Morgunblaðið - 06.04.1994, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 6. APRIL 1994
Risinn
eftir Braga
Asgeirsson
í ár er hálf öld liðin frá andláti
hins mikla norska málara og grafík-
listamanns Edvards Munch (f.
12.12. 1863), en hann lést í Ósló
23. janúar 1944.
Mesta hluta hins viðamikla lífs-
verks síns hafði Munch sjálfur varð-
veitt og sum lykilverk sín, sem hann
seldi á fyrri árum, hafði hann end-
urmálað og í sumum tilvikum í fleiri
en einni útgáfu. Hann var þá að
nálgast börnin sín aftur, töfra þau
til sín með fulltingi pentskúfsins,
en hann talaði oft um málverkin
sem „börnin sín“, vildi helst hafa
þau hjá sér og loka sig inni með
þeim. Hann hafði komið verkunum
fyrir á einkar einfaldan hátt í húsa-
kynnum sínum í Ekely, er þá var
utan við borgina, og þau voru einn-
ig á öðrum stöðum því hann átti
fleiri hús, til að mynda í Kragerö
og Ásgárdstrand.
Listamaðurinn ánafnaði svo
Óslóborg safnið eftir sinn dag sem
og flestar eigur sínar og þannig er
listamannanýlenda á Ekely með 45
vinnustofum. Reist var stórt og
mikið safn á Töyenhæðum í útjaðri
borgarinnar, en í ljós kom að ekki
hafði nægilega örugglega verið
gengið frá myndverkunum, einkum
grafíkinni, svo og steinum, tré og
málmplötum sem henni tilheyrir.
Munch varðveitti allt sem hann
gerði af næstum sjúklegri ástríðu
og hann slípaði sjaldan eða aldrei
myndir af litósteinunum, sem hann
teiknaði á. Ljóst var að gera yrði
endurbætur á safninu, enda hafði
ítrekað verið brotist inn í það og
myndum stolið, jafnframt því að
einhver mesti þjófnaður í sögu Nor-
egs tengist grafíkmyndum úr hirsl-
um safnsins og var hér um milljarð-
aupphæðir að ræða. Hafist var
handa við nýsmíðina fyrir einhveij-
um árum og á síðasta ári var hús-
inu lokað í 6 mánuði meðan verið
var að tengja viðbygginguna við
aðalsafnið og gera nokkrar breyt-
ingar á eldri byggingunni. Safnið
var svo opnað aftur á dánardægri
Munchs.
Mannamyndir, eða kannski rétt-
ara myndir af fólki, teljast fimmti
hluti lífsverks Munchs, en hann
mun alls hafa málað u.þ.b. 1.850
verk með olíu á léreft og þar af eru
mannamyndir hans u.þ.b. 220, og
bæti maður svo grafík og frumriss-
um við, hækkar talan til muna.
Þessi sérstaki þáttur myndgerðar
hans taldist ekki hafa verið rann-
sakaður nægilega og er sýningin
þannig til komin af brýnni þörf.
Og þá er það afar mikilvægt fyrir
sjálft safnið hve auðvelt er að tíma-
setja myndirnar og þar með finna
út þróun og stílbreytingar. Og í
gegnum „portrettin“ fá starfsmenn
safnsins einnig mikilvægar upplýs-
ingar um hvaða fólk listamaðurinn
hafði samneyti við. Nær allan
níunda áratug síðustu aldar málaði
Munch aðallega myndir af fjöl-
skyldu sinni og vinum, en eftir 1889
og næstu ár á eftir mest þýska vini
sína og listamenn, auk fáeinna
frammámanna, en eftir það mun
fleiri úr efri þrepum þjóðfélagsins.
Frá aldamótum og fram undir fyrri
heimsstyijöldina málaði Munch
marga af vinum sínum i Noregi,
t.d. stóru og mikilfenglegu málverk-
in sem sum eru í fullri líkamsstærð
og jafnvel yfirstærðum. Hins vegar
er alveg klárt að Munch málaði
mannamyndir fyrst og fremst af
þörf, því að þetta var hans áhuga-
mál. Þannig má nefna þetta sjón-
rænar mannlýsingar og hann hugs-
aði næsta lítið um hagnaðinn. það
skilur þannig Munch frá öðrum
portrettmálurum, að hann málaði
ekki formlegar portrettmyndir, þ.e.
hafði ekki atvinnu af því né var
háður slíkri myndgerð.
Munch átti enga afkomendur og
kærði sig yfirhöfuð lítið um sam-
neyti við annað fólk og jafnvel nán-
ir vir.ir listamannsins urðu hér að
fara að vissurn reglum og nálgast
listamanninn með varúð. Hann
kærði sig einnig lítið um konur og
umgengst þær af nokkurri tor-
tryggni, einkum eftir að hann var
komin af léttasta skeiði og átti stutt
en sársaukaþrungin ástarsambönd
að baki. Allt leitar þó í andhverfu
sína og Munch var engan veginn
laus við félagslyndi og átti vini um
alla Evrópu sem hann skrifaðist á
við og þannig rakst ég á tveggja
binda bréfasafn á listasafninu og
var hver bók upp á nær 500 síður!
Innihalda bækurnar einungis bréfa-
skriftir á milli hans og hins merka
manns Gustavs Schieflers (1857-
1935) og voru gefnar út í Hamborg
1987 (Verlag Verein fúr Hamburg-
ische Geschicte).
