Morgunblaðið - 22.01.1995, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Hugsun bítkynslóðarinnar dró í efa sjálfbirgings-
leg og íhaldssöm gildi þjóðar sinnar, þótt deila
megi um hversu rökstudd sú efahyggja var. Hún
losaði að endingu um stífpressaðan flibba banda-
rísks samfélags sem kynslóðinni þótti saurgað af
spillingu ogómanneskjulegum viðhorfum. Sindri
Freysson stiklar á stóru um kynslóð sem gat af
sér hippa, krappa vinstribeygju á 7. áratugnum
og loks neðanjarðarmenningu pönksins.
Eftir seinni heimsstyijöld
blasti tilgangsleysið hvar-
vetna við, einkum í augum
ungmenna. Öil gildi höfðu
riðlast í hamförum stríðsins.
Skömmu áður en átökin hófust og
að nokkru leyti á meðan þeim stóð,
voru svo kallaðir „hipsters" áber-
andi í nokkrum borgum Bandaríkj-
anna sökum mikillar notkunar
slangurs og Jitríks klæðaburðar.
Þessir áhrifavaldar bítnikka voru
annars vegar „sjóðheitir" eða ákaf-
lyndir gleðigjafar sem vegsömuðu
hið ljúfa líf, og hins vegar „svalir“
eða hlédrægir svartagallsrausarar
sem hneigðust til tómhyggju.
Sæluvekjandi þreyta
Alræmdur glaumgosi í röðum
„hipstera" var New York-búi að
nafni Herbert Huncke en Jack
Kerouac kvaðst hafa lært orðatil-
tækið „I’m beat“ (eða; ég er bít-
nikk) af honum. Upphafleg merking
„Beat“ er áreiðanlega „dauðþreytt-
ur“, enda hugTnyndasmiðirnir upp-
gefnir (á öllu sem nöfnum tjáir að
nefna), en orðið fékk síðar á sig
tónlistarlegan svip og Kerouae
sagði það vera dregið af „beatific"
eða „sæluvekjandi". Sú merking
næði í senn yfir andlega sviðið sem
annað. Ihaldssömum öflum þótti
sælan beisk á bragðið og notuðu
önnur orð til að lýsa fyrirbærinu.
Afneitun viðtekinnar hegðunar og
gildismats er vitaskuld andfélags-
legt fyrirbæri í augum valdhafa og
ekki bætti úr skák að forkólfamir
voru yfirlýstir andstæðingar efnis-
hyggju og þess valds sem vaninn
tekur sér. Vitsmunadýrkun var
þeim ekki þóknanleg heldur. í
innsta eðli sínu var bíthreyfingin
þó í raun og veru ópólitísk og þjóð-
félagsleg vandamál lögðust ekki
þungt á sinnið.
Eins og kom fram í skrifum Pauls
Goodmans árið 1960 í „Growing
up Absurd", sem varði bítnikka
snöfurmannlega, var þjóðfélag þess
tíma svo laust við gleði og tilgang
að réttlæta mátti hvers konar mót-
mæli og flótta frá því. Höfuðtil-
gangurinn var að stuðla að persónu-
legri frelsun hvers einstaklings,
uppljómun og hreinsun. Skynjunina
átti að rækta, svo og vitundarlífíð.
Aflið til breytinga var sótt í yfír-
náttúrlega reynslu sem knúin var
af eiturlyfjum, jazztónlist, kynlífi
og hugleiðslu í anda zen-búddisma.
í augum kynslóðarinnar var hið
hefðbundna þjóðfélag „square" eða
ferhyrnt, og til þess að ögra því og
brjóta rammann tamdi hún sér
„hip“ málfar sem var stælt og stol-
ið frá svörtum jazz-tónlistarmönn-
um á borð við snillingana Dizzy
Gillespie, Lester „Prez“ Young og
Charlie „Bird“ Parker. Það var frá-
leitt „hip“ að vera „square“. Klæða-
burðurinn og látbragðið tóku líka
mið af því inarkmiði að forðast
meðalhófíð; gallabuxur, hökutopp-
ar, þverröndóttir bolir, sandalar,
skinnjakkar og alpahúfur í anda
Camus, Sartre og franskra saka-
málamynda voru algengir einkenn-
isbúningar, ef marka má myndir frá
þessu tímabili og aðrar heimildir.
Tímaritið Life lýsti ört fjölgandi
bítgellum á eftirfarandi hátt í nóv-
emberhefti sínu árið 1959: „Hárið
er tætingslegt, sokkarnir háir og
svartir, þær eru mikið málaðar
kringum augun og státa af svip sem
gæti annað hvort bent til hroka eða
meltingartruflana.“ Ungmenni sem
voru „bítnikkar í frístundum" skutu
fljótt upp kollinum á kaffihúsum
með „rétt“ útlit og „smekk".
Ónefndur athafnamaður í New
York hóf rekstur á „rent-a-beatnik“
þjónustu fyrir þá sem þráðu að falla
í kramið með litlum fyrirvara og
tilkostnaði.
Bítkynslóðin batt trúss sitt við
ákveðnar borgir og ákveðin hverfi
í borgum eins og fleiri þjóðfélags-
og listahópar hafa gert á þessari
öld; North Beach í San Francisco
var þeirra helst, en Venice West í
Los Angeles og Greenwich Village
i New York eru önnur kunn dæmi.
