Morgunblaðið - 11.06.1995, Blaðsíða 17

16 B SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Páll Þórhallsson
Þar sem engin
tré festa rætur
Norðmenn renna nú
nýjum stoðum undir
byggðina á Sval-
barða. Páll Þór-
hallsson dvaldi
nokkra daga í
Longyearbyen þar
sem smám saman
er að þróast venju-
legt norskt samfélag
sem leysir karlasam-
félag kolanámu-
manna af hólmi.
Svalbarða er fyrst getið í
íslenskum heimildum.
„Svalbarðs fundur," segir
í annál frá 14. öld um
árið 1194. í Landnámu
segir að frá Langanesi á
norðanverðu íslandi sé fjögurra
dægra haf norður til Svalbarða í
hafsbotn. Sumir fræðimenn telja að
þarna muni átt við það sem nú heit-
ir Jan Mayen eða jafnvel austur-
strönd Grænlands. Hvað sem því líð-
ur geta íslendingar eignað sér Sval-
barðanafnið, sem nú er notað um
eyjaklasa þann norður af Noregi, þar
sem er einhver nyrsta byggð í heimi.
Ekki er vitað með vissu um að menn
hafi komið til Svalbarða fyrr en 1596
er leiðangur Hollendingsins Barents
kom þangað. Á næstu öldum voru
miklar hvalveiðar við Svalbarða.
Kolagröftur hófst þar að ráði í upp-
hafi 20. aldar og er hann enn aðalat-
vinnuvegur þeirra sem byggja Sval-
barða þótt hann sé reyndar löngu
hættur að bera sig.
Staða Svalbarða skv. alþjóðalög-
um er mjög sérstök. Hinn svokallaði
Svalbarðasamningur var gerður árið
1920, og verður því 75 ára á þessu
ári, en samkvæmt honum fara Norð-
menn með fullveldi á Svalbarða, en
samningsaðilar hafa samt jafnan
rétt til að nýta auðlindir landsins og
stunda þar atvinnurekstur. íslend-
ingar, sem nýverið undirrituðu samn-
inginn, gætu því byijað kolanám á
Svalbarða eða veitt rækju úti fyrir
ströndum landsins.
Svalbarði hefur löngum haft
mikla hemaðarlega þýðingu vegna
legu sinnar milli Norður-Noregs og
Grænlands. Svalbarðasamningurinn
gerir það að verkum að Rússar hafa
getað haldið úti mannafla á Sval-
barða til jafns við Norðmenn og
gott betur. Rússarnir búa í tveimur
þorpum á vesturströndinni, Pyramid-
en og Barentsburg. Höfuðstaður
Norðmanna á Svalbarða er Longye-
arbyen en einnig er Nýja Álasund.
norskt þorp þótt þar sé nú aðallega
aðsetur vísindamanna á sumrin.
Þrír milljarðar á ári
Á Svalbarða eru líklega nyrstu
þéttbýlisstaðir heims. Þar búa að
staðaldri á fjórða þúsund manns í
þorpunum fjórum. Ekki er þó um
náttúrlega byggð í þeim skilningi að
ræða að menn séu fæddir og upp-
vaxnir á Svalbarða og fjölskyldur
búi þar mann fram af manni. Samfé-
lögin þar eru fyrst og fremst samfé-
lög kolanámumanna sem koma frá
Noregi eða Rússlandi til að vinna á
Svalbarða í nokkur ár. En Norðmenn
hafa þó unnið að því markvisst und-
anfarin ár að renna nýjum stoðum
undir mannabyggð í Ijongyearbyen.
Veija þeir þremur milljörðum ís-
lenskra króna árlega til að halda
byggðinni þar úti. I Longyearbyen
hefur verið stofnuð háskóladeild. Er
um samstarfsverkefni norsku há-
skólanna fjögurra að ræða. Kenndar
eru jarðfræði, jarðeðlisfræði og líf-
fræði heimskautasvæða. Verið er að
reisa byggingu undir þessa starf-
semi. í Longyearbyen er leikskóli,
grunnskóli og menntaskóii, nýtt
sjúkrahús og nýtt hótel. Samfélagið
hefur verið að breytast úr samfélagi
kolanámumanna í venjulegt samfé-
lag. Að vísu telja menn ekki loku
skotið fyrir það að kolavinnslan eigi
eftir að borga sig síðar og bent er
á að 40% af orkuþörf Evrópu sé enn
fullnægt með kolabrennslu. Heim-
sókn Gro Harlem Brundtland forsæt-
isráðherra Noregs til Svalbarða í
maílok var túlkuð þannig í norskum
fjölmiðlum að hún væri vísbending
til eyjarskeggja um að þeir myndu
áfram njóta fulls stuðnings norskra
stjórnvalda í harðbýlinu.
