Morgunblaðið - 22.01.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995 B 11
varð ekki langlífis auðið í árum
talið, því hann lést 1969. Hann var
boðberi lífsgleði af þeim toga sem
bækur hans lofuðu og lýstu; frelsi
ásamt hóflegri fátækt. Kerouac var
kvaddur í bandaríska sjóherinn í
seinni heimsstyijöld en leystur und-
an skyldum sínum eftir að hafa
greinst með einkenni geðklofa, og
sendur til starfa í kaupskipaflotan-
um sem var ekki eins kröfuharður.
Þá tók við flandur um Bandaríkin
og Mexíkó og blönduðust lífsnautn-
ir þeirri vinnu sem til féll, hann
vann meðal annars sem skógarvörð-
ur og fyrir járnbrautarfélag. Árið
1950 var fyrsta ritsmíð hans gefin
út, „The Town and the City,“ sem
er fremur hefðbundin að allri gerð,
og ekki sérlega minnistæð. Kerouac
hafði ekki slegið þann tón sem átti
síðar eftir að hljóma í höfundar-
verki hans, tón sem sýndi að hann
var ósáttur við hefðbundna mynd
skáldskapar þess tíma. Kerouac
fetaði sig hins vegar út á braut
sjálfsprottins, óstöðvandi, ótálgaðs
ritháttar þegar fram liðu stundir.
„On the Road“ kom út árið 1957,
eftir nær níu ára meðgöngutíma,
og var fyrsta afsprengi tilrauna
Kerouacs í þessa veru, og hefur ein
sér haldið nafni hans á lofti.
Á vegum úti
Skruddan er sjálfsævisöguleg og
skrifuð upphaflega nær sleitulaust
á þremur vikum; hann er sagður
hafa spyrt saman auðar síður í lang-
an renning, þrætt í ritvélina, sest
síðan niður og hamraði í belg og
biðu. Kerouac veifaði miklum doðr-
anti framan í útgefanda sinn og
viðhafði gífuryrði um að engu yrði
hnikað til eða breytt; raunin varð
sú að Kerouac eyddi næstu árum í
að fága þessa vegferð sína fyrir
útgáfu, auk annarra skrifa. Á tíma
umritunar verksins þróaði hann
með sér þá aðferð sem einkenndi
stílbrögð hans síðar, þ.e. að „skissa"
í anda jazzspuna. Bókin greinir frá
ferðum auralausra ungmenna út
um hvippinn og hvappinn, borin
áfram af ást á tilverunni og náung-
anum, fegurð, jazztónlist, eiturlyfj-
um, hraðanum og óskilgreindri dul-
hyggju. Vekjaraklukkur, tímaáætl-
anir, vegakort, veðskuldir, lífeyrir
og bandarísk framleiðslustefna er
eitur í beinum þessara persóna, sem
margar hveijar áttu sér fulla stoð
í veruleikanum. Söguhetjan, Dean
Moriarty, fæddist á ferðalagi og
leitar án afláts — og án árangurs
— hins eina sanna áfangastaðar í
tilverunni, sem fyrirfínnst vitaskuld
hvergi. Eins og ferðalögin er text-
inn rótlaus og ógnarhraður, nánast
„maniskur" á stundum, og eins og
ferðalangamir virðir hann boð og
bönn samfélagsins að vettugi.
Bókin átti í fyrstu lítt upp á pall-
borðið hjá þorra heflaðri höfunda,
er töldu hana fánýta og bítskáldin
innantómar sápukúlur. Þessi af-
staða var þó ekki algild. Rithöfund-
urinn og sérvitringurinn Kenneth
Rexroth átti t.d. vini í bókmennta-
kreðsum á vesturströnd hins víð-
feðma ríkis og lánaði Ginsberg,
Gary Snyder og fleiri bítskáldum
ýmsar hækjur á leið þeirra til frama.
