Morgunblaðið - 09.01.1994, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 1994
syngja hinum látna lof í þessum
línum: „Hönd þín var líknsöm, ljúfi
hvíti maður! / léttir þú af mér þungu
böli...“
Ekki hefur Hans Jonathan þó
verið sendur til síns heima, í hlýju
gróðursælu eyjarnar. Svo mikið er
víst að árið 1818 kemur hann með
kaupfari Örum & Wulf til Djúpa-
vogs á annarri kaldri eyju og tók
við stjórn verslunar fyrirtækisins
þar í plássi og gerðist svo bóndi í
Borgargarði. Arið 1820 giftist hann
Katrínu Anthoníusdóttur frá Hálsi,
fagurri konu og glæsilegri. Ári
seinna fæddist þeim sonurinn Stef-
án Lúðvík og síðar dóttirin Regína.
Er af þeim kominn stór ættbogi á
íslandi. Skráði Þorsteinn Jónsson
ættartölu eins leggsins 1986 til
Ingvars Emilssonar, haffræðings í
Mexíkó, og systkina hans. En Hans
Jonathan var mikill sómamaður,
lærði íslensku og lét sig varða hag
fólksins, kenndi m.a. smíðar, reikn-
ing og siglingafræði og mælti gegn
ofdrykkju, svo ekki hefur hann í
sínu heimalandi ánetjast „kindevíl-
inu“, sem svo margir negrarnir leit-
uðu huggunar í í eymd sinni. Hann
andaðist á besta aldri.
Danskar götur með
lúxusbúðum
Rauða virkið í Charlotte Amalia
var eftirmynd hins hvíta virkis,
Christianborgar á Gíneuströndinni,
þar sem þrælarnir voru hlekkjaðir
handan hafsins fyrir flutningana.
Eg man hve það kom mér á óvart
er ég kom til Ghana upp úr 1960
og fékk að vita að þessi víggirti
Christansborgarkastali, nú höll
þjóðhöfðingjans, væri hið illræmda
virki Dana frá tímum þrælaverslun-
arinnar. Nú skoða ég rauða virkið,
Fort Christian, handan hafsins, sem
tók við þrælunum og hélt uppi aga
meðal refsifanganna og þrælanna.
Þetta er gríðarmikil bygging, reist
á háum klettahöfða og blasir við
af sjó í miðjum bænum. Byggingin
er frá 1671 frá upphafi danskra
yfirráða á St Thomas. Hefur verið
fangelsi, dómhús, íbúð landstjórans,
nú lögreglustöð og safn, sem þó var
lokamvegna viðgerða. Stóri ídukk-
uturninn setur á það svip. En í
kastalagarðinum stóð furðugripur
með hjólum, sem virtist gamall
pínubekkur. Skammt frá klifra ég
99 þrepin upp stjórnarráðshæðina
með gamla glæsilega stjórnarráðs-
húsinu. Þrepin úr ballest dönsku
Líklega hefur Siguröi eða
hlekkiuöum fifríkuhrælunum
ekki lltist eins vel á og okkur
skemmtiferðafólkinu hegar heir
af dekkinu á skipi sínu sáu
hessar ávölu hæðir vafðar
grænum gróðri og fallegu strönd
og voga við tært blátt haf,
har sem má kafa og skoða
skrautfiska. flllt árið er har
sumar, hitinn getur farið upp
í 35 stig og fer sjaldan niður
fyrir 20 stig, en salt
sjávarlottið virðist létt að anda
að sér.
Charlotte Amalie á St. Thomas er nú orðin að nútíma túristaparadís, þar sem ferðafólk fyllir götur
með dönskum nöfnum og verslar í þessari bestu verslunarborg á Vestur-Indíum, sem gerð var að frí-
höfn 1764 — að vísu í öðrum tilgangi og ekki eins geðþekkum.
KOMINN AF
DÖKKUM ÞRÆL
í meðfylgjandi grein um Þræla-
eyjar segir m.a. frá Hans Jonat-
han, sem fæddur er af „negerind-
en Regina“, eign general Majors
Schimmermanns landstjóra á Sa-
int Croix 1784, eins og segir í
fæðingarvottorði hans. Þar er fað-
ir ekki skráður en munniega
nefndur danskur ritari á staðnum.
