Morgunblaðið - 23.10.1994, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. OKTÓBER 1994 11
sænskar 90 og danskar 70. Græn-
lenskar konur eru aftur á móti fleiri
með nær 90 fæðingar í yngsta hópn-
um og 157 í þeim næsta. Grænlend-
ingum fjölgar mest, en samtímis
fækkar þeim í heildina meira vegna
þess hve margir flytjast úr landi. Það
á einnig við um Færeyjar, þar sem
yngstu mæðurnar eru 33 og 127 í
næsta hópnum. Þetta eru ekki háar
tölur í fljótu bragði en hlutfallslega
eru þær það þegar tekið er tillit til
þess hve þjóðimar era stórar og við
hvaða lífsskilyrði þær búa.
Framtíð barnanna
Reynir kveðst sjálfur eiga tvær
dætur og auðvitað hugsi hann um
framtíð þeirra og jafnaldra þeirra.
Og, í ljósi þess atvinnuleysis sem
gætir nú þegar í mörgum greinum,
hvort þær og annað ungt fólk sem
kemur út úr skólunum fái atvinnu
við sitt hæfi. í framhaldi af því vakn-
ar eðlilega spumingin: Hveraig förum
við að því að halda hér uppi sömu
atvinnu og fram til þessa? Getum við
unnið fiskaflann meira hér heima?
Um það hefur verið talað óralengi
án nægilegs árangurs. Hvemig er
útlitið með vatnsútflutning, raf-
magnssölu og margt af því sem talað
hefur verið um? Spá forsætisráðu-
neytisins fyrir 10 árum hljóðaði upp
ann ef maðurinn gerir það ekki sjálf-
ur. Takmarkanir náttúrunnar birtist
í síharðnandi kjörum, en maðurinn
ætti að geta sett sínar eigin takmark-
anir áður en að því kemur, hvort sem
þær takmarkanir eru áhrif opinberr-
ar stefnu eða heildaráhrif af fjölda
einstaklingsbundinna ákvarðana. Og
neðanmáls hefur hann sett forvitni-
lega athugasemd: „Ennfremur má
benda á, að hefði 23.000 landnáms-
mönnum getað fjölgað um 1,4% á
ári í 11 aldir væru þeir nú um 100
milljarðar að tölu.
Þá þarf meiri hagvöxt
Benedikt Davíðsson, forseti ASÍ,
var spurður um viðbrögðin varðandi
vinnumarkaðinn við þessari spá um
fjölgun fram á næstu öld. Mundi
verða hægt að veita öllu
fólki vinnu? Hann
kvaðst ekki hafa heyrt
þessar tölur fyrr og
ekki geta dæmt um
þær. Alþýðusambandið
hefði verið að vinna að
því að móta atvinnu-
stefnu fram yfir alda-
mót og notað sem und-
irstöðu tölurnar úr Gró-
andi þjóðlífi, ekki hefðu
aðrar verið handbærar.
Og miðað við þær hefðu
þeir talið að við eðlilegar efnahagsað-
stæður ætti að vera hægt að full-
nægja atvinnuþörfinni. Ekki kvaðst
hann vilja tjá sig um horfumar á að
skapa 16 þúsund fleiri atvinnutæki-
færi. „Til þess þarf mikið átak og
meira en við höfum verið að vinna
með,“ sagði hann.
Þórarinn Þórarinsson, fram-
kvæmdastjóri Vinnuveitendasam-
bandsins, sagði að núna þurfi að
fjölga atvinnutækifærum um 1.500
, á ári eða 1,5% og ef við stöndum
vel að efnahagsmálum sé það hægt
þótt vanti fólk t.d. í fiskvinnu.
A óskum og vilja einstaklinganna
til að eiga mörg börn er erfítt að
átta sig. Varla er hægt að gera ráð
fyrir því að nútímakonan á Islandi
sé eins stödd og Steina undir Steina-
hlíðum í Paradísarheimt Laxness,
sem ekkert vissi hvað var að gerast
þegar bam hennar kom undir. Ráð
eru til að hafa stjóm á bameignum.