Carl Sandberg, ævisöguritari Linc-
olns forseta og víðkunnur af þjóð-
legum hugðarefnum sínum, kom í
viðtal á CBS-sjónvarpsstöðinni árið
1959, þá 81 árs gamall, og fór hlý-
legum orðum um bítnikka. Þegar
hann var yngri, sprækari og óþekkt-
ur með öllu, hafði Sandberg kynnst
flakkinu af eigin raun og virtist
fínna til skyldleika með yngri bó-
hemum. Bók Kerouac seldist hins
vegar afar vel þrátt fýrir misjafna
gagnrýni.
Að öðrum þáttum ólöstuðum, ber
hún að stærstum hlut ábyrgð á því
að athygli almennings beindist að
neðanjarðarmenningu sem var enn
formlaus og í stöðugri útþenslu:
Hreyfing sem skipuð var sérvitring-
um, skáldum, dulhyggjumönnum,
erkibóhemum og öðrum af sama
sauðahúsi. Margir þeirra skutu upp
kollinum í „On the Road“ og síðari
bókum Kerouac sem urðu alls ellefu
talsins (þar af ein ljóðabók). Gins-
berg kallast Carlo Marx í bókinni,
Burroughs heitir Bull Lee og er
lýsingin á honum all svakaleg,
Kerouac er sjálfur meginuppistaðan
í sögumanninum, Sal Paradise, og
höfuðpersónan, Dean Moriarty er
Neal Cassady, vinur skáldsins,
drykkjubróðir og áhrifavaldur um
margt á stílbrögð og þankagang.
Eftir andlát Kerouac kom út bókin
„Visions of Cody“ (1972) sem upp-
haflega var hluti af „On the Road“.
Vasabrotsskáldin
Lawrence Farlinghetti gegndi
herþjónustu í seinni heimsstyijöld
og náði nokkrum metorðum þar.
Hann varð vitni að hörmungum
þeim sem sameinað bandarískt og
þýskt hugvit olli í Nagasaki, en
hélt að loknu stríði til Parísar með
stríðshýruna og hóf nám í Svarta-
skóla. Þegar hann steig fæti á ætt-
jörð sína að nýju, var smekkur hans
að flestu leyti smitaður evrópskum
áhrifum. Bandaríkin eiga sér ekki
aðra París en krummaskuðið í Tex-
as, en þau áttu North Beach, ít-
alska hverfið í San Francisco, sem
var tvímælalaust evrópskasta
hverfið í evrópskustu borg landsins
á þeim árum. Þar vantaði hins veg-
ar sárlega bókabúð sem byði upp á
bókmenntir. Árið 1953 tók Farl-
inghetti höndum saman við Peter
nokkurn Martin til að bæta úr þvi.
Martin þessi hafði um skeið ritstýrt
listatímaritinu „City Lights“, er hét
eftir samnefndri mynd Chaplins.
Þeir ákváðu að bókabúðin skyldi
bera sama nafn og fylltu hana af
kiljum um dulhyggju, kvikmyndir,
stjórnmál og listir. Martin sleit sam-
starfinu árið 1955 og Farlinghetti
var einn á báti. Hann breikkaði
JACK Kerouac hallar sér að
barnum Kettle of Fish í
Greenwich Village, en honum
við hlið er Joyce Johnson.
starfsvið búðarinnar nokkru síðar
með útgáfu fyrstu bókar sinnar,
„Pictures of the Gone World", í
áþekku smábroti' og margir hafa
handfjatlað í Frakklandi. Fleiri
skáld voru gefin út í sömu ritröð,
er nefndist „Pocket Poets“ eða
vasabrotsskáldin, þar á meðal eldri
höfundar eins og Kenneth Rexroth
og Kenneth Patchen.