Málafærslumaðurinn Schiefler
var öðru fremur eldheitur áhuga-
maður um listgrafík og safnaði
Jappe Nielsen sitjandi 1909.
einkum myndum eftir fremstu og
djörfustu grafíklistamenn þjóðar
sinnar svo og Munchs, skrifaði for-
mála í sýningarskrár og jafnvel
bækur um þá og barðist í einu og
öllu fyrir frama þeirra og viðgangi
listgreinarinnar.
Að sjálfsögðu verður að gera ráð
fyrir að hér sé einungis samankom-
inn lítill hluti bréfaskrifta Munchs,
því hann stóð í sambandi við svo
margt stórmenni Evrópu á lífsferli
sínum.
Án konunnar hefði svo einnig lít-
ið orðið úr listamanninum Edvard
Munch, því að hann leitaði stöðugt
til hennar sem myndefni og ekki
hefði hann getað málað konuna jafn
umbúðalaust og afhjúpandi án ríkra
kennda til hennar. En listamenn
sem eru jafn uppnumdir af töfrum
kvennleikans svo sem Munch, og
samtíðarmaður hans og lagsbróðir
August Strindberg, þjáðust um leið
af tortryggni og skefldust þá
ógagnsæu töfra og hið mikla að-
dráttarafl er fylgdi hinu óræða
sköpunarverki.
Þetta kemur ekki síður fram í
leikritum Strindbergs en málverk-
um Munchs og eiginlega var leik-
skáldið svo gagntekinn af konunni
að hann var sem fastur í kviksyndi
alls þess haturs sem á að hafa hel-
tekið hann.
En skyldu þessir miklu norrænu
andar hafa náð jafn langt, án heift-
arlegra árekstra við hitt kynið sem
þeir voru sem gegnsýrðir af allt líf-
ið og virkuðu sem eldsneyti og
blossi á listrænar athafnir þeirra?
Báðir voru þeir uppteknir af hinu
sálræna við manneskjuna og hér
eru áhrifin frá heimspekinginum
Friedrich Nietsche ótvíræð og á
stundum er talað um einhvern
óræðan Nietschesvip í ásjónum
mannamynda Munchs. Munch mál-
aði margar frægar myndir af Ni-
etzche og eru sumar þeirra í eigu
safnsins og á sýningunni, en aðrar
og ekki síður mikilfenglegar á Thi-
elska safninu í Stokkhólmi.
Það er mikilfengleg sýning sem
blasir við gestinum er inn í safnið
er komið og hún þræðir samvisku-
samlega feril málarans frá fyrstu
árum og fram til hins síðasta.
Hér fá menn skilvirka og tæm-
andi yfirsýn yfir vinnubrögð
Munchs í allri sinni yfirþyrmandi
fjölbreytni.
Segja má að Munch hafi verið
afburða málari tíðra geðbrigða og
mikillar útgeislunnar og hann lét
sér sjaldnast nægja að mála eina
Laura Munch 1880-1881.
mynd af viðfangsefnum sínum,
heldur liggja eftir hann ýmsar út-
gáfur af mörgum nafnkenndum
samtiðarmanninum og á stundum
umtalsvert frábrugðnar hver ann-
arri. Oftar var hann þó bersýnilega
ekki alveg ánægður með heildar-
svipinn og málaði myndirnar upp
aftur og aftur til að höndla hinn
eina og sanna heildartón.
Og fróðlegt er að fylgjast með
því, hvernig Munch fór að mála
stóru mannamyndirnar, því að hann
fangaði strax heildina með nokkr-
um línum er skera allan myndflötin,
sem er einmitt leyndardómur þess
og forsendur að ná strax tökum á
viðfangsefninu. Á sýningunni eru
þannig þijár útgáfur, nær eins stór-
ar, af sömu aflöngu konumyndinni
málaðri 1932 (Henriette Olsen,
u.þ.b. 200x90 sm), og á einni þeirra
virðist hann vera rétt nýbyijaður,
en hann hefur skynjað ris þessara
fáeinu megindrátta og hætt við
Kristian Emil Schreiner litó-
grafía 1928-1930 (Munch
safnið).
Heimspeking-
urinn Friedrich
Nietsche. 1906.
framhaldið. Margur vill líka meina
að þetta sé glæsilegasta myndin í
þríhljómnum og hér er verklagið
„últra móderne" eins og stundum
er komist að orði um framúrskar-
andi og ferskt málverk. Málverkið
býr yfir upphöfnum, mögnuðum og
dulrænum töfrum í öllum sínum
sláandi einfaldleika.
Eins og allir miklir listamenn gat
Munch þannig töfrað fram ramman
galdur með nokkrum einföldum
pensildráttum og það er merkilegt
hve efniskenndur og litrænn kraft-
urinn er mikill í mörgum mynd-
anna, þótt liturinn sé kannski ör-
þunnt borinn á og terpentína og
aðrir hliðarvessar bersýnilega
óspart notaðir.
í kjallara safnsins er svo mjög
fróðleg sýning á skóla- og æsku-
verkum listamannsins, svo og heim-
ildum um ættir hans og uppeldi.
Gamlar myndir frá Kristianíu
(Ósló), frá árunum er hann bjó þar
í norðri