Morgunblaðið - 17.12.1994, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
+ Markúsína Jóns-
dóttir, hús-
freyja á Egilsstöð-
um í Ölfushreppi,
var fædd í Stóru-
Hildisey í Austur-
Landeyjum 19.
mars 1900. Hún lést
í Reykjavík 8. des-
ember síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru Jón Þórðarson
bóndi, ættaður úr
Landeyjum, og
kona hans Guðrún
Símonardóttir frá
Bjarnastöðum í Ölf-
usi. Sumarið 1929 giftist Mark-
úsína Guðmundi Steindórssyni
bónda á Egilsstöðum i Ölfusi,
f. 18. april 1906, dáinn 2. febr-
úar 1965. Foreldrar Guðmund-
ar voru Jónína Ingibjörg Guð-
mundsdóttir og Steindór Stein-
dórsson, bóndi á Egilsstöðum,
MARKÚSÍNA fluttist að Núpum í
Ölfusi á fardögum 1901 með foreldr-
um og systkinum sínum ásamt hjú-
um og bústofni, en þar bjuggu þau
til 1931 að þau brugðu búi og fluttu
til Reykjavíkur. Markúsína var í
miðið af fimm systkinum en fjögur
komust upp. Það var eins og tíðkað-
ist í þá daga, börn voru látin taka
til hendi um leið og kraftar og aldur
leyfði. Fljótlega komu í ljós hæfileik-
ar Markúsínu við að umgangast dýr
og sjá fyrir um þarfir þeirra þegar
á bjátaði, lagin við að halda og blása
lífi í þau dýr sem tæpt stóðu. Auðvit-
að var brugðið á leik þegar tími
gafst til og hlegið yfir litlu enda
hafði Markúsína ákaflega ljúft og
gott skap. Ungdómsárin liðu við
störf og leik. Oft hefur verið gaman
að hlusta á frásagnir Markúsínu frá
þessum árum og minntist hún sam-
ferðafólksins með gleði og bliki í
augum.
Liðlega tvítug fór Markúsína til
Reykjavíkur og var þar í vist ásamt
því að læra að sníða og sauma sem
gafst henni vel. Á þessum árum
kynntist hún Guðmundi Steindórs-
syni mannsefni sínu. Gengu þau í
hjónaband 1929 og hófu búskap að
Egilsstöðum í Ölfusi. Þegar undirrit-
aður kom fyrst að Egilsstöðum í
byrjun sumars 1958 í fylgd dóttur
þeirra hjóna, Guðrúnar, hófust kynni
sem ekki bar skugga á. Þau hjón
tóku mér strax eins og syni og er
ég þakklátur fyrir allar samveru-
stundir. Guðmundur bóndi var þá
orðinn heilsulítill en stýrði búi ásamt
syni sínum Steindóri, en eftir að
Guðmundur féll frá 1965 tók Stein-
dór við búinu og rak það ásamt
móður sinni Markúsínu. Mig undraði
oft sá kraftur og það þol sem Mark-
úsína hafði. Með kvikum augum
hafði hún yfirsýn yfir völlinn og
þekkti landið eins og handarbakið á
sér, vissi hvar hættur voru fyrir
skepnur og var fljót til ef eitthvað
bjátaði á.
Þegar ég tel í huganum þá ungl-
inga sem verið hafa í sveit á Egils-
stöðum, í lengri eða skemmri tíma,
og ég þekki til um, þá munu þau
vera á bilinu milli 40 og 50. Komu
mannkostir og mildi Markúsínu þá
vel í ljós við leiðsögn og fræðslu um
lífið og tilveruna, en það er eftirtekt-
arvert hvað mörg af þessum ung-
mennum hafa haldið tryggð og sam-
bandi við Egilsstaði, jafnt skyldir
sem óskyldir og átt þá Markúsínu
sem trúnaðarvin.
Gestrisni var í hávegum höfð á
Egilsstöðum og öllum veittur góður
beini, hvort sem um var að ræða
kunnuga eða ókunnuga og borið
fram það besta sem til var og var
jólakaka Markúsínu orðlögð fyrir
gæði.