En fram kemur í könnunum að p-pill-
an er hér minna notuð en í nágranna-
löndum okkar. Á það einkum við um
eldri konurnar, sem komnar eru yfir
25 til 30 ára aldur. Þær hafa fremur
notað lykkju og í meira mæli en í
nágrannalöndunum. Hins vegar hef-
ur aldur kvenna sem nota pilluna til
að forða óæskilegri þungun sífellt
verið að færast neðar og neðar. Þær
byija að nota hana fyrr. I samtali
okkar kom m.a. fram hjá Reyni Tóm-
asi Geirssyni lækni að margar ís-
lenskar konur virðast halda áfram
að eiga böm lengur en vanalegt er
í öðram þróuðum löndum; viðhorfíð
er að kona þyki því duglegri sem hún
hefur náð að ala fleiri börn og þær
vilja standa sig. Eins sé mjög al-
gengt að ungar stúlkur eigi eitt til
tvö börn og þegar þær svo seinna á
ævinni era komnar í gott varanlegt
samband leggi báðir aðilar mikið upp
úr því að geta eignast böm saman
til viðbótar þeim sem konan eða karl-
maðurinn eiga fyrir. Þá era þær sem
vilja eiga böm en geta það ekki. Þær
hafa til skamms tíma verið 10%
kvenna (og karla), en nú má leysa
vanda mjög margra þeirra með glas-
afijófgun og skyldum aðgerðum.
Á móti koma þær sem af einhveij-
um ástæðum geta ekki eða vilja eiga
barn og fá fóstureyðingu. Reynir
segir að þeim sem fari í fóstureyð-
ingu hafí ekki fjölgað, fremur fækk-
að eilítið, á síðari árum. í norrænum
skýrslum má sjá að fóstureyðingar
ustan eigi að vera til þess að fólk
geti staðið nægilega vel að þessari
mikilvægu ákvörðun að eignast barn.
Þ.e. þegar fólk stendur andspænis
spumingunni: Er ég tilbúin til að
eignast bam eða ekki? Alþjóðasam-
tökin um fjölskylduáætlanir hefur
lengi haft það á stefnuskrá sinni að
flest lönd í Evrópu þurfi að sinna
betur ráðgjöf.
Sóley velti upp þeirri spumingu
hvemig væri staðið að þeirri ákvörðun
að eignast bam? „í mjög mörgum
tilfellum er það ómeðvituð ákvörðun,
þungun verður og svo reddast þetta.
En hvað er það sem reddast? Hvað
getum við sætt okkur við í sambandi
við uppeldi bama. Hvaða merkingu
leggjum við í „uppeldi bams“ í okkar
samfélagi? Ég held raunar að daglega
fáum við einhver neikvæð skilaboð,
sjáum að foreldrar era svo uppteknir
að þeir mega ekki vera að því að
tala við bömin. Við sjáum í Hagkaupi
að foreldri hefur enga orku afgangs
í uppeldið o.s.frv. Spumingin er í
hvaða forgangsröð við setjum uppeld-
ið. Uppeldi allt frá bamæsku er tíma-
frek, krefjandi vinna og það er það
sem fólk þarf að gera sér grein fyrir.
Ábyrgð foreldrahugtaksins er mikil.
Við þurfum að huga að því áður en
við eignumst börn. Þar er að mörgu
að huga á þessum miklu umbrotatím-
um, t.d. hvaða lífsgildi við viljum
gefa bömum okkar og gefa okkur
tíma til að reyna að innræta þeim.
Það þarf að undirbúa sig vel.“
Spumingunni um það af hveiju
svona miklu fleiri ungar stúlkur eiga
börn á íslandi en annars staðar, svar-
aði Sóley á þann veg að engar lang-
tímarannsóknir séu til hér á landi
um afdrif unglingsstúlkna með böm.
En ungar stúlkur sæki hér mjög vel
mæðraeftirlitið og virðist að því leyti
ekki verr settar en aðrar konur, eins
og víða í öðrum löndum. Og annað
ast breyttu þjóðfélagi. Þessi einvera,
sem áður var kölluð frelsi er í raun ■
vanræksia sem getur haft alvarleg
áhrif á börn,“ segir hún.
