Morgunblaðið - 19.11.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995 B 5
MANNVÍG OG MÁLSHÆTTIR
Hugleiðing um Gísla sögu Súrssonar,
eftir Örlyg Sigurjónsson
115. kapítula Gísla sögu Súrssonar koma fyrir tveir málshættir
sem skírskota til alþýðlegrar heimspeki og gegna því hlutverki
í sögunni að skerpa stíl og lúta einnig hnitmiðaðri frásagnartækni.
álshátturinn „Æ
sér gjöf til
gjalda“ er Iátinn
Gisla í munn
skömmu áður en
hann vegjir Þor-
grím Þorsteinsson. Þótt íslend-
ingar nútímans noti þennan
málshátt við ólíkt sakleysislegri
aðstæður hefur inn-
tak hans ekkert
breyst enda felur
hann, eins og flestir
aðrir málshættir, í
sér almennt viður-
kennd sannindi um
mannlífið; að tilhlýði-
legt þyki að launa
fyrir gjafir eða við-
vik, eða eins og segir
í Gísla sögu, að ekki
sé manni vansæmd
að því að fara fram
á smágreiða hafi
maður gert ferð ein-
hvers til fjár. Hinn
málshátturinn, „Allt
kann sá er hófið
kann“, skírskotar til hófseminn-
ar, einnar af fjórum höfuðdyggð-
um sem vestræn siðfræði hefur
gert að viðfangsefni sínu allt frá
dögum forngrísku heimspeking-
anna. I riti frá 8. öld, sem í ný-
legri þýðingu Gunnars Harðar-
sonar nefnist „Um kostu og
löstu“, segir: „Harðla göfugur
er kraftur hófsemi. Fyrir hana
saman stendur allur vegur þessa
lífs á meðal manna, að maður
hyggi og mæli og geri stillilega
alla hluti í hverri sem einni sök
með ráði heilsu sinnar.“ Víkjum
að 15. kapítula Gísla sögu. Þegar
hér er komið sögu hafa þeir Gísli
og Þorkell Súrssynir og Vésteinn
Vésteinsson mágur Gísla og Þor-
grímur Þorsteinsson eiginmaður
Þói'dísar, systur Súrssona, slitið
sameiginlegu fóstbræðralagi.
Astæða þess er sú að Þorgrímur
telur sér ekki sæmandi að tengj-
ast Vésteini. Við það hnykkir
Gísli að sér hendi sinni og neitar
á móti að viðurkenna þann sem
vanvirðir Véstein. Upp fráþessu
tekur sagan ákveðna stefnu þar
sem vinfengi Þorgríms og Gísla
þverr æ meir. Vésteinn og Gísli
bindast tryggðarböndum og Vé-
steinn siglir til Eng-
lands. Um síðir heyr-
ir Þorkell Súrsson á
tal Ásgerðar konu
sinnar og Auðar konu
Gísla þar sem Ás-
gerður viðurkennir
fyrir Auði að henni
þyki Vésteinn góður.
Ofundsýki er sóttum
verri og verður til
þess að vinirnir Þor-
kell og Þorgrímur
leggja nú báðir fæð
nokkra á Véstein í
fjarveru hans. Vé-
steinn kemur siðan
aftur til Islands eftir
að hafa hlotið frama
á erlendri grund. Hann færir
mönnum gjafir af skipsfjöl og
býður Þorkatli refla mikla en
Þorkell vill ekki þiggja. Menn
Gísla vara hann ítrekað við því
margt hafi gerst, en Vésteinn
svarar svo, að núfalli öll vötn
til Dýrafjarðar. Örlögin verða
ekki flúin og þarna bregður fyr-
ir listfengi höfundar þegar hann
líkir saman framvindu mannlegs
lífs og náttúru. Ár og lækir renna
undan halla og enda sína ferð
að lokum og því lögmáli lýtur
mannskepnan einnig. Svo fer, að
Vésteinn er veginn í rúmi sínu
en sagan eftirlætur lesendum að
leiða líkum að vegandanum. Eins
og fram kemur í 15. kapítula hér
til hliðar sést hvaða forsendur
Gísli hefur til að vega Þorgrím
fyrir víg Vésteins:
Örlygur Sigurjónsson
Tókust nú upp leikar sem ekki hefði íorðið.
Eiga þeir mágar oftast ieik saman, Gísli og
Þorgrímur, og verða menn eigi ásáttir, hvor
sterkari er en þó ætla fiestir Gísia afla-
meira. Þeirleika knattleika á tjörn þeirri
er Seftjörn heitir. Þar varjafnan íjölmennt.
Það var einn dagþá er flesta lagi var kom-
ið að Gísli baðjafnlega skipta til leiksins.