Nú seinni árin þegar starfsþrek
fór minnkandi og hugsunin dofnaði
naut Markúsína umhyggju Stein-
dórs. Síðustu þijú árin átti hún
samastað hjá dóttur sinni Guðrúnu
í Reykjavík. Þá kynntist ég nýrri
hlið á Markúsínu en það var hve ljóð-
sem lengi __ var
hreppstjóri í Ölfus-
inu. Þau Markúsína
og Guðmundur
eignuðust fjögur
börn. Þau eru: 1)
Jónína, f. 6. júlí
1929, maki Guð-
mundur Hjartar-
son. Eiga þau fjög-
ur börn og þrjú
barnabörn. 2) Mar-
ía, f. 2. desember
1931, maki Helgi
Daníelsson, þau eru
bæði látin. Eignuð-
ust þau fjögur börn
og tvö barnabörn. 3) Steindór,
f. 8. júni 1933, bóndi á Egils-
stöðum, ókvæntur. 4) Guðrún,
f. 24. desember 1935, maki Ást-
þór Runólfsson. Eiga þau fimm
börn og tólf barnabörn. Mark-
úsína verður jarðsungin frá
Kotstrandarkirkju í dag.
elsk hún var, þó svo minnið hafi oft
verið dofið þá fór hún með kvæði
og stökur og á náttborðinu hjá henni
lágu alltaf ýmsar ljóðabækur sem
hún greip í. Það var viðkvæðið hjá
Markúsínu þegar barnabörnin birt-
ust í dyrunum á herbergi hennar að
bjóða góðan dag. Gaman var að sjá
hvað þau hændust að henni og fyrsta
sem þau sögðu þegar þau byijuðu
að tala var daginn. Ekki var mikið
sagt þegar krílin drógu úr pijónum
hjá henni en Markúsína pijónaði
mikið og vel. Hún átti undanfarin
jól nóg af vettlingum eða sokkum
til að senda bömum, bamabömum
og öðmm aðstandendum. Það er
ekki langt síðan hún tók í síðustu
lykkjuna.
Ég vil þakka Markúsínu sam-
fýlgdina og sérstaklega Egilsstaða-
heimilinu fyrir þátttöku í uppeldi
barna minna. Ég held að nú sé geng-
inn einhver sá mesti kvenkostur sem
ég hef kynnst.
Hvíl þú í friði, friður Guðs þig
blessi.
Ástþór Runólfsson.
Lækkar lífdaga sól,
löng er orðin mín ferð.
Fauk í faranda skjól,
fegin hvíldinni verð.
Guð minn gefðu þinn frið,
gleddu og blessaðu þá
sem að lögðu mér lið,
ljósið kveiktu mér hjá.
(Herdís Andrésdóttir)
Það var á haustdögum árið 1929
að eldri dóttir hjónanna á Núpum
var að búa sig til brottferðar. Hún
var að flytja að heiman þar sem ör-
lög hennar voru ráðin. Hún var að
flytja á vit brúðguma síns, yngsta
sonarins á Egilsstöðum, en þau höfðu
gengið í hjónaband þá um sumarið.
Ferðamátinn var að sjálfsögðu
hesturinn. Unga konan var ekki ein
á ferð því yngri bróðir hennar fylgdi
henni á nýja heimilið. Hann reiddi
fyrir framan sig á hnakknefinu,
vafða innan í gæmskinn, fmmburð-
inn, dótturina, þriggja mánaða.
Mæðgunum varð ekki meint af ferða-
laginu þó þetta væri alllöng bæjar-
leið enda hvoragri fisjað saman.
Aðkoman hjá ungu konunni var
ekki slæm því það beið hennar nýtt
íbúðarhús að flytja í. Settist hún í
gott bú eftir því sem þá gerðist, því
flestir vom fátækir þá í upphafi
kreppunnar. Þama beið hennar langt
og giftudijúgt starf.
