Morgunblaðið - 09.10.1994, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
4
FÉLAGSFRÆDI FJÖLSKYLDUNNAR
Nýjar mynd-
ir í gömlum
römmum
Á ÁRI fjölskyldunnar mótuðu
nokkrir nemendur við Kenn-
araháskóla íslands ásamt kenn-
ara sínum námskeið um félags-
fræði fjölskyldunnar. Umfjöll-
un um fjölskylduna á þessu ári
var kærkomið tilefni fyrir nem-
endur til að rýna í ákvæði
Aðalnámskrár grunnskóla um
samvinnu heimila og skóla frá
nýju sjónarhorni. Þótt ákvæði
námskrárinnar um samvinnu
heimila og skóla virðist ljós,
kalla þau á margvíslegar spurn-
rr
ingar ekki síst þegar við blasir
veruleiki skólanna og fjölþætts
samfélags. Námsefni var tengt
öðru því sem var að gerast á
ári fjölskyldunnar svo sem unnt
var. Við upphaf námskeiðsins
sóttu nemendur málþing á Hót-
el Sögu í tilefni af ári fjölskyld-
unnar og unnu síðan á ýmsa
vegu með gögn og hugmyndir
sem þar komu fram um íslensku
fjölskylduna. Þá kynntust nem-
endurnir erlendum rannsókn-
um og kenningum á sviði fé-
lagsfræði fjölskyldu og fjölluðu
um fjölskyldugerð utan hins
vestræna menningarheims.
Námið var lærdómsríkt og
skemmtilegt bæði fyrir kenn-
ara og nemendur. Eitt verkefna
námskeiðsins var að nemendur
legðu í púkk í umræðuna á ári
fjölksyldunnar og semdu sam-
eiginlega stutta grein fyrir al-
menna lesendur um efni sem
þeim væri hugleikið. Nemendur
sömdu greinarnar saman eftir
miklar umræður þar sem sam-
þætta þurfti ólík sjónarhorn.
Vonandi hafa lesendur blaðsins
nokkurt gagn og gaman af því
að lesa afraksturinn og skyggn-
ast inn í umræðu tilvonandi
kennara.
HVAÐ er fjölskylda? Ef
marka má fyrirmyndir í
sjónvarpi, tímaritum,
ferðabæklingum og víðar þá saman-
stendur fjölskyldan af karlmanni,
konu og einu eða fleiri börnum. Er
þetta raunin, eða er hér aðeins um
humynd að ræða? Hugmynd sem
við höfum tileinkað okkur óafvit-
andi með dyggri aðstoð umræðu
og ímynda í samfélaginu? Og hvaða
mynd hafa þeir einstaklingar af
sjálfum sér sem tilheyra öðrum fjöl-
skyldugerðum? Líta þeir á sína fjöl-
skyldu sem ófullkomna í saman-
burði við hina „hefðbundnu"
kjamafjölskyldu?
Séu nýjar upplýsingar um sam-
setningu heimila bornar saman við
tölur frá árinu 1960 sést að hjóna-
böndum á þessu tímabili fækkar
úr 58,7% í 42,5%. Samtímis eykst
barnleysi meðal hjóna úr 11,3% í
20,3% og þeim sem kjósa að búa
einir íjölgar úr 13,2% í 21,8%. Af
hveijum fimm hjónaböndum enda
tvö með skilnaði og tala einstæðra
foreldra hækkar stöðugt, eða úr
7,6% í 9,3%. Staðreynd er að stór
hluti fráskilinna fer í sambúð eða
giftist á ný og því verða fjölskyld-
urnar sífellt flóknari og fjölbreytt-
ari að gerð.
Flestir virðast sammála um að
styrkja beri innviði fjöiskyldunnar.
En hvaða skilning leggjum við í
tjölskyldu? Er þar aðeins átt við
kjarnafjölskylduna, eða ætti ekki
síður að hlúa að öðrum gerðum fjöl-
skyidna? Ef gengið er út frá því
að eingöngu sé til ein „rétt“ fjöl-
skyldugerð, hvað erum við þá að
segja við þau börn sem búa við
önnur skilyrði? Eru þau börn sem
misst hafa foreldra sína, gengið í
gegnum skilnað þeirra, eða jafnvel
aldrei búið hjá þeim, á einhvern
hátt ófullkomnari en hin?