Hans Jonathan var síðar dæmdur
þræll í Kaupmannahöfn, en kom
svo 1818 til íslands sem verslun-
arstjóri hjá Örum & Wulf á Djúpa-
vogi, gerðist bóndi og giftist þar
og af er mikill ættbogi á íslandi.
Meðal afkomenda hans mun vera
forsætisráðherra íslands, Davíð
Oddsson.
Um þessa afkomendur Hans
Jonathans skrifar Stefán Jónsson
fréttamaður m.a.: „Á Austurlandi
hefur þótt fremd að því að geta
rakið ættir til Hans Jónatans, en
hann átti ekki mjög marga afkom-
endur á Djúpavogi í bernsku
minni. Dökki augnliturinn og blá-
svarta hárið, sem enn teljast að-
alsmerki margra í því plássi, eru
að litlu leyti þaðan komin. Að vísu
eru ættareinkennin frá Saint Cro-
ix líka tekin að dofna í blöndu
kynslóðanna, en getur þó enn að
líta hjá ýmsu góðu fólki vítt um
landið, svo sem á prúðu hári Dav-
íðs Óddssonar borgarstjóra í
Reykjavík.“ Stefán segir einnig:
„Ekki var Hans Jónatan víst bein-
línis blámaður, en mjög dökkur á
hörund og hrokkinhærður eins og
best gerist í Afríku, og á flestan
hátt skar hann sig úr frá dönskum
Davíð Oddsson
kaupmönnum . . .“
Davíð Oddsson kannaðist við
þetta, þegar það var borið undir
hann, og hafði gaman af spurn-
ingunni. Sagði m.a. að Valgerður
föðuramma sín (fædd 1879) Har-
aldsdóttir bónda á Búlandsnesi
Ólafssonar Briem hefði verið dökk
á hörund, svo með ólíkindum var
af íslenskri konu.
Þess má svo geta að ýmsir fleiri
kunnir borgarar eru afkomendur
Hans Jónatans, svo sem Heklu-
bræður, en móðurafi þeirra Ingi-
mundur Sveinsson, fæddur 1871
á Djúpavogi, giftist Önnu Maríu
Lúðvíksdóttur, afkomanda Hans
Jónatans, og meðal barna þeirra
var Rannveig Ingimundardóttir,
kona Sigfúsar í Heklu. Og fleiri
mætti nefna,sem ekki verður nán-
ar rakið hér.
krömdu úr honum safann. Við
sjáum leifar þrælakofanna, þar sem
þeir bjuggu og ræktuðu sinn eigin
mat í kring, vindmilluna, rústirnar
af suðuhúsinu, þar sem reyrinn
varð að grófum brúnsykri, og leiðsl-
unar þar sem síðasti rommlekinn
draup. Eftir gamla danska hring-
veginum með sjónum á eyjunni
gengur nú bakpokafólk. Og aflíom-
andi þræianna ýtir á undan sér
handsláttuvél.
Þrælaflutningunum lauk að vísu
1803. Og Bretar afnámu 1807
þrælahald á nærliggjandi eyjum,
sem blasa við. Friðrik 6, þáverandi
krónprins, hafði að vísu 1792, að
ráði fjármálaráðherra síns Ernst
Schimmelmanns greifa, sent frá sér
tilmæli um betri meðferð á þrælum
um leið og þeim skyldi fyrst fjölgað
með örari aðflutningum, en það
breytti engu. Aðeins því að dönsku
skáldin mærðu hann og danska
góðsemi. Enn ekkert hafði þó gerst
hálfri öld síðar þegar þrælamir
gerðu uppreisn á St. Croix 1848
undir forustu Buddos „hershöfð-
ingja“, sem gaf hinum velviljaða
landstjóra Peter von Scholten lang-
þráð tækifæri til að gefa þrælunum
frelsi fram hjá stjórninni í Kaup-
mannahöfn. Þá hafði verðfall á
sykri að vísu gert sykurvinnsluna
óarðbæra og þá arðinn af þrælunum
um leið. Þótt Danir yrðu í þessu
efni hálfri öld á eftir öðrum, þá
stóð lengst af í skólabókum þar
heima að þeir hefðu orðið fyrstir
til að afnema þrælahqld og þeir
mærðu sig í ljóðum og leikritum.
Bók Thorkilds Hansens með allri
sögunni varð nútíma Dönum því
mikið áfall.