Þetta er konan sem við kveðjum
hinstu kveðju frá Kotstrandarkirkju
í dag.
Þegar Markúsína flytur að Egils-
stöðum era til heimilis, auk eigin-
manns, tengdaforeldrar hennar þau
Steindór Steindórsson og Jónína
Ingibjörg Guðmundsdóttir og tvö
systkini Guðmundar, þau Steindór
og Svanhildur. Steindór eldri var
orðinn háaldraður og Iést stuttu eftir
að Markúsína kom að Egilsstöðum
og lést Steindór yngri skömmu síð-
MINNINGAR
ar. Jónína móðir Guðmundar var um
hálfsextugt, vel vinnandi kona sem
vann heimilinu til dauðadags. Það
er vandi að setjast í heimili þar sem
eldra fólk býr fyrir og hefur það
orðið sumum ofviða. Ég heyrði aldrei
talað um neina árekstra milli Mark-
úsínu og tengdaforeldra hennar. Jón-
ína fékk að ráða til að byija með og
leystu þær sín mál án hávaða. Mark-
úsína var þannig skapi farin að hún
átti auðvelt með að umgangast ann-
að fólk enda kom það sér vel því hún
var komin í hverfi þar sem voru átta
bæir í þyrpingu, einskonar sveitaþorp
með um það bil 40 íbúa og nærri
60 manns ef Auðsholtsbæir em tald-
ir með, en þeir em í næsta nágrenni.
Eins og gefur að skilja var oft
mikil fénaðarferð kringum bæina og
ekki alltaf hver skepna á sínum reit.
Það komu einstaka gripir og jafnvel
heilar hjarðir í túnið þegar komið var
að slætti. Þá gat Markúsínu orðið
heitt í hamsi, jafn mikil búkona og
hún var. En það var aldrei látið bitna
á skepnum og enn síður á fólkinu.
Ég var svo heppinn að alast upp
í þessu umhverfi, þar sem árekstrar
vora óþekktir útaf búfé.
Vorið 1932 flytja foreldrar mínir
að Auðsholtshjáleigu. Þau vom aftur
komin á sínar æskustöðvar því faðir
minn var frá þeim bæ og móðir mín
var fóstmð frá átta ára aldri til tví-
tugs hjá Steindóri föðurbróður sínum
á Egilsstöðum. Það rifjast fljótt upp
gömul kynni við heimilið á Egilsstöð-
um. Fyrsta minningin mín tengd
Egilsstöðum er frá vetrinum 1933
þegar Steindór eldri var jarðsettur.
Við krakkarnir vomm ekki við jarð-
arförina en móðir okkar lét okkur
fara í skástu flíkumar sem til vom
meðan á athöfninni stóð. Fljótlega
eftir að foreldrar mínir fluttust að
Auðsholtshjáleigu var tekin upp eins
konar samvinna milli bæjanna. Móð-
ir mín og Markúsína keyptu saman
pijónavél og siðar spunavél sem þær
skiptust síðar á að nota. Býst ég við
að Markúsína hafi oftar en ekki
hlaupið undir bagga og pijónað flík
fyrir móður mína þegar hún hafði
ekki undan, því hún þurfti að pijóna
á átta börn en Markúsína fjögur og
hafi auk þess aðstoðað tengdamðður
sína. Fyrir það ber að þakka.
Guðmundur maður Markúsínu
missti heilsuna innan við fertugt og
lifði við skerta starfsorku í 20 ár.
Hann lést árið 1965 langt um aldur
fram, aðeins 59 ára gamall. Ég var
ekki gamall þegar ég uppgötvaði að
Guðmundur var hestamaður og átti
ævinlega góða og fallega hesta sem
hann fór vel með og má segja að
allt er laut að hestamennsku hafi
verið sérlega snyrtilegt og gerði hann
m.a. við sín reiðtygi sjálfur. Þess
vegna notaði ég hvert tækifæri sem
gafst ef þurfti að sendast að Egils-
stöðum til að geta skoðað hrossin
hjá Guðmundi í leiðinni. Ég á mörg
sporin að Egilsstöðum gegnum árin,
stundum án þess að eiga brýnt er-
indi, en alltaf mætti ég þessu hlýja
viðmóti.
