Morgunblaðið - 23.10.1994, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
A
SUNNUDAGUR 23. OKTOBER 1994
B 3
í Reykjavík til yfirmanns flota-
deildarinnar J.D. Prentice um borð
í skipinu Qu’Appelle að ef veður-
skilyrði hömluðu eftirliti, ætti
flotadeildin að halda til Hvalfjarð-
ar eða Reykjavíkur. Það var úr
að skipin, Qu’Appelle, St. Laurent
og Skeena skyldu leggjast við
akkeri austan við Engey.
Um kl. 22.30 um kvöldið lagðist
Skeena við akkerri á 12 Vi faðma
dýpi á Viðeyjarsundi. í bók Isaacs
Ungers kemur fram að Qu’App-
elle heyrði að Skeena varaði St.
Laurent við því að botninn væri
slæmur og því yrði að hafa aðgát.
Russel skipstjóri Skeenu var
a.m.k. 10 mínútur í brúnni eftir
að akkeri hafði verið lagt út til
að fullvissa sig um að keðjan héldi
og akkerið hefði festu. Hann gaf
einnig fyrirskipanir um að vakt
yrði staðin fram í stefni og fylgst
yrði með áttavitanum, skeytasend-
ingum og leiðaljósum. Þar sem
skipið hafði aðeins eina akkeris-
vindu var akkeriskeðjan á stjórn-
borða höfð um vinduna en ekki
fest við þilfarspollann svo auðveld-
ara yrði vinna við keðjuna ef skip-
ið færi að reka. Ekki var talin
þörf á því að leggjast við bakborðs-
akkerið þar eð skipið reikaði ekki
meira en 10 gráður frá vindstefnu.
Eftir að akkerum hafði verið
varpað athugaði siglingafræðing-
urinn um borð, P.G. Cange, að
allar mælingar, mið við vita og
ijósabaujur, væru í lagi og skipi
ræki ekki. Eftir það tók fyrsti
stýrimaður, W.M. Kidd, við vakt-
inni. Mið voru tekin á 5 mínútna
fresti til eftirlits með því að skipið
ræki ekki. En öðru hvoru gengu
yfir hríðarbylir sem drógu úr
skyggni.
Milli kl. 23.52 og 23.56 heyrði
Qu’Appelle St. Laurent kalla til
Skeenu og aðvara hana um að hún
ræki. Það var einmitt um þetta
leyti rétt eftir élhryðja hafði geng-
ið yfir, að stýrimaðurinn á vakt,
W.M. Kidd, tók eftir því að afstaða
skipsins til leiðarljósanna var að
breytast. Hann gaf fyrirskipun um
að setja á hálft vélarafl, þ.e. 12
hnúta áfram og gerði akkerisvakt
og skipstjóra viðvart. Stýrimaður
sá þó að 12 hnúta ferð nægði
ekki; hann skipaði að auka í 15
hnúta ferð. En nú sást Viðey.
Hann skipaði að setja fulla ferð
áfram. Unger segir öldu hafa riðið
yfir skipið og læst skipskrúfunum
við skerin en síðan hafi annar sjór
riðið yfir og Skeena sveiflast þvert
á hlið að rifi um 90 metrum vest-
an við Viðey.
Russel skipstjóri vaknaði við
nötur og skruðninga. Hann fór
samstundis upp í brú. "Nú var
framparturinn fdstur en afturhlut-
inn slóst til. Vélarnar höfðu stöðv-
ast. Hann skipaði svo fyrir að hinu
akkerinu skildi varpað út til að
festa skipið, í það minnsta að
fresta því að það rifnaði eða liðað-
ist í sundur. Kl. 23.58 sendi Skee-
na út neyðarkall og bað um að-
stoð.