Og í ýmsum könnunum sem birtar
hafa verið kemur fram að stór hluti
þeirra bama og unglinga sem lendir
í einhvers konar vandræðum komi frá
brotnum heimilum. „Samnefnari
þessa hóps er rofin tengsl við fjöl-
skyldur sínar og heimili, samskipti
við foreldrana einkennast af deilum
og togstreitu og vanmætti til að taka
á vandamálunum," segja lögreglu-
menn í viðtali. Og í nýlegum niður-
stöðum rannsóknaverkefnis hjúkran-
arfræðinemanna Lindu Bjömsdóttur
og_ Kristínar Helgu Káradóttur við
H.I. er vakin athygli á að staða fjöl-
skyldunnar hafi verið að breytast.
Rofnum ijölskyldum hafí fjölgað, m.a.
vegna tíðari hjónaskilnaða og barns-
fæðinga utan hjónabands eða sam-
búðar. „Nú er svo komið að fjórðung-
ur íslenskra bama búa hjá einstæðum
mæðram og um 90% einstæðra for-
eldra eru mæður. Lengi hafa það
verið viðtekin viðhorf að kjamafjöl-
skyldan sé eina fjölskylduformið sem
geti alið upp heilbrigða og nýta þjóð-
félagsþegna. Þar af leiðandi hafa
margir óttast um uppeldisskilyrði
barna í „rofnum íjölskyldum". Sá ótti
er e.t.v. ekki ástæðulaus þar sem þjóð-
félag okkar hefur verið byggt upp
með það fyrir augum að karlmaður
og kona standi saman í fjölskyldu-
haldi og uppeldi barna og hafí stuðn-
ing hvort af öðra.“ Telja þær að slíkt
geti komið niður á andlegri líðan og
vitrænum þroska bamanna.
I afstöðu til lífskjara í könnun sem
Félagsvísindastofnun Háskólans og
Hagstofa íslands gerðu 1990 kemur
fram í spurningum um fjárhagsstöðu
að hlutfall óánægðra er hæst hjá
einhleypum foreldram með börn inn-
an 12 ára. Þeir virðast semsagt að
Grunvallarhugmyndafræðin í
fjölskylduáætlun er að hver ein-
staklingur hafi frjálst val um
fjölda barna og bil á milli barn-
eigna. En til þess að geta tekið
upplýsta ákvörðun þarf hann
fræðslu og ráðgjöf.
Ufandi fædd börn 1992
í Svíþjóð 122.848
í Danmörku 67.726
í Finnlandi 66.731
í Noregi 60.109
á íslandi 4.609
í Grænlandi 1.200
ÍFæreyjum 805
I ára
ii
; §
: q

4S*

•fXí
& , 25-29 ára
20-24 ára
oc
1
00

w
30-34 ára
, ísland og Norðurlönd:
Fæðingatíðni
og aldur mæðra 1992
Lifandi fædd á hverjar 1.000 konur
cc
00

CD

35-39 ára

CD

á að fæðingum fækkaði í 3.400 á ári
og átti að duga vel til að halda gró-
andi þjóðlífi eins og það var kallað.
Miðað var við að gera allt til að halda
uppi lífskjöram fyrir þann fjölda. En
íjölgunin hefur orðið töluvert meiri
og verður að öðra jöfnu 16 þúsund
manns fleiri fram að aldamótum.
Hvað framfleytir ísland
mörgum?
Hvað ber ísland með góðu móti
marga. Dr. Sturlu Friðrikssyni reikn-
aðist svo til í bók sinni Líf og land
að landið hefði við þáverandi aðstæð-
ur borið 60 þúsund manns við land-
nám en síðan minna, 40-50 þúsund
manns. Þegar fór yfir það varð mann-
fellir. Allt þar til við fóram að fæia
út landamærin með fískveiðum, sem
er undir síðustu aldamót. Á þessari
öld hafa aðstæður og möguleikar
gerbreyst og fólkinu fjölgað, en hver
einstaklingur tekur líka margfalt
meira til sín. Og ætli séu ekki aftur
tímamót, þegar nú er komið að endi-
mörkum vaxtar í fiskveiðunum og
nýtingu gróins lar.ds líka? Aukningin
verði að koma annars staðar frá. En
hvar? Og hve hratt? Getum við gert
ráð fyrir að ísland beri ótakmarkaðan
ijölda með þeim lífsgæðum sem best
era hveiju sinni? Það er spumingin.
