-
ljóstrarar en konur vora einungis
um 5-10%. Sá yngsti var 16 ára
og gaf Stasi upplýsingar um móð-
ur sína sem hugðist flytja til Vest-
ur-Þýskalands. Fyrrum uppljóstr-
arar hafa yfirleitt ekki verið dregn-
ir til saka. Þeim, sem sannað þyk-
ir að hafi valdið einhveijum skaða
er á hinn bóginn bannað að gegna
opinberam embættum, sitja á þingi
og starfa sem lögfræðingar eða
lögreglumenn.
I einni skýrslu segir frá prófess-
or sem árið 1968 bauð samkenn-
urum sínum í afmæli til sín. Upp-
ljóstrari sem kenndi við skólann
var beðinn um að fara í afmælið
og spyija prófessorinn um skoð-
anir hans á innrásinni í Tékkóslóv-
akíu. Við skýrslugerð daginn eftir
segist þessi uppljóstrari ekki hafa
spurt prófessorinn því hann hafi
drukkið of mikið áfengi. Þá stend-
ur í sömu skýrslu að það sé ósann-
indi því annar uppljóstrari var
einnig boðinn og segir hinn einung-
is hafa drukkið tvö glös af bjór.
Framtíð án skugga fortíðar
Lögin um Stasi skýrslurnar voru
samþykkt á þýska þinginu gegn
vilja austurþýsku stjórnmálaflokk-
anna, PDS og Búndnis 90.
Samkvæmt skoðanakönnun Inf-
as-stofnunarinnar í Þýskalandi vill
tæplega helmingur þjóðarinnar
láta eyðileggja Stasiskjölin, þar eð
49% Vestur-Þjóðveija og 42%
Austur-Þjóðveija. Líklegasta skýr-
ingin á þessari skoðun fólks er sú
að það vill byggja upp framtíð án
skugga fortíðarinnar og því best
að gleyma því sem miður fór. Aðr-
ir eru líklega að vernda sjálfan sig
og nákomna sem voru viðriðnir
Stasi.
Helmut Kohl sagði í byijun nóv-
ember að persónuleg skoðun sín
væri sú að loka ætti skjölunum því
þau eitruðu andrúmsloftið. í þeim
væri ekki hægt að greina á milli
smjaðurs og staðreyndar og þau
hefðu því ekkert gildi fyrir samfé-
lagið síðar meir.
Múrinn enn á sínum stað
Peter A. Hussock formaður
Help, hjálparsamtaka pólitískra
fórnarlamba, segir að fyrir mörg
fórnarlömb hafi sameiningin ekki
haft í för með sér nýtt upphaf, því
í hugum margra er múrinn énn á
sínum stað og virðist ófæranlegur.
Stjórnvöld hafa ekki greitt skaða-
bætur handa þeim sem voru póli-
tískt kúgaðir svo sem með atvinnu-
banni, pyntingum eða heftu skoð-
anafrelsi.
Formaður samtakanna, sat í
fangelsi í tveggja rúmmetra fanga-
klefa vegna flóttatilraunar til Vest-
ur-Þýskalands.
Samtökin sem rekin eru með
fijálsum framlögum, hafa kært
Erich Honecker og fyrrum ráð-
herra þýska Alþýðulýðveldisins
fyrir að hafa látið viðgangast lík-
amlegar sem sálfræðilegar pynd-
ingar í landinu. Nýlega var Erick
Mielke dæmdur fyrir morð á tveim-
ur mönnum árið 1932 en enn hef-
ur hann ekki í eitt ár,verið dæmd-
ur fyrir önnur brot. Erich Honec-
ker var látinn laus af heilsufarsá-
stæðum og býr nú í Chile.
BAKSVIÐ
Hrönn Marinósdóttir
skrifar frá Berlín
SAMFÉLAGSMÁL
Velferðarþjónusta minni
hér en á öðrum Norðurlöndum
OPINBERA velferðarþjónustan er
heldur minni hérlendis en almennt
gerist á hinum Norðurlöndunum.
Einungis hvað varðar útgjöld til heil-
brigðismála stöndum við frændum
okkar á sporði, en jafnframt má
halda því fram að íslenska heilbrigð-
iskerfið sé fremur dýrt vegna þess
hve þjóðin er ung og þarfimar þar
af leiðandi minni en annars staðar.
Það hve þjóðin er ung ætti e.t.v. að
endurspeglast í útgjöldum til
menntamála, en svo er ekki, þar eru
íslendingar neðarlega á blaði. Þetta
kemur fram í ritgerð eftir prófessor
Stefán Ólafsson í bókinni íslensk
þjóðfélagsþróun 1880-1990, sem
nýkomin er út á vegum Félagsvís-
indastofnunar og Sagnfræðistofnun-
ar Háskóla íslands.