Banvæn mistök
Atburðir næstu tíma sýnast
hafa einkennst af nokkurri
ruglanda og óvissu. Áhöfninn fór
uppá dekk, öllum vatnsheldum
dyrum var lokað, björgunarflekar
voru fluttir til hlés á skipinu og
hvellhettur fjarlægðar frá djúp-
sprengjum. Vitað var um togara
á leiðinni til hjálpar en vegna veð-
urs og sjólags varð lítil stoð í hon-
um því ekki var á það hættandi
að togarinn færi nálægt landi.
Stýrimaður á vakt fór fram til
að kanna ástandið. Leki var kom-
inn að skipinu sem fór vaxandi
og náði alla leið í vélarrúmið. Fljót-
lega kom ofan úr brú skipun um
að menn væru reiðubúnir við
björgunarflekana. Sjór gekk yfir
blandaður vélarolíu. Sem fyrr var
getið stóð skipið að framan en
afturhlutinn svignaði eða slóst til.
Skipstjórinn óttaðist að skrokkur-
inn brotnaði og skipið færi á hlið-
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Fjórtán sjóliðar af Skeenu hlutu leg í Fossvogskirkjugarði.
Morgunblaðið/Sverrir
Jón Erlendsson.
í dag liggur þjóðvegurinn við
fjöruna þar sem líkin velktust
um.
Kolbeinn Kolbeinsson.
L
Erlendur Erlendsson.
LÍF OG DAUÐI
Tveir björgunarflekar losnuðu frá skip-
inu á strandstað. Um borð voru a.m.k.
20 manns. Flekarnir komu að landi innst
í Kollafirði. Ekki er löng leið frá Viðey
til Kollafjarðar en oft er stutt milli lífs
og dauða.
Með viðtölum við sjónarvotta hefur blaða-
maður Morgunblaðsins reynt að draga
upp mynd af Skeenaslysinu eins og það horfði
við i Kollafirði. Frásagnir þeirra sem þar komu
nærri eru ekki fullkomlega samhljóða, enda var
atburðarás hröð og þessir atburðir gerðust fyr-
ir margt löngu.
Hjónin á Mógilsá í Kollafirði, Jón Erlendsson
bóndi og Björg Gunnlaugsdóttir húsfreyja,
gengu að venju snemma til verka; laust eftir kl.
6 fór bóndinn í fjósið en húsfreyjan byijaði að
hita vatn á kolaeldavélinni til þvotta. Jón heyrði
hunda gelta neðan við en þar var ekkert að sjá
fyrir myrkri.
Þvottavatnið hafði ekki verið langan tíma á
vélinni þegar bank heyrðist við dyrnar og fór
húsfreyja til dyra. Hún sá að það yrði annað en
föt þvegið þann daginn. Inn kemur maður, kald-
ur, sjóblautur og löðrandi í olíu. Hún gerði manni
sínum viðvart og sneri sér að því að hlú að
manninum, færa hann úr fötum og hreinsa af
honum olíuna. Móðir Bjargar, Kristjana Krist-
jánsdóttir, vaknaði einnig og kom henni til að-
stoðar.
Jón bóndi fór niður í fjöru. Sér hann þar
mann brölta á hnjánum í olíubrák sem var þykk
um alla fjöruna. Ekki var viðlit að koma þessum
manni hjálparlaust heim á bæ. En þarna var
hestur nálægt. Ekki var þrautalaust að koma
manninum rænulitlum á bak, en það hafðist.
Þegar þeir voru komir upp undir veg hitta þeir
hermenn, en þjóðvegurinn um Kollafjörð lá
nokkru ofar og innar en nú er. Þar var kominn
Edward G. Phillips sem sendur hafði verið til
að líta eftir því hvort einhveija skipbrotsmenn
ræki að landi. Þeir reyndu að tala við manninn
en virtust ekki fá mikla meiningu úr hans ræðu
og enn síður Jón því hann skildi ekki enska tungu.
Jón og hermennirnir komu manninum til að-
hlynningar hjá þeim mæðgum Björgu og Krist-
jönu. Á Mógilsá töluðu Bretarnir við þann sem
hafði komist hjálparlaust neðan úr fjörunni.