Á málþingi um málefni fjölskyld-
unnar sem haldið var fyrr á árinu
var því haldið fram að hin mörgu
form fjölskyldunnar væru ekki
„slys“, heldur væru þau þvert á
móti til frambúðar. Viðbúið er að
ekki líti allir þær staðreyndir jafn
hýrum augum; sumum finnst þær
sjálfsögð mannréttindi á meðan aðr-
ir horfa til liðins tíma og sakna sam-
heldni og gagnkvæms stuðnings í
öruggum faðmi fjölskyldunnar.
Þegar breytingar gerast jafn
hratt og raunin hefur orðið í okkar
samfélagi verður oft millibilsástand
þar sem viðhorf og skilningur þegn-
anna á nýju ástandi fylgir ekki að
sama skapi. Þetta félagslega mis-
gengi sést mjög vel í muninum á
aðstæðum fólks annars vegar og
viðhorfi þess til stöðu sinnar hins
vegar. Þrátt fyrir að um helmingur
þeirra íslendinga sem yfírgefið hafa
bernskuheimili sitt tilheyri öðrum
gerðum fjölskyldu en kjarnafjöl-
skyldu, virðat margir þeirra enn
telja hana hið „rétta“ eða „eðlilega“
form. Um leið hneigjast þeir til að
líta á sig og sína fjölskyldu sem
ófullkomna.
aBL—m i u wíii - ,1.^,1., , i, i:ii'!:Ml:ii : •
GREINARHÖFUNDAR úr Kennaraháskóla íslands. Morgunblaðið/Emiiía
Nú strengi skal stilla
NÚ á ári fjölskyldunnar kepp-
ast sérfræðingar við að
varpa ljósi á stöðu hennar
frá sínum sjónarhóli. Þeir sem
standa að skólastarfi ættu ekki að
vera neinir eftirbátar annarra í þeim
efnum. En hverjir hafa hins vegar
skoðanir á skólamálum? Nær allir
hafa jú einhveija reynslu af skólum
og því eitthvað um þau mál að
segja.
Fjölskyldan tengist skólanum og
skólinn tengist fjölskyldunni. Flestir
kennarar þekkja til einhvers konar
fjölskyldulífs. Þeir ættu því á árang-
ursríkan hátt að geta unnið að
gagnvirkum tengslum heimila og
skóla.
Margir velta því fyrir sér hvers
vegna samstarf er ekki meira milli
skóla og heimila. Þessir tveir aðilar
skipta á milli sín mikilvægasta
starfí sem til er, uppeldi, en sam-
vinnan er oft grátlega lítil og
ómarkviss.
Af hveiju er þetta svo? Eftir iðn-
byltinguna hafa orðið miklar breyt-
ingar á högum íslenskra fjöl-
skyldna. Áður var hún framleiðslu-
eining, sjálfri sér nóg, þar sem
menntunin var meira og minna hluti
af heimilishaldinu. í dag er fjöl-
skyldan neyslueining með allt önnur
hlutverk. Heimilið er athvarf fjöl-
"skyldunnar en þar ver hún þó að-
Samstarf grunn-
skólans og fjöl-
skyldunnar
eins stuttum tíma sólarhringsins.
Sjaldgæft er að einhver fullorðinn
sé inni á heimilinum yfir daginn,
hvert sem fjölskylduformið er.
Bömin þurfa því að eiga sér sama-
stað sem oftast er uppeldisstofnun.
Leikskólinn er gjarnan fýrsti sama-
staðurinn og síðan tekur grunnskól-
inn við.
Skólahald hefur ekki farið var-
hluta af miklum þjóðfélagsbreyt-
ingum. Starfsaðferðir skóla og hlut-
verk hans hafa 'oreyst talvert und-
anfarna áratugi. I breytingunum
felast svör við auknum kröfum þjóð-
félagsins um sérhæft vinnuafl og
þörf heimilanna á aðstoð við upp-
eldi bama sinna. Á skólann færist
því sífellt stærri hiuti uppeldisins.