Ágúst Valfells hefur mikið velt
fyrir sér framtíð íslands og spár
hans fram í tímann komið út í skýrsl-
um, þeirri síðustu 1990, sem því
miður er ekki rúm til að gera hér
skil. Hefur hann reynst býsna sann-
spár. En undir lokin segir hann að
þá ályktun megi draga af því sem á
undan var komið að fyrr eða síðar
setji náttúran takmörk á heildarfjöld-
til aldamóta. Þegar litið sé til þessar-
ar viðbótarfjölgunar, þá kunni að
þurfa að sjá stærra hlutfall. Fram-
leiðnina þarf nú þegar að bæta um
1% á ári, aðeins til að halda óbreytt-
um kjörum. Þjóðhagsstofnun spáir
því að hagvöxturinn verði 1,5 til alda-
móta. „Við vitum að við fáum inn á
vinnumarkaðinn 9.000 manns til
aldamóta, það fólk er þegar fætt.
Þegar áhrifanna af þessari bama-
sprengingu sem nú er, gætir á vinnu-
markaði þá þarf hagvöxturinn að
vera a.m.k. 3%, ef við ætlum jafn-
framt að bæta kjörin. Við þurfum
að ná meiri vexti til að takast á við
meiri fjölgun. Og við þurfum að vera
afskaplega skynsöm og framsýn til
þess,“ segir Þórarinn.
Hvernig er valið
Onnur spuming vaknar. Menn
virðast ekki sammála um hvort við
búum við offjölgunarvanda, eins og
flestar aðrar þjóðir, líka Evrópuþjóð-
irnar flestar. Svörin sem ég hefi
fengið eru ýmist að mikil þörf sé á
fjölgun íslendinga, þeir séu svo ein-
stakir, þótt fólk vilji ógjaman láta
hafa það eftir sér. Það sjónarmið kom
fram að þar sem svo mikil fjölgun sé
í elstu árgöngunum veiti ekki af að
setja í heiminn og ala upp ungt fólk
til að sjá fyrir þeim eldri. En þeir
eldast líka og þá þarf fleiri unga og
enn yngri sem eldast og svo koll af
kolli, - og hver borgar á endanum?
Hins vegar kom fram það sjónarmið
að ekki sé rými fyrir fleiri á vinnu-
markaðinum og t.d. verkalýðsfélögin
virðist nú þegar mjög treg til að leyfa
að bætt sé á vinnuaflið erlendis frá,
hér á landi eru 161 á móti hveijum
1.000 fæðingum, sem er talsvert
lægra en annars staðar á Norður-
löndum nema í Færeyjum. I fyrr-
nefndri grein kemur fram að fleiri
ættu að láta gera á sér ófijósemisað-
gerðir en verið hefur. Á Islandi era
þær aðgerðir tiltölulega fáar á karl-
mönnum miðað við önnur Norður-
lönd, en hvað konur varðar standa
Island og Finnland hæst. Hinsvegar
era ófijósemisaðgerðir á konum
gerðar hér síðar á fijósemisaldrinum
en í nágrannalöndunum, þ.e. þær era
getnaðarvörn eftir 3-4 böm fremur
en 2-3 þar.
Ffyálst val og fjölskylduáætlun
Sóley Bender, hjúkranarfræðingur
og lektor, er formaður Fræðslusam-
taka um kynlíf og barneignir, sem
era þverfaglegur félagsskapur, og
hún hefur m.a. unnið fyrir Landlækn-
isembættið „Fjölskylduáætlun í ís-
lensku heilbrigðiskerfi".
Sóley segir að grunvallarhug-
myndafræðin í fjölskylduáætlun, sé
að hver einstaklingur hafi fijálst val
um fjölda barna og bil á milli bam-
eigna. En til þess að geta tekið upp-
lýsta ákvörðun þurfi hann fræðslu
og ráðgjöf. Slíkt vanti hér, hafi ekki
verið byggt upp eins og ætlast var
til eftir lögin frá 1975. Til að geta
lifað heilbrigðu kynlífi þurfi hand-
leiðslu um notkun getnaðarvarna,
það þurfi m.a. að veita ráðgjöf og
fræðslu fyrir fólk sem er að byija á
kynlífi og fyrir fólk sem er að taka
ákvörðun um bameignir. Eftir því
sem betur sé að þessu búið hafi fólk
notað getnaðarvamir staðfastlegar
og betur. Fræðslan og ráðgjafarþjón-
að hér séu þær undir verndarvæng
fjölskyldunnar. Einstaklingurinn hef-
ur líklega meira þessa vernd fjöl-
skyldunnar.