Þrír páfar
Bókmenntasagan hefur stjakað
mörgum rithöfundum tímabilsins
út í kuldann. Þeir sem eftir standa
teljast fæstir til þungaviktarmanna
í augum þorra bókhneigðra. Líf-
seigastir hafa orðið Allen Ginsberg,
Jack Kerouac (nýbakaður Nóbels-
verðlaunahafi í bókmenntum,
Kenzabúró Óe, kveðst t.d. hafa sér-
stakar mætur á honum), William
S. Burroughs (sem var um áratug
eldri en höfundarnir sem hér eru
nefndir, en var spyrtur saman við
bítnikkana vegna m.a. vinfengis við
Alan og Jack og áþekk hugðarefni,
einkum á sviði eiturlyfja og kynlífs
auk rit-tilrauna sinna), Gregory
Corso og Lawrence Farlinghetti, en
auk þessara meginstoða má til-
greina Philip Whalen og Gary Snyd-
er. Höfundar sem komu fram á
sjónarsviðið á svipuðum tíma, svo
sem Norman Mailer, Arthur Miller
og jafnvel Truman Capote o.fl. falla
ekki að skilgreiningunni bít-skáld.
Arthur Miller segir í ævisögu sinni
að bíthreyfingin hafi gefið hinu
nafnlausa nafn og hinu formlausa
í tilveru manna lögun, en samt
hafí hann ekki haft snefíl af samúð
með henni á sínum tíma. Þeir hafí
virst vera að „æfa sig fyrir harma-
kvein týndu kynslóðarinnar sem síð-
ar yrði, því að áður en þeir byijuðu
að falla í Víetnam, virtust kvein-
stafir þeirra skorta neyð“.
Fyrir betlarann og blókina
Beat-skáldin vildu losa skáld-
skapinn úr akademískum viðjum og
bera hann út fyrir fólkið á göt-
unni, vegfarendur á öllum aldri,
stéttum eða lit; mellur, dópmang-
ara, rakara, betlara, húsmæður,
skrifstofublækur, gluggaþvotta-
menn, skyndibitasala og götulista-
menn - eða alla þá sem höfðu e.t.v.
aðeins heyrt um bækur af afspurn
og álitu skáldskapinn ranglega til-
heyra þröngum hópum menntafólks
og auðmanna. Öðru en útrásinni,
uppreisninni og storkuninni var
kastað á glæ . Skáldin lásu upp á
reykmettuðum búllum og kaffihús-
um á borð við Coexistence Bagel
Shop og City Lights-bókabúðinni
sem Farlinghetti stofnaði á North
Beach.
Þeir skrifuðu fyrir „eyrað“ ekki
síður en „augað“ og t.d. raðaði
Ginsberg orðunum í kvæði sínu
„Howl“ eftir kerfi talmáls og önd-
unar. Burroughs byggði mikið af
skrifum sínum á munnlegum frá-
sögnum sem hann skemmti vinum
og vandalausum með. Þegar hann
las upp úr „Naked Lunch“ og öðrum
verkum sínum, lék hann persónurn-
ar með góðum árangri. Skáldin
reyndu einnig að lesa upp með full-
tingi jazztónlistar, sem kallaðist
m.a. „Word Jazz“. Kerouac las upp
á þennan hátt í fyrsta skipti árið
1957 og hljóðritaði þijár plötur í
fullri lengd næstu tvö árin. Þessar
hljóðritanir og aðrar sem tengjast
bítskáldum eða bittónlist, hafa verið
vel varðveittar. Til marks um það
má nefna að fyrir stuttu kom út
athyglisverður „kassi“ sem Japís
hefur haft á boðstólum og inniheld-
ur þijá geisladiska með völdum
köflum úr upplestrum, jazztónlist,
viðtöl og margt fleira sem tengist
alvörubítnikkum og tískubítnikkum
í Bandaríkjunum.
Skrif Kerouacs og Ginsbergs
voru kraftmikil með hijúfar brúnir
og flæðið var óstöðvandi. Ritháttur-
inn byggðist á því að höfundurinn
gat fest á blað allar tilfinningar
sínar og hugleiðingar án fyrirfram
ákveðins skipulags eða endurskoð-
unar. Þessi milliliðalausa tjáning
reynslunnar var ekki öllum gefin;
eftirhermur páfanna þriggja fram-
leiddu flestir óagaða og samhengi-
lausa textabálka með rýru listrænu
gildi. Fyrrnefndir höfundar tileink-
uðu sér eða þróuðu aðferðimar bet-
ur og aðlöguðu þær eigin stílein-
kennum og hugðarefnum. Þeir
tryggðu sér lengrí lífdaga fyrir vik-
ið ásamt því að ryðja brautina fyrir
frekari tilraunir í þessa veru í bók-
menntum næstu ára og áratuga.
Ekki síst í Bandaríkjunum sem hafa
löngum átt erfitt með að komast í
fylkingarbijóst listrænna nýjunga,
af einhveijum djúpstæðum en óljós-
um orsökum.
Rótlauslr ferðalangar
Jack (skírnarnafnið var Jean-
Louis en hann átti rætur að rekja
til fransk-kanadískra forfeðra og
var enska „annað“ tungmál drengs-
ins) Kerouac fæddist árið 1922 og