Þess þekkjast jafnvel dæmi að
heimanámið fari fram í skólum.
Margir telja svo komið að í dag sé
hin hefðbundna fagkennsla einnig
orðin lítill hluti af verkefni grunn-
skólakennarans.
Þegar tveir aðilar vinna að einu
og sama verkinu ætti það í öllu
falli að kalla á markvissa samvinnu
þeirra. Báðir þurfa að gera sér grein
fyrir hvernig hinn helmingur verks-
ins þróast. Fátt er talið valda nem-
endum meiri skaða og þegar heim-
ili og skóli eru ósamstiga í gerðum
sínum.
Hvernig hefur þetta samstarf
þróast í tímans rás? Um miðja öld-
ina voru aðstæður aðrar og skólar
og bæir voru minni. Algengara var
að foreldrar og kennarar þekktust
persónulega. Málin voru því oft
rædd á förnum vegi og þörfin því
minni fyrir skipulagt samstarf. Auk
þessa þekktu foreldrar yfirleitt vel
til kennsluaðferða skólanna og gátu
beitt þeim sjálfir.
Allt annað er upp á tengingnum
á áttunda áratugnum. Kennsluað-
ferðir eru að breytast og foreldrar
þekkja ekki lengur til; kennarinn
er orðinn sérfræðingur og íjarlæg-
ist foreldra.
Svo virðist sem almenningur sé
í dag að átta sig á þessari gjá sem
þarna hefur myndast og eru það
foreldrar sem eru að reyna að brúa
hana. Þeir eru orðnir sterkur þrýsti-
hópur sem vill ekki bara styðja
heldur hafa áhrif á kennsluna og
áherslur í skólastarfinu.
í grunnskólalögum frá 1991 er
kveðið á um rétt foreldra til að
stofna foreldrasamtök. En eru
kennarar tilbúnir undir þessa inn-
reið foreldra? Sjálfsagt er það mis-
jafnt eftir einstökum kennurum og
skólum en alltof oft eru foreldrar
ráðvilltir því afskiptum þeirra er
misvel tekið. Kennarar eru sér-
menntaðir í sínu fagi og alls trausts
verðir en verða að vera sveigjanleg-
ir og starfa fyrir opnum dyrum.
Úr þessari stöðu verða bæði skól-
ar og heimili að vinna á jákvæðan
hátt. Víða eru augu manna að opn-
ast fyrir því að foreldrar gegna lyk-
ilhlutverki í skólamálum. Ef rétt er
að málum staðið ætti það að leiða
til betri skóla og betra þjóðfélags
með velferð barna að leiðarljósi.
Komi aukin samskipti til með að
einkennast af valdabaráttu leiðir
það hins vegar til togstreitu sem
fyrst og fremst bitnar á nemendum.
Af öllu þessu er ljóst að skólinn
og heimilið eru tveir heimar sem
barnið fer á milli. Til að líf þess
og uppeldi sé heildstætt verða að
vera góð tengsl þar á milli. Verka-
skipting þarf að vera skýr og um
hana ríkja sátt. Stórt og þarfc verk
bíður eftir vinnufúsum höndum.
Ágúst Frímann Jakobsson,
Bjarni Gunnarsson,
Bryndís,
Jón Páll Haraldsson,
Laufey Alda Sigvaldadóttir,
María Aðalsteinsdóttir,
Vilborg.
Öllu alvarlegra er þó að margir
einstæðir foreldrar líta ekki á sig
og börn sín sem fjölskyldu. Og sama
má segja um barnlaus hjón, ekkjur,
ekkla og meðlimi flestra þeirra fjöl-
skyldna sem ekki teljast til hinnar
„hefðbundnu" gerðar. Hafi skilaboð
samfélagsins ekki þegar fyllt þá efa
um að þeir tilheyri yfirhöfuð nokk-
urri Ijölskyldu, eiga þeir það sam-
merkt að líta á íjölskyldur sínar sem
skerta útgáfu kjarnafjölskyldunnar.
Áhrif þess viðhorfs að ein fjöl-
skyldugerð sé betri en önnur getur
haft þau áhrif að fullorðnum ein-
staklingum finnist þeim hafa mis-
tekist, búi þeir við aðrar aðstæður.
