Morgunblaðið - 10.09.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆDI /Hverjar eru
ástœbur höfubverkja og hvab er til rába?
Höfuðverkur
HÖFUÐVERKUR er sennilega algengasta sjúkdómseinkenni sem við
þekkjum. Oftast er hann fylgifiskur sjúkdóma eða sótthita og er ein-
ungis örsjaldan merki um alvarlegan sjúkdóm í höfði. Höfuðverkur
getur stafað frá ýmsum líffærahlutum, utan höfuðkúpu sem innan.
Hann getur átt uppruna sinn í vöðvum og liðum á hálsi, kinnbeina-
eða ennisholum, kjálkaliðum, tönnum, eyrum eða augum. Aukinn eða
minnkaður þrýstingur í miðtaugakerfi getur einnig valdið höfuðverk.
Æðar í heilanum eru viðkvæmar fyrir þrýstingi og togi og heilahimn-
urnar (umlykja heilann) eru mjög viðkvæmar fyrir togi og bólgu.
Sjálfur heilavefurinn er hins vegar tilfinningalaus vegna þess að þar
eru hvorki sársaukanemar né sársaukataugar. Heilablæðingum og
heilahimnubólgu fylgir yfírleitt mikill höfuðverkur. -
En algengasta tegund höfuð-
verkjar er spennuhöfuðverk-
ur. Nafnið kemur til af því að
verkurinn orsakast af vöðva-
spennu í hálsi og hnakka. Þessi
verkur kemur því
fram á öðrum
stað en hann er
upprunninn og
eru slíkir verkir
stundum nefndir
staðvilluverkir.
Spennuhöfuð-
verkur er venju-
lega stöðugur,
versnar eftir því sem líður á dag-
inn, kemur daglega, truflar sjald-
an svefn en lagast oft við afslöpp-
un eins og t.d. í sumarleyfi. Verk-
urinn er ýmist um allt höfuðið, í
hnakka, í enni eða eins og band
eða þrýstingur umhverfis höfuð-
ið. Stundum fylgir þessu verkur
og stífleiki í hnakka. Venjuleg
verkjalyf gagna lítið eða ekkert.
Oftast má fá verulega bót með
hjálp sjúkraþjálfara, en spennu-
höfuðverkur er stundum erfiður
viðureignar.
Mígreni er sérstök tegund höf-
uðverkja sem hijáir allt að því
5% fólks og er algengari hjá kon-
um en körlum. Verkjaköstin byija
yfirleitt í æsku eða á yngri árum
og sjaldan eftir 35 ára aldur.
Mígreni er skilgreint sem verkja-
köst er standa venjulega yfír í
6-24 klst. og þeim fylgja oft ljós-
fælni og auk þess fá flestir ógleði
og uppköst. A undan verkjakast-
inu fá sumir foreinkenni, stund-
um nefnd „ára“, sem oftast eru
í formi sjóntruflana. Þessi forein-
kenni standa venjulega yfír í 5-30
mínútur. Verkurinn er um allt
höfuðið eða bara öðru megin og
hjá sama einstaklingi getur hann
færst til eða verið alltaf sömu
megin. Verkurinn er yfirleitt
mjög sár, stöðugur eða með æða-
slætti, og gerir sjúklinginn ófær-
an til vinnu.
Ýmislegt getur stuðlað að
mígrenikasti og má þar nefna
þreytu, áfengi, tíðablæðingar og
hungur. Hjá sumum einstakling-
um virðist óþol fyrir vissum fæðu-
tegundum geta framkallað mí-
grenikast og í því sambandi eru
oftast nefnd súkkulaði, ostur,
skelfiskur, rauðvín, kúamjólk og
hveiti. Margir geta fækkað köst-
um og gert þau vægari með því
að stunda heilbrigt líferni, læra
af reynslunni og forðast það sem
framkallar köst eða gerir þau
verri.
Orsakir mígrenis eru ekki enn
þekktar að fullu. Flest bendir þó
til að um sé að ræða truflun á
starfsemi slagæða sem liggja til
heila og heilahimna. Við forein-
kenni verður þrenging á þessum
æðum en síðan mikil útvíkkun
með auknu blóðrennsli og þá
kemur verkurinn. Nýlegar rann-
sóknir hafa þó leitt í ljós að þetta
er ekki alveg svona einfalt, held-
ur er einnig um að ræða truflun
á taugastarfsemi. Augu manna
hafa beinst að taugaboðefninu
serótónini (einnig nefnt 5-
hýdroxýtrýptamín eða 5-HT) en
sum þeirra lyfja sem gagnast
best við mígrenikasti hafa svipuð
áhrif í líkamanum og serótónín.
Enn vantar þó mikið á að við
skiljum þetta nógu vel.