Flugvöllur var lagður við Long-
yearbyen árið 1975. Hallvard Holm
skólastjóri segir að þá hafi aðstaða
manna gerbreyst. „Frá 15. nóvember
þegar síðasti báturinn fór og fram á
sumar var Svalbarði einangraður.
Það var óþægileg tilfinning að kom-
ast með engu móti héðan stóran
hluta ársins.“ Hallvard hefur búið á
Svalbarða í 21 ár. Honum verður
tíðrætt um heimskautaveturinn þar
sem ekki gætir dagsbirtu í tvo mán-
uði. „Auðvitað er eitthvað um að
fólk fyllist þunglyndi eins og þekkt
er í skammdeginu hvarvetna á norð-
lægum slóðum,“ segir hann. „En
bærinn er vel upplýstur og það er
fjölbreytt tómstundaiðja í boði.“
Sérstaða Svalbarða veldur því að
íbúarnir þar hafa ekki notið fullra
lýðréttinda. I Longyearbyen er til
dæmis ekkert sveitarfélag og íbúarn-
ir hafa litla sem enga möguleika á
að hafa áhrif á stjórn sinna mála
þar. Skýrist það meðal annars af því
að samfélagið hefur verið líkt og á
olíuborpalli þar sem menn eru fyrst
og fremst í vinnu en eiga lögheimili
og fjölskyldu í landi. Store Norske
Spitsbergen Kulkompagniet hefur
verið vinnuveitandi flestra sem þar
búa og átt mestallt húsnæði. Á
norska stórþinginu hafa nú verið
fluttar tillögur um aukin réttindi íbú-
anna á Svalbarða í samræmi við
breytta tíma.
Vélsleðar helsta
samgöngutækið
Töluverð ferðaþjónusta er á Sval-
barða. SAS og Braathens SAFE
fljúga þangað fimm sinnum í viku á
veturna og 6-7 sinnum á viku á
sumrin. Afar sjaldgæft er að flug
falli niður vegna veðurs enda er veð-
urfar furðu milt á Svalbarða miðað
við hnattstöðu. Samgöngur á Sval-
barða eru hins vegar örðugar, vegir
eru til dæmis ekki milli þorpanna
fjögurra. Vélsleðar eru eitt helsta
samgöngutækið en þó verða menn
að gæta þess að fara allra sinna
ferða vopnaðir vegna hvítabjarnar-
ins. Um tvö þúsund manns koma
árlega til Svalbarða til göngu- eða
skíðaferða. Algengt er Ifka að
skemmtiferðaskip leggi leið sína til
Svalbarða. Allar vörur eru skatt-
fijálsar á Svalbarða vegna ákvæðis
í Svalbarðasáttmálanum. Þó er ekki
hægt að segja að þar sé nein verslun-
arparadís vegna þess hve úrvalið er
lítið. Auk þess geta útlendingar
verslað skattfijálst hvort eð er í
Noregi eins og anna'rs staðar í Evr-
ópu. Sumir Norðmenn taka það til
bragðs ef þeir eiga erindi til Sval-
barða að láta senda sér vöru þangað
og fá þeir hana þá keypta skatt-
fijálst.
Frost fer aldrei úr jörðu á Sval-
barða. Þar eru fjórar villtar spendýra-
tegundir: ísbjöm, heimskautarefur,
svalbarðahreindýr og hagamús.
Nokkur gróður er á vesturströndinni,
grös, blómjurtir og mosi, en tré og
runnar fyrirfinnast þar ekki.
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 1995 B 17
Ljósmynd/P.M. Jensen
NÁBÝLIVIÐ
ÍSBJÖRNINN
Ferðamaðurinn er rækilega
minntur á það er hann kemur
til Svalbarða að hætta stafar
af ísbirninum. Á flugvellinum í
Longyearbyen er uppstoppaður ís-
björn í glerbúri og á búrinu er skilti
með viðvörun þar sem segir að
undanfarið hafi óvenju margir ís-
birnir sést á ferli í nágrenni bæjar-
ins. Engum er heldur ráðlagt að
fara óvopnaður í vélsleðaferð út
fyrir bæinn.
ísbjörninn var friðaður árið 1973
með alþjóðasamningi en þá var
stofninn í sögulegu lágmarki. Sú
ráðstöfun mætti andstöðu í Norður-
Noregi þar sem menn höfðu haft
nokkrar tekjur af ísbjarnarveiðum.