Að áliti Sóleyjar er kjarni málsins
að hver einstaklingur hafí frelsi til
þess að eignast bam og ef vel er að
ákvörðuninni staðið og hugað vel að
baminu eftir að það er fætt, sé ekk-
ert að því að eiga mörg börn. En
það geti verið erfitt að fæða barn inn
í alls konar erfiðleika. Síðan sé það
ákaflega einstaklingsbundið hvaða
hvatir liggi til þess að vilja eignast
barn eða mörg böm.
Frelsi eða vanræksla
Hér að ofan hefur verið vakin sú
spuming hvort hægt verði að veita
börnum á íslandi þann aðbúnað og
þá ást og umhyggju sem þau eigi
skilið ef börnum fjölgar of hratt. Og
víða má sjá ugg um það hvort svo
sé nú þegar. í doktorsverkefni Sigr-
únar Júlíusdóttur félagsfræðings um
íslenskar fjölskyldur kom fram að
aðbúnaður í bamafjölskyldum sé
slakari hér á landi en annars staðar
á Norðurlöndum, bæði hvað snertir
skóla og forskóla og einnig umhugs-
un foreldra, sem vinna mikið úti. Og
Herdís L. Storgaard, sem er að kanna
slysatíðni bama fyrir Slysavarnafé-
lagið, tengir saman háa slysatíðni
barna hér við eftirlitsleysi. Nú í vik-
unni kvaðst Helga Hannesdóttir geð-
læknir af gefnu tilefni hafa áhyggjur
af frelsi íslenskra barna, sem hún
segir vera að breytast í vanrækslu.
„Tilfinningaleg og hegðunarleg
vandamál bama era að aukast. Is-
lensku börnin era mikið ein vegna
þess að skólakerfið hefur ekki aðlag-
eigin mati eiga erfiðast. Til glöggv-
unar má bæta við að samkvæmt
nýjum tölum í Landshögum, sem er
að koma út hjá Hagstofu íslands,
eru fæðingarstölur 1993 miðað við
1.000 lifandi fædd börn, 583 fædd
utan hjónabands, þar af 499 af for-
eldum í óvígri sambúð.
Sú spurning hlýtur óhjákvæmilega
að koma inn í umræður um hvað sé
hæfilega hröð fjölgun íslendinga, hve
mörgum börnum foreldrar og/eða
samfélagið treysti sér til að veita
besta atlæti, fjárhagslegt og tilfinn-
ingalegt? Á okkar kröfuöld þarf svo
miklu meira en að fæða barn í heim-
inn.
Lokaummæli Reynis Tómasar
Geirssonar læknis, sem setti þessa
umræðu af stað, í fyrrnefndu viðtali
eru: „í sjálfu sér eigum við íslending-
ar við fólksfjölgunarvandamál að etja
eins og aðrir á tímum atvinnuleysis
og minnkandi þorskgengdar. Því er
nauðsynlegt að fólk spyiji á hveiju
öll þessi börn eigi að lifa? Þannig er
takmörkun fólksfjölda okkur hags-
munamál rétt eins og i þróunarríkj-
unum. í okkar daglega lífi krefjumst
við þess að geta haldið uppi ákveðn-
um lífsgæðum. Til dæmis þykir nú
hveijum unglingi sjálfsagt að eiga
bíl. Almenningur væntir svo mikilla
lífsgæða að tilkostnaður þjóðfélags-
ins verður mikill við að halda uppi
þeim staðli sem menn vilja búa við.
Færra fólk nyti betri efnahags því
arðurinn af fiskunum sem veiðast
dreifist á færri hendur. Ég tel því
að íslendingar ættu að nota getnað-
arvarnir betur og meira og gera sig
ánægða með tvö eða þijú börn í stað
fjögurra eða fimm.“