Flestir þeir sem haldnir eru
mígreni fá kast sjaldnar en einu
sinni í mánuði. Oftast er fullnægj-
andi fyrir þessa sjúklinga að
grípa til venjulegra verkjalyfja
eða sérstakra mígrenilyfja, þegar
þeir fá kast eða fínna að verkja-
kast er í aðsigi. Mikilvægt er að
taka lyfin eins fljótt og kostur
er og það hjálpar einnig mörgum
ef þeir geta lagst útaf í myrkvuðu
herbergi. Venjuleg verkjalyf sem
fást án lyfseðils eru ýmis lyf sem
innihalda acetýlsalisýlsýru,
paracetamól eða íbúprófen og
best er ef slík lyf duga. Mjög
margir þurfa kröftugri meðferð
og þá er hægt að grípa til sér-
stakra mígrenilyfja sem innihalda
ergotamín (t.d. lyfið Cafergot)
eða súmatriptan (lyfíð Imigran).
Ergotamín hefur verið notað ára-
tugum saman en súmatriptan
einungis í fáein ár. Bæði þessi lyf
verka svipað og taugaboðefnið
serótónín, þau draga saman æðar
og getur það haft í för með sér
ýmiss konar aukaverkanir. Súm-
atriptan hefur þó oftast færri og
vægari aukaverkanir en ergotam-
ín. Ekki er þó ástæða fyrir þá
sem nota ergotamín með góðum
árangri og án aukaverkana að
skipta yfir á súmatriptan, sem
þar að auki er margfalt dýrara
lyf-
Síðar mun ég fjalla nánar um
þessi lyf og fleiri nýjungar í með-
ferð mígrenis en einnig um með-
ferð mígrenis hjá þeim sem fá
köst með stuttu millibili.
eftir Magnús
Jóhannsson
Nýr pistlahöfundur á
sunnudögum
MAGNÚS Jóhannsson
er nýr pistiahöfundur
í mannlífsstraumum
Morgunblaðsins sem
birtast á sunnudög-
um. Hann mun skrifa
nim læknisfræði.
Magnús er prófessor
við læknadeild Há-
síióla íslands ogtók
þartil starfa árið
1975.
Magpiús Jóhannsson
Iauk námi í læknis-
fræði við Háskóla Is-
lands árið 1969 og
hélt í franjhaldsnám
til Svíþjóðar. Hann
hefur nú doktorsgr-
áðu-í lyfjafræði lækna sem jafn-
framt er kallað líflyfjafræði.
Hjartað er meginrannsóknarefni
hans.
Magnús hefur áhuga á almenn-
ingsfræðslu um læknisfræði og
hefur ritað bæði í blöð og sérrit
hér á landi. Greinar
eftir hann hafa birst
reglulega í erlendum
tímaritum eins og
„Acta physiologica y
scandinavica" og „Jo-
umal of Physiology".
Hann er einn af höf-
undum „íslensku
lyfjabókarinnar“ sem
vel hefur verið tekið
af almenningi og út
hefur komið í þriðju
útgáfu.
Annar pistillinn um
læknisfræði sem
Magnús skrifar fyrir
Morgunblaðið birtist í
dag. Hann ætlar bæði
að skrifa hagnýta pistla handa
lesendum og segja einnig nýjustu
fréttir úr heimi læknisfræðinnar.
Maguús Jóhannsson tekur við
pistlunum um læknisfræði af
Þórarni Guðnasyni sem lést fyrr
á þessu ári.
MAGNÚS
Jóhannsson
VEFGRUNNURINN „ÞETTA ER REYKJAVÍK" M/BJTUR:
ims S REIKUVK
Á IIMTERIMETINU
• BANKS • CAR RENTALS • TRAVEL AGENTS • GALLERIES S. MUSEUMS • HOTELS
• LIBRARIES • RESTAURANTS • THEATRES • GUESTHOUSES • CINEMAS • TAXI
• SIGHTSEEING TOURS • THE ICELANDIC HORSE* NIGHTLIFE • SWIMMING POOLS
• AIRLINES • ALTERNATIVE MEDICINE* CVBERSPACE • EMBASSIES • PHARMACIES
• SHOOLS & COLLEGES* PHOTOGRAPHERS • FILMMAKERS • SPORTSCLUBS • PUBS
• CAFÉS
QLAIXI INTERNET AUGLYSINGASTOFA
SlMI 552 6220 ■ qlon®qlan.is
Þ|ÓDLÍFSÞANKAR/£r æbruleysib ekki heppilegt veganesti?
Ást haföirþú meyja
ÞAÐ var einn morguninn fyrir
ekki margt löngu að ég dróst
óvenju syfjuð fram í eldhús til
þess að elda mér hafragraut.