Þegar borin eru saman heildarút-
gjöld hins opinbera í OECD-löndun-
um sem hlutfall af vergri landsfram-
leiðslu á hveijum stað (miðað er við
meðaltal áranna frá 1980-1988)
kemur í ljós að Svíþjóð, Holland og
Danmörk skera sig úr með stærst
hlutfall opinberra umsvifa, um það
bil 60%. Þessar þjóðir búa jafnframt
við einna umsvifamestu opinberu
þjónustuna. Nær lægri enda kvarð-
ans, þar sem hlutfallið er 30-35%,
era ríki eins og Ástralía, Bandaríkin,
ísland, Japan og Sviss. „Þessi al-
menni samanburður á hlutfallslegu
umfangi opinbera geirans gefur
lauslegar vísbendingar um stærð
velferðarríkisins í hinum þróaðri
löndum heimsins. Þó ber að ítreka
að hér er aðeins um lauslegar vís-
bendingar um velferðarríkið að
ræða, því opinberu útgjöldin ná til
fleiri þátta en velferðarmála, til
dæmis varnarmála og fjárfestinga í
grunngerð þjóðfélagsins (sam-
göngumannvirkja, orkumannvirkja
og skóla). Islendingar njóta þess til
dæmis, að útgjöld til varnarmála era
ekkímikil, en á móti bera þeir þung-
ar byrðar af byggingu og rekstri
samgöngukerfis, eins og við er að
búast hjá fámennri þjóð sem býr í
stóru og harðbýlu landi,“ segir í rit-
gerð Stefáns.
Mestu munar I tekjutilfærslum
almannatrygginga
Btefán ber einnig saman vel-
ferðarútgjöld á Norðurlöndum 1950
til 1987. Árið 1950 bar ekki svo
ýkja mikið á milli landanna í þessu
tilliti. Útgjöld til velferðarmála sem
hlutfall af vergri landsframleiðslu
voru á bilinu 6,3% (á íslandi) til 8,3%
(í Svíþjóð). 1987 hafði staðan breyst
verulega. Hlutfallið var þá 17% á
íslandi þar sem það var enn lægst
og 35,7% í Svíþjóð. Það er einkum
á sviði tekjutilfærslna almanna-
trygginga sem íslendingar standa
frændum sínum að baki hvað um-
fang útgjalda snertir. Mestu munar
á útgjöldum til elli- og örorkubóta,
atvinnuleysisbóta og fjölskyldubóta.
Einungis varðandi útgjöld til heil-
brigðismála standa íslendingar ná-
grannaþjóðunum á sporði. Einungis
Svíþjóð og Noregur veija stærri
hluta þjóðarframleiðslu til þessa
málaflokks en við og Danir og Finnar
eru með lægri hluta. Eins og Hag-
fræðistofnun Háskóla íslands benti
á í skýrslu árið 1992 er íslenska
þjóðin yngri en nágrannaþjóðirnar
flestar og hefur þar af leiðandi hlut-
fallslega minni þörf fyrir heilbrigðis-
þjónustu. Má af því Ijóst vera að
útgjöld til heilbrigðismála hér séu
með mesta móti. „I reynd þýðir þetta
að íslendingar búa við eina dýrastu
heilbrigðisþjónustu á Vesturlöndum,
og eru þar í félagsskap með til dæm-
is Svíum og Bandaríkjamönnum,"
segir í ritgerð Stefáns.
Útgjöld til menntamála
Loks ber Stefán saman útgjöld til
menntamála í OECD-löndum. Sem
hlutfall af vergri landsframleiðslu
eru þau hæst í Danmörku, eða 8%,
en Islendingar eru heldur neðarlega
á blaði, með tæp 5%. Þessar tölur
eru frá 1984. Um þetta efni segir
Stefán: „Þær þjóðir sem skipa svip-
aðan sess og Islendingar (Þjóðverj-
ar, Svisslendingar og Japanir) hafa
hins vegar allar þá sérstöðu, að hjá
þeim er mikil áhersla lögð á verklega
menntun í virku samstarfi við at-
vinnulífið, og bera fyrirtæki þá um-
talsverðan hluta af kostnaði við
menntunina, án efa mun stærri hluta
en almennt er hér á landi. Þessi
útkoma íslendinga er sérstaklega
athyglisverð fyrir það, að þarfirnar
eru tiltölulega miklar hér á landi,
hlutfallslega meiri en í flestum hinna
ríkjanna, vegna þess hve stór hluti
íslensku þjóðarinnar er á skólaaldri.
Auk þess bætist við hér á landi til-
tölulega fjárfrekt grunnskólakerfi
vegna mikils dreifbýlis. Hér á landi
er heldur ekki um að ræða viðamik-
ið hlutverk einkageirans í mennta-
málum, eins og er til dæmis í Banda-
ríkjunum, Bretlandi, Frakklandi og
Japan.“