Ljóðabók Ginsbergs „Howl and
Other Poems“ var gefín út í þessum
flokki og gerði bæði „City Light“-
búðina og hverfið sem hýsir hana
enn, fræg að endemum. Tryllings-
legir spádómar „Howl“ komu við
kaunin á þjóðarsál íhaldssamra
Bandaríkjamanna á róttækari hátt
en dæmi eru um. Afleiðingin varð
réttarhald vegna meintra brota á
velsæmi. Áhugi almennings og fjöl-
miðla vaknaði skjótt og ýmsir máls-
metandi lærimeistarar og skáld
slógu skjaldborg um kveðskap Gins-
bergs. Tollgæslan bandaríska og
lögreglan í San Francisco gerðu
„City Lights“ ýmsar glettur, mis-
fagrar, auk þess óafvitandi að varpa
kastljósi á þessa miðstöð bítnikka.
Búðin og útgáfan blómstraði sem
aldrei fyrr og hélt hlut sínum
óskertum fram á 7. áratuginn, þeg-
ar t.d. Bob Dylan tróð þar uppi
árið 1965 með Ginsberg og Michael
McClure. Dylan naut ómældrar hylli
og var sigrihrósandi, ekki síst vegna
þess að nokkrum árum áður hafði
Farlinghetti neitað að gefa út ljóða-
handrit sem piltur að nafni Robert
Zimmermann átti í fórum sínum.
Sendiherra og spámaður
Allen Ginsberg var fjórum árum
yngri en Jack skáldbróðir sinn, og
ólst að miklu leyti upp undir hand-
aijaðri föður síns, sem orti sjálfur
ásamt því að kenna ensku í bænum
Paterson í New Jersey. Móðir hans
var um langa hríð vistuð á geð-
sjúkrahúsi og átti Ginsberg síðar
eftir að yrkja henni eftirmæli í
löngu ljóði sem nefnist „Kaddish"
og kom á prent 1961, fimm árum
eftir að epíska ljóðið „Howl“ birtist
sjónum almennings. Eins og í
„Kaddish" má finna áhrif frá gamla
testamentinu í „Howl“. Hið áleitna
og hæðnisfulla ljóð „America" er
eldra en „Howl“ og af nokkuð öðr-
um toga, en tókst að snerta vonar-
streng í bijóstum allra þeirra sem
höfðu af eigin ósk eða annarra
hrökklast frá „heimkynnum hinna
hugrökku". Ekki má gleyma þriðja
áhrifavaldinum á æskuárum Gins-
bergs, ljóðskáldinu fræga William
LAWRENCE Farlinghetti les
upp ljóð með fulltingi jazztón-
listar í Jazz Cellar í North
Beach-liverfinu.
„HIPSTERAR“ voru á með-
al áhrifavalda „bítnikka" og
má nefna skemmtikraftinn
Richard M. „Lord“ Buckley
(1907-1960) þar á meðal.
Carlos Williams, sem bjó í Paterson
og blés ungskáldinu anda í bijóst,
m.a. í sambandi við notkun talmáls-
hrynjandi.
Ginsberg gekk í Colombíu-
háskóla þar sem hugmyndir hans
um anarkisma og útfærsla þeirra
vöktu litla kátínu skólayfirvalda.
Þar komst hann í kynni við Kerou-
ac og Burroughs, sem studdu heils-
hugar þá ákvörðun hans að loka
hurðum háskólans á eftir sér árið
1948. Við tóku ferðalög vítt og
breitt, ásamt því að hann vann
ýmis störf tímabundið, m.a. skúraði
hann gólf og gerði markaðsrann-
sóknir.
Af þeim höfundum bítáranna sem
náðu máli, kunni Ginsberg best við
sig í hlutverki talsmanns. Hann var
sendiherra og sáttasemjari í senn,
sem var gjöfull eiginleiki á sama
tíma og þjóðfélagið leit á bítnikka
sem verðandi fimmtu herdeild kom-
múniskra afla. Kerouac kunni illa
við sjónvarpsmyndavélar, en þegar
hann lét undan þrýstingi birtist
kurteis og hæglátur maður sjónum
almennings, sem átti von á æsing-
arsegg með krepptan hnefa. Gins-
berg var líka það bítskáld sem hafði
ákveðnustu skoðanir á pólitík, enda
alinn upp á meðal heittrúaðra vinst-
rimanna. Hann kunni að hagnýta
sér trú margra á forspárgáfu
skáldsins og ná eyrum fjöldans, en
boðskapurinn var full berorður til
að hann gæti fetað algerlega í fót-
spor spámannsins. Af hveiju full-
trúar vinstrifóbíunnar tóku hann
ekki á beinið er óljóst, en líklegast
var hann svo heppinn að hefja upp
raust sína um svipað leyti og Mac-
Carthy-isminn skreið í skel sína.