Afundin og með eymdarsvip sett-
ist ég svo með diskinn við eldhús-
borðiðog hóf að hella mjólk út
á grautinn minn. Sé ég þá ekki
á bakhlið mjólkurfernunnar hið
merkilega kvæði úr Sturlungu er
Þórir Jökull kvað áður en hann-
varhöggvinn.
Upp skal á kjöl klífa,
köld er sjávardrífa,
kosta^u hugann að herða,
hér muntu lífið verða.
Skafl, beygjattu skalli,
þótt skúr á þig falli,
ást hafðir þú meyja,
eitt sinn skal hver deyja.
(Skafl beygjattu þýðir að setja
ékki upp skeifu.)
fór að borða grautinn ann-
I-J ars hugar og hafði á meðan
upp ljóðlínurnar, aftur og aftur.
Hvílík snilld og hvílíkt æðruleysi,
hugsaði ég. Gat ég ekki annars
af þessu lært -
eða var þetta
kvæði aðeins ætl-
að karlmönnum.
Varla - og þó.
Æðruleysisboð-
skapurinn hlaut
að vera jafngild-
urfyrirbæði kyn-
in, eiga þar með
líka erindi við konur, jafnvel syf-
jaðar, - en undirtónninn í kvæð-
n
eftir Guðrúnu
Guólaugsdóttur
inu var óneitanlega karlmannleg-
ur._
Eg varð enn meira annars hug-
ar. Hafragrauturinn fór upp í
munn og ofap í maga án þess
að ég tækj eftir því. Allt í einu
var grauturinn búinn og ég kom-
in á flugstig með það stórvirki
að kveða annáð kvæði konúm til
ámóta hughreystingar og fagurr-
ar eftirbreytni og kvæði Þóris
Jökúls hefur ugglaust verið karl-
mönnum alla tíð síðan það var ort.
Ljóðiínurnar fæddust ein af.
annarri - treglega þó. „Það er
eins gott, kerli mín, að þú situr
í öryggi eldhússjns, en bíður ekki-
eftir að vera höggvin. Varla hefði
nokkur nennt að bíða eftir að þú
kæmir út úr þér þessari kvæðis-
nefnu þinni, hvað þá að hafa
hana eftir á bók,“ hugsaði ég
háðsleg í bragði. Loks var þó
búið að berja kvæðið saman. Eg
segi kannski ekki að útkoman sé
gífurleg samkeppni við kvæði
Þóris Jökuls.
Upp skal af kjarki klífa.
köld er áveðurs drífa,
hertu upp hugann kona
hér dugir skammt að vona.
Sett’ei upp skeifu svanni,
þótt syrti í þínum ranni,
ást h'afðir þú kalla,
eitt sinn skal hver falla.
Án gamans finnst mér mjög
vel til fundið hjá Mjólkursamsöl-
unni að koma ekki aðeins með
alls konar ábendingar um íslenskt
mál aftan á mjólkurfernum sín-
um, heldur líka stórbrotin kvæði
úr íslenskum fornsögum. Ég skil
að vísu ekki hvers fjörmjólkin á
að gjalda.. Aftan á fernum sem
innöialda fjörmjólk er engin ís-
lenákuábending, né heldur kvæði.
Karlnski er gert ráð fyrir því að
þeir sem drekka hana séu þannig
stemmdir að þeir þurfi ekki á
nefnu slíku að halda. Ég held að
það.sé misskilningur, auk þess
er góð vísa aldrei of oft kvéðin.
Bpðskapurinn í kvæði Þóris
Jökuls er í þeim anda að hann
hæfir vel þeirri tegund karl-
manna sem ekki lýtur að því blíð-
legá bænakvaki sem börnum er
gjarnan kennt í æsku. Mér dettur
í hug að ekki væri illa til fundið,
ýmissa orsaka vegna, að íslensk-
ar konur kenni sonum sínum
barnungum, auk bænanna, þetta
kvæði Þóris Jökuls. Ekki síst til
þess að búa þá sem best undir
það karlasamfélag sem þeir eiga
seinna í vændum að gerast þátt-
takendur í. Blíðlegri bænirnar
geta piltarnir svo notað meðan
allt gengur þeim í haginn og jafn-
vel þegar síga fer á ógæfuhlið-
ina. En þegar allt er komið um
koll er æðruleysi Þóris Jökuls án
efa heppilegt veganesti. Æðru-
leysi og kjarkur eiga samleið.
Sem flestir íslenskir karlmenn
ættu að tauta af og til fyrir munni
sér:
Skafl beygjattu, skalli,
þótt skúr á þig falli,
ást hafðir þú meyja,
eitt sinn skal hver deyja.