Ef hægt er að tala um mikla bú-
konu þá er það hún Markúsína á
Egilsstöðum. Hún var líkamslétt og
átti létt með að hreyfa sig, hún hljóp
gjarnan við fót úti við alveg fram
yfir áttrætt. Hún fór í fjós fram að
níræðu. En Markúsínu var fleira til
lista lagt. Henni var mjög sýnt um
matargerð og saumaskapur fórst
henni afar vel úr hendi.
Eftir að Guðmundur lést árið 1965
bjó Markúsína með Steindóri syni
sínum á meðan kraftar entust. Stein-
dór hlúði vel að móður sinni á meðan
hann gat en seinustu árin var hún
hjá Guðrúnu dóttur sinni og Ástþóri
tengdasyni sínum til hinstu stundar
og lést hjá þeim 8. desember án þess
að taka út miklar þjáningar. Þökk
sé þeim hjónum.
Ég þakka kærri tengdamóður fyr-
ir tryggð við mig og mína og kveð
hana með broti úr ljóði eftir Höllu
Eyjólfsdóttur á Laugabóli.
En drottins svo mikil er mildi,
að með sínum almættis skildi
mitt heimili ver fyrir hættum,
og hann kemur ætíð á sættum.
Já, því ber mér þakkir að færa,
og það skulu bömin mín læra,
að vegsama guð, sem er góður,
og gleyma ekki trú sinnar móður.
Guðmundur Hjartarson.
Þegar ég heyrði lát þessarar mætu
konu, setti mig hljóðan. Minningam-
ar streymdu fram, æskuminningam-
ar úr Olfusinu.
Egilsstaðir vom einn af nágranna-
bæjum foreldra minna. Óhætt er að
segja að góður kunningsskapur hafi
ríkt milli þessara bæja og raunar
alls þess fólks, sem þama bjó. Ég
held að ég geti sagt með góðri sam-
visku að velvild og hjálpsemi hafi
verið ríkjandi milli nágrannanna
allra. Þess vegna á ég margar kærar
minningar tengdar öllu þessu góða
fólki og er Egilsstaðaheimilið þar
engin undantekning.
Þar að auki hagaði þannig til; að
þegar móðir mín, Jóhanna Ásta
Hannesdóttir, var aðeins sex ára
gömul, árið 1904, þá missti hún föð-
ur sinn, en hún var dóttir Hannesar
Steindórssonar, bónda í Stóru-Sand-
vík. Eftir Iát hans var heimili þeirra
leyst upp og systkinunum komið fyr-
ir á ýmsum stöðum. Sjálfri var henni
komið fyrir hjá föðurbróður sínum,
Steindóri Steindórssyni á Egilsstöð-
um. Ólst hún þar upp hjá frænda
sínum og öðm heimilisfólki, sem þar
var. Var hún á Egilsstöðum til 18
ára aldurs, eða þar til hún sjálf hóf
búskap.
Ég held að móðir mín hafi ávallt
minnst þessa tíma með hlýhug og
ætíð síðan litið á Egilsstaðaheimilið
og fólkið þar sem sitt nánasta. Og
alla tíð, meðan aldur og heilsa leyfðu,
höfðu móðir mín og hálfsystur Guð-
mundar, þær Svanhildur og Sigþrúð-
ur, sem flutti til Ameríku, gott sam-
band sín á milli.
Markúsína Jónsdóttir og Guð-
mundur Steindórsson hófu búskap á
Egilsstöðum, föðurleifð Guðmundar,
um 1930.
Ég tel að þau hjón hafi að ýmsu
leyti verið ólík að eðlisfari, en þeirra
góðu mannkostir farið ákaflega vel
saman. En minning þeirra svo sam-
ofin í mínum huga að ég get ekki
minnst þeirra nema saman, þau vom
heild.