Múlattinn á Djúpavogi
Þrælahald var því enn viðurkennt
og í gildi í Kaupmannahöfn þegar
múlattinn Hans Jonathan var þar
kominn. Hann var fæddur á dönsku
þrælaeyjunni St. Croix 20. júní
1784 (rangt þefur verið farið með
ártalið í íslenskum heimildum). Á
fæðingarvottorði hans segir að
móðir hans hafi verið svertingja-
konan Regína, eign Schimmel-
manns landstjóra. En Heinrich
Schimmelmann var föðurbróðir
greifans og fjármálaráðherrans,
þess hins sama sem hafði komið á
lögum í Danmörku um að þræla-
sala skyldi lögð niður á árunum
1792-1803. A skírnarvottorðinu
segir líka að enginn hafí verið
skráður faðir bamsins, en munn-
lega sagt að það væri secretairen
eða ritarinn þar. Liggur ekkert fyr-
ir um þátt Schimmelmanns land-
stjóra í þeim getnaði. Hans Jonath-
an kom með Schimmelmann land-
stjóra til Danmerkur fyrir árið
1793. En það ár dó Heinrich
Schimmelmann. Segir Thorkild
Hansen þá undarlegu sögu alla.
Ekkjan hélt Hans Jonathan hjá sér
í vist sinni þar sem hún bjó í Marien-
borg-hverfinu í Kaupmannahöfn og
lét ferma drenginn 17 ára gamlan.
Hann var nú orðinn baldinn strák-
ur. Ekkja Schimmelmanns )ét refsa
honum fyrir nætursvall. Daginn
eftir hljóp hann að heiman, kvaðst
vilja berja á Englendingum. Hvað
hann gerði, gekk í danska sjóherinn
og munstraðist á herskipið Charl-
otte Amalie, sem sökkt var í bar-
daganum í höfninni. Þá var hann
munstraður á herskipið Elephanten.
Hans konunglega hátign krónprins
Friðrik vissi um hlutdeild negrans,
lýsti skriflega viðurkenningu sinni
og óskaði eftir að hann yrði frjáls
maður. „Ég trúi ekki heldur að
nokkur Iögfræðingur geti krafist til
handa herforingjafrú Schimmel-
mann annars réttar yfir þessum
manni en- sérhvers húsbónda yfir
þjóni sínum. Að því marki telst
hann frjáls og skal njóta sama rétt-
ar og félagar hans ef honum er
ekki af illum ástæðum meinuð land-
vist.“ Þessu vildi ekkjan ekki una,
fór í mál og krafðist eignarréttar
síns. Jonathan gaf sig fram við lög-
regluna, en sótti jafnframt um leyfi
til að verða undirforingi í sjóhern-
um. Herstjórnin mælti með umsókn
hans sakir góðrar frammistöðu.
Sjálfur yfirmaðurinn Lutken komm-
andör fór til ekkjunnar og benti á
hversu dyggilega pilturinn hefði
þjónað Danmörku, en ekkjan lét sér
ekki segjast, heldur krafðist 400
ríkisdala í greiðslu fyrir Jonathan.
Flotastjórninni þótti það mikið fé
og fékk þann úrskurð í kansellíinu
að engin lög væru í landinu sem
ónýttu eignarétt á þrælum í Dan-
mörku. Sjóherinn varð því undan
að láta og Jonathan strauk að
nýju. Lögreglan fann hann loks
í desember hjá Sveini veitinga-
manni í „Bakara-
kjallaranum“ í
Stóru Grænu-
götu. Þá var
málið tekið til
dóms. I mál-
flutningnum
var Jonathan
líkt við kjóla
ekkjufrúar-
innar, sem
ekki mætti
flytja burtu.
Jonathan varði
sig með bréfi krón-
prinsins, sem mála-
færslumaðurinn taldi
lygi og fals. Krón-
prinsinn mætti ekki
standa gegn eignar-
réttinum. Dómur féll
í málinu 31. maí
1802. Dómarinn var
einn fremsti lögfræð-
ingur Dana, Anders
Sandoe Örsted. Ekkj-
unni var dæmdur
eignarrétturinn og
eigandanum dæmd-
ur réttur til að senda
hann aftur til Vest-
ur-Indía sem þræl.
Engu að síður hafði
frúin orð fyrir að
vera verndari svert-
ingja, skrifar
Thorkild Hansen.
Þegar maður hennar
var látinn hafði hún
látið birta erfiljóð í
Adressavisen, ^þar
sem negri er látinn
ál