Bretarnir skiptu iiði, einn þeirra ók til Kollafjarð-
arbæjar þar sem hægt var að komast í síma og
fá einhvetja aðstoð. Þar var fyrir Kolbeinn
Kolbeinsson bóndi. Meðan Bretinn talaði í sím-
ann fór Kolbeinn niður að Mógilsá í gömlum
vörubíl sem hann átti. Hann fór síðar niður í
fjöru og bráðlega komu einnig Bretinn sem
fyrr hafði komið til Kollafjarðar og Jón Erlends-
son. Næstu tírnana voru þeir að flytja skipbrots-
menn heim að Mógilsá.
Isaac Unger tókst að ná sambandi við Edw-
ard G. Phillips sem er nú búsettur í Englandi.
Phillips er það ógleymanlegt þegar hann reyndi
að lífga skipbrotsmenn við á eldhúsgólfinu á
Mógilsá. Phillips segir að tekist hafi að bjarga
sjö mönnum. Hann hafi verið að reyna að bjarga
þeim áttunda, ungum manni, þegar „liðsauka“
bar að; væntanlega læknir eða hjúkrunarmað-
ur. Pilturinn var rifinn úr höndunum á honum,
úrskurðaður látinn og staflað á flutningabíl með
öðrum líkum. Phillips þótti lítið til um „aðstoð-
ina“ sem hafði komið á vettvang rúmum tveim-
ur tímum síðar en þeir. Kolbeinn Kolbeinsson
innti breskan foringa síðar eftir því hve margir
hefðu komist af og minnir hann að sá hefði
sagt þá vera 5 eða 6. I. Unger sagðist í sím-
tali við blaðamann Morgunblaðsins vera viss
um að a.m.k. átta skipbrotsmenn af flekunum
hefðu bjargast, einn við Viðey en sjö í Kollafirði.
Kolbeinn Kolbeinsson minnist þess einnig að
herstjórnin var svifasein til að senda menn til
aðstoðar. — En hins vegar komu aðrir einnig
við sögu.
Helgríma
Erlendur Erlendsson og Aðalsteinn Snæ-
björnsson voru á ferðinni á vörubíl þeirra erinda
að sækja sand og möl til húsbygginga í fjöruna
hjá Vallá. Guðlaugur Gúðmundson skráði frá-
sögn eftir Erlendi sem hann birti síðar í endur-
minningum sínum Astir í aftursæti í kaflanum
„Dauðinn í fjörunni". Þeir félagar voru á ferð-
inni milli kl. sjö og hálf átta. Þjóðvegurinn lá
þá nokkru ofar í hlíðinni en nú er. Erlendur
segir þá hafa séð björgunarfleka í fjörunni og
milli þeirra 19 aflangar þústir, menn eða lík
löðrandi í olíu. Allir höfðu þessir menn verið í
nærklæðum með skó á fótum og í björgunarvest-
um. Einn var með lífsmarki; hreyfði hönd. Olian
var sem helgríma sem huldi ásjónu mannanna,
en hjá fjórum eða fimm mátti greina örmjó göt
sem lágu inn að nasaholum. Þeir félagar komu
þeim sem hafði hreyft sig upp á bílpallinn og
síðan þeim sem voru með göt í olíugrímunni.
Fluttu þeir nú þennan farm heim að Mógilsá
og sneru síðan aftuf niður í fjöru.