Kannski hafði pólitíska hreintungu-
stefnan bara í önnur horn að líta.
í dag gengur Ginsberg hljóðum
skrefum. Hann kemur þó öðru
hveiju fram á sjónarsviðið, var t.d.
einn 160 höfunda sem hvöttu til
að dauðadómi klerkastjórnarinnar í
íran yfir Salman Rushdie yrði af-
létt árið 1990. Hann gaf út plötu
með lestri og tónlist, „The Lion for
Real“ árið 1989 og fýrir skemmstu
kom út álíka „kassi“ og áður er
getið með upplestri hans og tónlist.
Sveppir og „vitundarlíf"
Rithöfundurinn Aldous Huxley
tók meskalín 1953, 12 árum áður
en Bítlarnir innbyrtu LSD. Hann
át „psilocybin", sem er unnið úr
mexíkóskum ofskynjunarsveppi, í
félagi við Timothy Leary, prófessor
ATRIÐI úr kvikmyndinni
„The Beat Generation" frá
árinu 1959. Bófahasar var
aðalatriðið en hún mjólkaði
samtímis bítnikkatiskuna.
í sálfræði við Harvard-háskóla, þar
til sá síðarnefndi var rekinn fyrir
að heimila nýnemum notkun lyfja
í tilraunaskyni. Huxleys kallaði
Leary „aula“, en þeir deildu um
aðferðafræði vegna skynvillulyfja.
Leary sá fyrir sér víðtæk not af
þeim, t.d. í kynferðislegum til-
gangi. Huxley taldi að eingöngu
útvalinn hópur gáfumanna á sviði
lista, sálfræði, heimspeki o.s.frv.
ættu að fá aðgang að þessum for-
boðnu ávöxtum, fyrst og fremst
sem „aðstoð við íhugun“. Leary
kom Ginsberg á sýrubragðið árið
1961 og þurfti ekki að beita miklum
fortölum, því skáldið sannfærðist
um að í eiturlyfjum fælust mögu-
leikar á pólítískum breytingum.
Fjórum árum síðar hittu Bítlarn-
ir Ginsberg fyrir milligöngu Bob
Dylans, sem varð fyrir áhrifum af
skrifum hans. Ginsberg kallaði fjór-
menningana frá Liverpool „fyrir-
mynd tímabilsins". Þetta var á af-
mælisdegi skáldsins sem var kvik-
nakið að frátöldum nærbuxum sem
það bar á höfðinu og skilti sem á
stóð „ónáðið ekki“ og var bundið
við lim þess. John Lennon átti síðar
eftir að tileinka sér ýmsar aðferðir
Ginsbergs við sjálfstjáningu í mót-
mælaskyni, auk þess að „droppa
sýru“ en við þetta tækifæri hopaði
hann á hæli og stundi: „Svona ger-
ir maður ekki fyrir framan píurnar!"
Ársþing demókrata í Chicago
1968 var þjakað af hatrömmum
átökum á þingstað og utan, er
leiddu í ljós tvískinnung innan
flokksins. Ginsberg birtist í stúku
þegar hæst stóð: „Sköllóttur með
þykk gleraugu og skeggflóka, stóð
hann með útrétta handleggi eins
og til að blessa þingfulltrúa, bari-
tónröddin sendi langdregið humm
frá sér til að ákalla rödd guðs og
friðar."