Og þótt börn eigi orðið ótal vini,
skólasystkini og frændfólk í svip-
aðri stöðu og þau sjálf, gefa fjöl-
miðlar, ýmsar bækur og alls kyns
dreifirit oft til kynna að einhveiju
sé ábótavant í fjölskyldum þeirra.
Þar eigi að vera bæði pabbi þeirra
og mamma, auk systkina. Börnin
fara því með sama viðhorf út í lífið
þegar barnsskónum sleppir og við-
halda sama hugsunarhætti.
Til að ijúfa hringrásina þurfum
við að átta okkur á að hin fjöl-
breyttu form íjölskyldna eru sá
veruleiki sem við búum við í dag.
Þar er ekkert form öðru rétthærra,
og allt eru þetta fjölskyldur. Svo
lengi sem mannskepnan lifir mun
hún breyta umhverfi sínu. Þær
breytingar hafa gagnverkandi áhrif
á alla þætti samfélagsins og þar
er fjölskyldan engin undantekning.
Því væri fjarstæða að ætla að þeim
breytingum sé lokið eða ljúki nokk-
urn tíma. Þar af leiðandi þarf við-
horf manna að mótast af umburðar-
lyndi í garð ólíkra fjölskyldugerða
til að allir fái notið sín, hveijar sem
aðstæður þeirra eru. Og það þarf
að einkennast af virðingu fyrir frelsi
hvers og eins til að velja sér farveg
við hæfi. Slíkt viðhorf má ekki bera
keim af ótta við framþróun og ríg-
halda þannig í þekkt gildi af örygg-
isleysinu einu saman, í þessu til-
felli kjarnaíjölskylduna.
En hvað er til ráða? Hvað hefur
áhrif á skilning manna á aðstæðum
sínum og annarra? Hvernig má
auka umburðarlyndi manna á með-
al? Vafalítið eru flestir á einu máli
um að ábyrgð fjölmiðla er mikil.
Sjónvarp, útvarp, dagblöð og inn-
lend sem erlend tímarit halda gjarn-
an ímynd hinnar „hefðbundnu" fjöl-
skyldu að fólki. Og þótt vissulega
hafi mörgu verið breytt í átt til
nýrra tíma, þarf umræðan um Ijöl-
skylduna að höfða meir en verið
hefur til allra gerða hennar. Ýmsir
barnabókahöfundar hafa sýnt skiln-
ing á hinum fjölbreyttu aðstæðum
barna með því að sýna þeim inn í
heim ólíkra ljölskyldna í ritverkum
sínum. Hið sama má segja um ný-
legt námsefni. Og þá má segja að
komið sé að öðrum stórum áhrifa-
valdi í upplifun barna á aðstæðum
sínum.
Þau börn sem kennarar í íslensk-
um grunnskólum bjóða velkomin á
hausti þessa fjölskylduárs búa við
ólíkari aðstæður og uppeldisskilyrði
en nokkur sinni fyrr. Reynsla þeirra
og þroski er einnig með ýmsu móti,
sem hlýtur að reyna enn meira á
faglega þekkingu og störf kennar-
anna. Meðal yfírlýstra markmiða
með skólastarfi er að þjálfa nerh-
endur í að mynda sér sjálfstæðar
skoðanir og taka afstöðu - ekki
síst til lífsins. Fjölskylda er hluti
af framtíðarsýn allra barna og ungl-
inga. Því hefur skólinn sem stofnun
tækifæri til að rækta með nemend-
um sínum þá víðsýni og umburðar-
lyndi sem einkenna þarf viðhorf
manna hvers til annars.
Menntun merkir að gera að
manni og það hlýtur að vera tak-
mark hvers foreldris með uppeldi
barns síns, burtséð frá fjölskyldu-
gerð. Til að ná því takmarki þurfa
allir sem ábyrgir geta talist, svo sem
foreldrar, kennarar og fjölmiðlar,
að sameinast og vera þannig leit-
andi ungmennum eins og klettur í
hafi sífelldra breytinga.
Arndís Sævarsdóttir,
Draumey Aradóttir,
Soffía Thorarensen.