Þeir skipbrotsmenn eða lík þeirra sem ekki
komust í fyrstu ferð voru sótt. Erlendur minn-
ist þess í frásögu sinni að þegar hér var komið
sögu voru Bretar komnir á vettvang akandi
geist á sjúkrabílum. Voru fjörur gengnar. Er-
lendur Erlendsson segir nokkur lík hafa komið
í leitirnar utar í firðinum. Fram undan Móum
sáust spor í fjörusandinum sem lágu úr fjör-
unni inn í mýrgresið þar fyrir ofan. Ekki gátu
leitarmenn rakið þau lengra. Erlendur segist
hafa heyrt að í brunnhúsi milli Móa og sjávar
hefðu fundist tveir menn lifandi en þrotnir að
kröftum. I. Unger hefur haft tal af einum skip-
brotsmanni sem man eftir að hafa leitað skjóls
í jarðlægð skammt frá ströndinni ásamt félögum
sínum.
Þess verður líka að geta að um tíuleytið þenn-
an morgun fann Hörður Hjálmarsson mjólkur-
bílstjóri skipbrotsmann við svonefnda Varmhóla
og hann kom honum í hús á Mógilsá. Sá maður
vísaði á félaga sinn í sumarbústað sem Helgi
Guðmundsson bankastjóri byggði í svonefndum
Sjálfkvíum.
Hjónin á Mógilsá minnast þess að líkin voru
lögð til í hlaðvarpanum framan við bæinn. Kol-
beinn Kolbeinsson minnist þess að hafa ekið
nokkrum líkum í herbúðir inn við Elliðavog. I
bók Guðlaugar Guðmundssonar Ástir í aftur-
sæti greinir Erlendur Erlendsson frá því að
hann og Aðaisteinn hafi farið eina ferð um
kvöldið til Kollafjarðar að sækja möl og fundið
þá eitt lík til viðbótar. Sem fyrr var getið eru
14 grafir skipbrotsmanna í Fossvogskirkju-
garði. 13 lík fundust strax eftir slysið en eitt
nokkru eftir útför annarra skipsveija sem fór
fram 28. október.
í bókinni Ástir í aftursætinu segir Erlendur
merkilega sögu. Hann og Aðalsteinn hafi síðar
rekist á þann skipbrotsmanninn sem hefði hreyft
höndina í fjörunni. Sá sagði að hann og fleiri
hefðu orðið um klukkustund of seinir um borð
kvöldið áður; gleymt sér í góðum félagsskap
hjns kynsins. Hefðu þeir verið settir í straff í
fangelsi skipsins. Fjölmenni hefði verið í fanga-
geymslunni, alls 40 manns. Þegar skipið tók
niðri hefði fangaklefinn verið opnaður. Fangar
hefðu í ofboði og fáti þust upp á dekk, gripið
fleka og sjósett. Skipstjórinn hefði skipað þeim
að hætta þessu, en því hefði ekki verið sinnt
fyrr enn hann hefði gefið skipun um að skjóta.
Flóttinn hefði hætt eftir að einn lá dauður eftir
skot en þá voru um 25 manns komnir á rek á
flekunum. Um nóttina hefði þá rekið í kulda
og vosbúð. Með dagsbirtunni hefðu þeir séð
land skammt frá. Þeir hefðu ákveðið að synda
í land en ekki varað sig á því að sjórinn var
löðrandi í olíu sem hlóðst utan á þá.
Með hliðsjón af þeim upplýsingum að skipin
voru að koma af hafi er ómögulegt að þessi
maður hafi getað verið á kvennafari í Reykja-
vík. Verður að ætla að maðurinn hafi viljað
segja velgjörðarmönnum sínum góða sögu og
ekki látið staðreyndirnar spilla reyfaranum.
í janúar 1945 veitti breska flotastjórnin heið-
ursviðurkenningu þeím Jóni Erlendssyni, Björgu
Gunnlaugsdóttur, Kristjönu Kristjánsdóttui',
Kolbeini Kolbeinssyni, Erlendi Erlendssyni, Að-
alsteini Snæbjörnssyni og Einari Sigurðssyni.
Einar var einnig síðar útnefndur „Member of
the British Empire“ (MBE) bæði fyrir sinn hlut
í björgun skipbrotsmanna af Skeenu og þjón-
ustu sína í þágu hins breska hervalds.