Vegakort og vegavísar
„On the Road“ eftir Kerouac
varð eins konar vegakort heillar
kynslóðar bandarískra ungmenna
sem lagði land undir fót. Hipparnir
voru arftakar bítnikka á margan
hátt og ekki fjarstæðukennt að
kalla þá höfundarverk þeirra (eða
framreiknaða bítnikka). Hipparnir
litu sjaldnast á bít-skáldin sem sín
eigin; árin á milli voru heldur of
mörg. Kerouac féll undir þetta,
þrátt fyrir að hipparnir hafi sýnt
honum margháttaðan virðingarvott
og var „On the Road“ á stundum
kölluð „hippabiblían". Ginsberg var
hins vegar innvígður og tekinn í
hálfguðatölu. Hann var spönn á
undan blómabörnunum í leit að
vímu og algleymi í trúarbrögðum,
dulhyggju Vesturlanda, reglukerfí
Austurlanda og öðru því sem kvísl-
ast hefur út í Nýaldarkuklið á sein-
asta áratug. Ginsberg klæjaði aug-
ljóslega ekki heldur undan messías-
arlegum svipnum, sem ágerðist með
árunum. í ljóðum hans mátti líka
fínna dómsdagsspá sem hægt var
að herma upp á stríðið í Víetnam
og glímu stórveldanna er hlaut að
enda með kjarnorkuhælkrók.
Blómabörnin leituðu Paradísar
og þóttust greina einlæga, ósnortna
taug í samfélagi svartra. Kerouac
vísaði eitt sinn til þeirra sem hinna
„hamingjusömu, hjartahreinu, frá
sér numdu bandarísku negra“, sem
hefði vafalaust getað orðið fleyg
gamanmál á meðal svertingja. En
hipparnir voru sammála; þessi hvítu
miðstéttarbörn „allsnægtanna“ sem
höfnuðu sömu ríkjandi gildum og
efnahagslegu gæðum þjóðfélagsins
og blökkumenn streðuðu til að ná.
Blómabörnin voru um margt at-
orkusamari en áar sínir bítnikkarn-
ir, og langlífari í skammtímaminni
heimsins af einhveijum óljósum
ástæðum - kannski einfaldlega
vegna þess að boðskapurinn var
einfaldari og nær okkur i tíma.
Hvað drap bítnikka?
Bítnikkar lentu snemma í muln-
ingsvél dæguriðnaðarins. Fyrsta
kvikmyndin sem notfærði sér bít-
nikka var gerð 1959. Næstu ár var
útlit þeirra, lífsstíll og önnur ein-
kenni skotspónn harðsnúinna pen-
ingamanna sem framleiddu kvik-
myndir, plötur, afþreyingabækur,
brandara, teiknimyndasögur og
tískufatnað á bandarískum hraða.
Þar var þeim gjarnan lýst sem
glæpamönnum eða fábjánum,
þungt höldnum af sjálfseyðingar-
hvöt, stundum hvorutveggja, en
oftast voru þeir þó eingöngu lit-
skrúðugt veggfóður. Undantekn-
ingar voru þó til, og segja má að
þarlend „neðanjarðarkvikmynda-
gerð“ geti rakið upphaf sitt til bit-
kynslóðarinnar. Eftirlæti þeirra
sjálfra var eflaust „Pull My Daisy",
hálftíma löng mynd sem Robert
Frank og Alfred Leslie gerðu árið
1959. Mulningsvélin spýtti bítnikk-
unum fyrst út úr sér í kringum
1964 þegar Bítlarnir höfðu kvatt
sér hljóðs. Þá voru flestir merkis-
berar bítsins komnir í öruggt skjól;
grafnir undir skriðunni eða á leið í
gröfína af eigin völdum eða ann-
arra, á einn eða annan hátt. Bítn-
ikkamir bliknuðu við hlið eftirlík-
inga sinna eins og aðrir utangarðs-
hópar og lífsstílar hafa gert alla
tíð. Bersýnilega breyttu þeir engu
í heiminum, enda allt þeirra hugar-
far „ósamrýmanlegt athöfnum og
jafnvel viljanum til athafna“. En
þeir skemmtu sér vel og öðrum
einnig - og væri ekki tóm frekja
að heimta eitthvað stórfenglegra?