„Það viljum vér víst, “ segir Þorkell, „enda
viljum vér að þú sparirþá ekki af við Þor-
grím því að það orð flyst afað þú sparist
við. En égynniþér allvel aðþú fengir sem
mesta virðing af efþú ert sterkari. “ „Ekki
höfum viðþað reynt hér til, “ segir Gísli, „en
þó má það vera að þar komi að við reyn-
um. “ Nú leika þeir og hefur Þorgrímur ekki
irið, felldi Gísli hann og bar út knöttinn. Þá
vill Gísli taka knöttinn en Þorgrímur heldur
honum oglæturhann eigiþvíná. Þáfellir
Gísli svo hart Þorgrím svo hann hafði ekki
við og afgekk skinnið af hnúunum en blóð
stökk úr nösunum. Afgekk ogkjötið af
knjánum. Þorgrímur stóð seint upp. Hann
leit til haugsins Vésteins ogmælti:
7. Geir ígumna sárum gnast, eg kann ei
lasta.
Gísli tók knöttinn á skeiði og rekur á
milli herða Þorgrími, svo að hann steyptist
áfram og mælti:
8. BöIIurá byrðar stalli brast, egkann ei lasta.
Þorkell sprettur upp ogmælti: „Nú má
það sjá hver sterkastur er eða mestur at-
gervimaður er og hættum nú. “ Og svo gerðu
þeir. Tókust núaf leikarnir og líðurnú á
'sumarið og fækkaðist núheldurmeð þeim
Þorgrími og Gísla. Þorgrímur ætlaði að hafa
haustboð að veturnóttum ogfagna vetri og
blóta Frey og býður þangað Berki bróður
sínum ogEyjólfi Þórðarsyni ogmörgu öðru
stórmenni. Gísli býr og til veislu og býður
til sín mágum sínum úr Arnarfirði ogÞor-
kötlum tveimur og skorti eigi hálft hundrað
manna að Gísla. Drykkja skyldi vera að
hvorratveggja og var stráðgólfi á Sæbóli
afsefinu af Seftjörn. Þá erþeirÞorgrímur
bjuggust um ogskyldu tjalda húsin, en boðs-
manna var þangað von um kveldið, þá
mælti Þorgrímur við Þorkel: „ Vel kæmu oss
nú reflarnirþeir hinirgóðu er Vésteinn vildi
gefa þér. Þætti mérsem þar væri langt í
milli hvort þú hefðirþá með öllu eða hefðir
þú þá aldrei og vildi egnú að þú létirsækja
þá. “ Þorkell svarar: „Allt kann sá er hófið
kann ogmun eg eigi eftirþeim senda. “ „Eg
skal þaðgera þá, “ sagði Þorgrímur og bað
Geirmund fara. Geirmundur svarar: „ Vinna
mun eg nokkuð en ekki er mér um að fara. “
Þá gengur Þorgrím ur að hon um og slær hann
buffeitt mikið ogmælti: „Farnú þá efþér
þykir nú betra. “ „Nú skal fara, “ sagði hann,
„þó aðnúsé verra. En vitþað fyrir víst að
hafa skal eg vilja til aðfá þérfylju erþú
færð mér fola og er þó eigi varlaunað. “ Síðan
fer hann. Og er kemurþarþá eru þau Gísli
ogAuðurbúin aðláta upp tjöldin. Geirmund-
ur ber upp erindið ogsagði allt sem farið
hafði. „Hvort viltu Auður ljá tjöldin?“ sagði -
Gísli. „Eigi spyrþú þessa afþvíaðþú vitir
eigi, að eg vildi aðþeim værí hvorkiþetta
gott gert né annað það erþeim væri til sæmd-
arauka. “ „Hvort vildi Þorkell bróðir minn?“
sagði Gísli. „ Velþótti honum, að égfæri eft-
ir. “ „Það skal ærið eitt til, “ sagði Gísli og
fylgir honum á leið ogfærhonum gripina.
Gísligengur með honum og allt aðgarði og
mælti: „Nú erþann veg að egþykist góða
hafa gert ferð þína og vildi eg að þú værir
mér nú leiðitamur um það sem mig mikið
varðar og sér æ gjöf til gjalda og vildi eg að
þú létir lokur frá hurðum þremur íkveld.
Ogmættirþú muna hversu þú varst beiddur
til fararinnar. “ Geirmundur svarar: „Mun
Þorkeli bróður þínum.við engu hætt?“ „ Við
alls engu, “ sagði Gísli. „Þá mun þetta áleiðis
snúast. “ sagði Geirmundur. Ognú erhann
kemurheim kastarhann niðurgripunum. Þá
mælti Þorkell: „ Ólíkur er Gísli öðrum mönnum
íþolinmæði og hefur hann betur en vér. “
„Þessa þurfum vér nú, “ segir Þorgrímur og
láta upp refilinn. Síðan koma boðsmenn um
kvöldið. Ogþykknar veðrið, gerir þá logn-
drífu um kveldið oghylurstíga alla.
íðar um kvöldið kemst Gísli inn í bæinn,
vegur Þorgrím og kemst á brott. Það leyn-
ir sér ekki að Þorgrímur skirrist ekki við
að vanvirða Véstein Iátinn þar sem hann
segir í kviðlingnum að hann harmi það
ekki að spjót hafi brakað í sárum hans.