Heimiíi þeirra Markúsínu og Guð-
mundar bar svipmót manndóms og
ráðdeildar. Endumýjuðu þau húsa-
kost á jörðinni með myndarlegum
hætti, bæði útihús og íbúðarhús.
Þau vom mjög góðir bændur,
miklir skepnuvinir og kunnu þar vel
til verka. Vom þau mjög næm á alla
meðferð á skepnum, svo sem fóðmn
og aðra umhirðu. Guðmundur var
sérstakur áhugamaður um hesta.
Kunni hann góð skil á öllu sem þeim
viðkom. Einnig var hann góður
tamningamaður og að sjálfsögðu
gerði hann mikið af því að fara á
hestbak, enda átti hann góða gæð-
inga sem hann ól upp sjálfur.
Margur áhugamaðurinn um hesta
átti erindi við Guðmund til að fræð-
ast um ættir hesta, því um þær var
hann mjög fróður.
Guðmundi var margt til Iista lagt
og hann var mjög góður handverks-
maður. í einu útihúsi sínu hafði hann
eldsmiðju. Þar vann hann gjaman,
ef tími gafst til frá öðmm bústörfum.
Smíðaði hann aðallega skeifur og
aðra smáhluti tilheyrandi búskapn-
um.
Ennfremur fékkst hann talsvert
við að vinna úr leðri, svo sem beisli,
aktygi og jafnvel hnakka. Oft munu
nágrannar hans hafa leitað til hans,
ef þá vanhagaði um skeifur, eða
þurftu að fá gert við beisli og annað
þess háttar.
Þau hjón þóttu ákaflega gestrisin
og góð heim að sækja. Ég minnist
þess að í kringum áramótin var okk-
ur systkinunum, ásamt öðmm ung-
mennum úr nágrenninu, iðulega boð-
ið út að Egilsstöðum til að spila.
Voru þá bornar fram góðar veitingar.
Ósjaldan kom það fyrir, á björtum
sumarkvöldum, að afioknum erfiðum
degi við heyskapinn, að þessi sömu
ungmenni hittust á „Veitunni“ fyrir
framan Egilsstaði og fóm þar í fót-
bolta, eða aðra leiki. Eg minnist þess-
ara tíma með ánægju.
Einn var sá dagur á vetri hveijum
sem tengdist Egilsstaðaheimilinu
mjög sterkt í hugum okkar krakk-
anna. Það var dagurinn þegar féð
úr þessu nágrenni var baðað, en sú
athöfn fór fram á Egilsstöðum. Þetta
var mikil uppáhaldsdagur hjá okkur
krökkunum og fengum við að sjálf-
sögðu frí í skólanum þentian dag.
Eftir að féð hafði verið baðað, þótti
sjálfsagt að rekstrarfólk kæmi í
MARKUSINA
JÓNSDÓTTIR
bæinn og fengi góðgerðir. Það hefur
áreiðanlega verið nóg að gera í eld-
húsinu á Egilsstöðum þessa daga,
þó að ég leiddi ekki hugann að því þá.
Markúsína var grannvaxin, fin-
gerð og nett kona. Hún var bein í
baki, kvik á fæti og snör í snúning-
um. Það er ótrúlegt hvað þessi fín-
lega kona var búin miklu starfs-
þreki, sem segja má að enst hafí
ævina út.
Ég álít að hún hafi verið mjög
alhliða vakandi manneskja, næm á
umhverfi sitt og samferðafólk. Hún
fylgdist vel með veðurfari og öðru
slíku.
Markúsína var tæplega þrítug,
þegar hún kom að Egilsstöðum. Þar
festi hún rætur, sem uxu djúpt og
héldu henni fast. Ég held að henni
hafi þótt ákaflega vænt um sína jörð.