Hefur verið barist fyrir því síðan
að veiðamar yrðu leyfðar á ný.
Sambýli ísbjamar og manns á Sval-
barða hefur óhjákvæmilega leitt til
árekstra. í mars síðasliðnum drap
ísbjarnarhúnn unga konu sem var
á göngu ásamt vinkonu sinni á íjalli
sem gnæfir yfir Longyearbyen.
Stúlkan sem lést hafði verið í heim-
sókn hjá stúdentum við háskóla-
deildina í Longyearbyen. Frá því
bjöminn var friðaður hafa tveir
orðið honum að bráð, fjórir hafa
særst og 70 birnir verið skotnir í
sjálfsvörn eða vegna hættu sem af
þeim stafaði.
Undanfarin tvö ár hefur það
gerst í Longyearbyen að ísbirnir
hafa komið inn í bæinn að degi til
á meðan börn hafa verið að leik
úti við. Þetta hefur skotið fólki
skelk í bringu segir Hallvard Holm
skólastjóri því áður gerðu menn ráð
fyrir að ísbirnir myndu ekki koma
til byggða því þeir fældust bæjar-
ljósin og hávaðann.
En jafnframt eru menn stoltir
af hvítabirninum sem er nokkurs
konar tákn Svalbarða og einn helsti
seguliinn á ferðamenn. Það er því
ólíklegt að veiðar á birninum verði
leyfðar á ný. Vísindamenn benda
líka á að það þyrfti að fækka mjög
mikið í stofninum til að það hefði
einhver teljandi áhrif á líkurnar á
því að hann kæmi til byggða.
Talið er að í ísbjarnarstofninum
á Svalbarða séu um tvö þúsund
dýr. Selur er aðalfæða ísbjarnarins.
ísbimir eru ekki taldir árásargjarn-
ar skepnur. Þeir eru forvitnir og
geta verið varasamir af þeim sök-
um. Gamlir soltnir birnir geta einn-
ig verið hættulegir eða ungir húnar
sem ekki hafa enn náð tökum á
selveiðum.
En hvernig á að bregðast við
mæti maður óvopnaður ísbirni?
„Kasta einhverju lauslegu frá sér
í þeirri von að hann láti glepjast
af því,“ segir Holm. Einnig er þeim
sem hafast við í tjöldum eða skálum
ráðlagt að skilja eftir eitthvað mat-
arkyns útivið í svosem eins og 100
m fjarlægð til að björninn fari ekki
að ráðast til inngöngu.
GÖNGUGATAN í hjarta Longyearbyen. Við hana eru verslanir, sjúkrahús og „Lompen'
kolanámumennirnir fara í sturtu og skipta um föt að lokinni vinnu.
hús þar sem
SAMFÉLAGIÐ í Longyearby-
en hefur verið að breytast úr
vinnusamfélagi kolanámu-
manna í venjulega byggð þar
sem börn alast upp og ganga
i skóla.
ÞAÐ er erfitt að hugsa sér
erfiðara starf en kolagröft. Á
síðustu árum hefur mikið verið
gert til að bæta vinnuskilyrði
námumannanna og vinnuslys-
um hefur fækkað.
STAÐ-
REYNDIR
UM
SVALBARÐA
►Svalbarði er eyjaklasi með
fjórum stórum eyjum og mörg-
um smærri, samtals 63.000 fer-
kílómetrar. Heitir stærsta eyj-
an Spitzbergen.
►Á fjórða þúsund manns búa
á Svalbarða. Þar eru tvær
norskar byggðir, Nýja Álasund
og Longyearbyen, og tvö rúss-
nesk þorp, Pyramiden og Bar-
entsburg.
►Samkvæmt Svalbarðasamn-
ingnum frá 1920 fara Norð-
menn með fullveldi á Svalbarða
og í landhelgi eyjanna. Þau ríkí
sem undirritað hafa Svalbarða-
samninginn hafa jafnan rétt á
við Norðmenn til atvinnustarf-
semi, þ. á m. fiskveiða, á samn-
ingssvæðinu.
►Norðmenn hafa helgað sér
200 mílna fiskverndarsvæði
umhverfis Svalbarða. Þeir
neitaþví að jafnræðisregla
Svalbarðasamningsins gildi á
svæðinu.
►Golfstraumurinn umlykur
Svalbarða. Meðalhiti er -12
gráður á veturna en 4,5 gráður
á sumrin.