Hún var sönn íslensk bóndakona,
sem unni sinni mold. Á Egilsstöðum
er fremur vítt til veggja, eins og víð-
ast hvar í Ölfusinu, og talsvert gott
svigrúm. Ég held að hún hafi þurft
á þessu svigrúmi að halda og kunnað
að meta það.
Ég er viss um að hún hefur notið
þess sjóndeildarhrings sem hún hafði
og starfaði innan öll þessi ár, fjalla-
hringsins sem umlykur Ölfusið að
vestanverðu og ekki hefur það spillt
fyrir að hafa Ólfusána í forgmnni.
Þó ber ekki að skilja þessi orð
þannig að Markúsína hafi setið löng-
um stundum við að virða fyrir sér
útsýnið, til þess hefur sjálfsagt ekki
gefíst mikill tími, heldur hafi hún
samhliða sínum störfum, bæði innan-
húss og utan, orðið hluti af þesari
náttúru sem hún lifði í og elskaði.
Guðmundur, maður Markúsínu
lést langt fyrir aldur fram, tæplega
sextugur. Éftir lát hans hélt hún
áfram búskap með Steindóri, syni
sínum, sem reyndist henni ákaflega
vel.
Markúsína átti því láni að fagna
að vera heilsuhraust. Þó kom að
því, fyrir um það bil tveimur ámm,
að heilsu hennar tók að hraka til
mikilla muna. Þar kom að lokum að
hún varð að yfirgefa sitt bú, enda
komin á tíræðisaldur. Eftir það
dvaldist hún að mestu hjá Guðrúnu
dóttur sinni og tengdasyni í Reykja-
vík. Naut hún góðrar umönnunar
þeirra þessi siðustu misseri.
Fyrir Tiönd systkina minna kveð
ég Markúsínu Jónsdóttur með hlýhug
og virðingu.
Öllum sem tengjast Egilsstaða-
heimilinu sendi ég samúðarkveðjur.
Steindór Hjai-tarson.
í dag verður jarðsett að Kotströnd
móðursystir mín Markúsína Jóns-
dóttir, húsfreyja að Egilsstöðum í
Ölfusi.
Lokið er langri ævi heiðurskonu
og hetju.
Ég var einn þeirra fjölmörgu ungl-
inga, sem fóm „í sveitina“ þegar
skóla lauk á vorin. Fyrsta sumarið
mitt á Egilsstöðum hjá hjónunum
Guðmundi og Markúsínu var árið
1948. Ég kom þangað feiminn og
uppburðarlítill og illa gekk að toga
út úr mér fréttir að sifnnan, en á
þessum ámm var Reykjavík sjaldan
nefnd með nafni í Ölfusinu, það hét
að fara suður eða að vera fyrir sunn-
an, þótt síðari tíma mælingar hafi
sannað, að Reykjavík er í vestnorð-
vestur frá Ölfusinu.
Alls dvaldist ég í fimm sumur á
Egilsstöðum og em minningar mínar
frá þessum ámm ljúfar og góðar.
Lífið í sveitinni snerist um vinnu og
aftur vinnu, þar sem hver maður
gekk að sínu verki. Tæknin hélt inn-
reið sína um miðja öldina en heimilis-
fólkið á Egilsstöðum lét ekkert trufla
sig en fylgdist vel með og tók þátt
í breyttum búskaparháttum án nokk-
urs asa og nýjungargirni.
Það er mér mjög minnisstætt hve
meðferð á öllum búsmala vartil fyrir-
myndar á Egilsstöðum. Þegar við
snúningsstrákarnir vorum sendir á
morgnana til að ná í vagnhestana í
hagann, þá biðu þeir Kári, Neisti,
Háleggur og Brúnn gamli sallaróleg-
ir meðan við beizluðum þá. Styggð
þekktu þeir ekki og vissu, að þótt
erfiður dagur væri framundan yrði
þeim ekki pískað út. Þeir fengu síðan
þá umbun að vera vel fóðraðir á
veturna og vera ekki notaðir í hesta-
prangi. Það þekktist ekki á Egilsstöð-
um.
Ekki veit ég hvort heimiiisfólkið á