Þetta gerir hann óneitanlega mjög líklegan banamann
Vésteins. En það er Þorkell svo sannarlega líka. Sagan
svarar því ekki hver hafi vegið Véstein en athuga má
fáein atriði þar að lútandi. Þorkell hefur afbrýðisemi sem
ástæðu til að vega Véstein en persóna hans bendir samt
ekki til að vera Iíkleg til mannvíga. Hann er sýnilega
langrækinn og virðist vera nokkuð gáfaðri en Þorgrím-
ur, sem gætir ekki orða sinna og hefur nokkuð keppnis-
skap. Þorkell veit sem er, að sæmdin muni knýja Gísla
til að hefna fyrir víg Vésteins. Hann veit einnig að Gísli
getur ekki hefnt sín á sínum eigin bróður. En Véstein
verður að vega að hyggju Þorkels og hann gerir sér
grein fyrir því að Þorgrímur verður skotspónn hefnda
Gísla. Með þetta í huga má ímynda sér að Þorkell hafi
hugsað sér að fyrst að Þorgrimur yrði hvort eð er drep-
inn fyrir víg Vésteins, því þá að brölta sjálfur í skjóli
nætur á aðra bæi ef hægt er að fá annan í það sem
verður refsað fyrir? Þess vegna eru líkur til þess að
Þorkell hafi fengið Þorgrím til að vega Véstein. Það ber
einnig að athuga að Þorkatli er lýst sem oflátungi og
svaf hann fram eftir meðan aðrir karlmenn gengu til
vinnu. Það er því alveg eins líklegt að hann hafi ekki
nennt að taka sér spjót í hönd fyrst hann gat fengið
Þorgrím til þess. í mörgum íslendingasögum birtist sú
tilhneiging að gjalda eða launa mönnum fyrir, ekki að-
eins góðverk, heldur illvirki. Það nær allt frá einu buf-
feiti (kinnhesti) til hefndarvíga. Jafnvel Geirmundur
þræll segir það ekki varlaunað að fá Þorgrími fylju
(meri) fyrir fola (kinnhestinn) þann er Þorgrímur rak
honum. Yfir þessar tilhneigingar sem birtast í ýmsum
myndum hefur verið notað hugtakið „gjaldstefna" en
Islendingum leikur líklega betur á tungu málshátturinn
góði sem sama merking kjarnast í: „Æ sér gjöf til gjalda."
Einni spurningu er samt ósvarað. Hvað á Þorkell við
er hann segir: „ Allt kann sá er hófið kann“? Líklegt er
að þessi setning sé lýsandi fyrir Þorkel; hann heldur sér
til hlés og vill ekki berast á með því að skreyta skála
sinn fagurlega fyrir gesti sína. Hann veit sem er að
Þorgrímur með sitt skap muni keppast við að fá reflana
með öllum tiltækum ráðum. Reflarnir hafa táknrænt
gildi hér þar sem þeir eru fagrir en umfram allt áber-
andi. Fyrir Þorkatli vakir aðgera Þorgrím áberandi og
stilla honum upp sem blóraböggli. Þetta er þó aðeins
yfirborðið. Kaldhæðnin skín úr breytni Þorkels. Hann
vinnur markvisst að því að hlýða eigin löstum eins og
öfundinni, en klókindin verða seint vefengd.
Höf. er B.A. í íslensku og heimspeki.
HÁRTOPPAR
Frá MANDEVIIiLE
og nú einnig
frá HERKULES
Margir verðflokkar
RAKARASTOFAN
KLAPPARSTÍG
- kjarni máhins!
Að Mifa ■ bata
Námskeið fyrir fólk sem er i 12 spora kerfi, aðstandendur
alkóhólista, óvirka alkóhólista og alla þá, sem telja sig
meðvirka. Námskeiðið er sniðið fyrir þá, sem hafa farið á
námskeið áður, farið í meðferð og stundað fundi.
---------------------
Fyrirlestrar fjalla um: Tilfinningar, hjamingjuna,
samskipti og sambönd og raunsæi.
Tækifæri fyrir þá sem vilja bæta við sig eða
finnst þeir vera á krossgötum.
Leiríbeinandi: Ragnbeiður Óladóttir, rdðgjofi.
Vilhjálmur Árnason, dósent flytur fyrirlesturinn um hamingjuna.
Námskeiðið verður haldið í Skipholti 50c laugardagana
25. nóvember og 2. desember frá kl. 9-17 báða dagana.
Skráning i símum 561 5035 og 552 4428. -
Hin nýja bók Einars Pálssonar:
Kristnitakan og kirkja
Péturs í Skálaholti
er komin út
Má segja að þar með sé nýju og skæru Ijósi varpað yfir
gervalla kristnitökuna árið 1000. Þetta er fræðaafrek.
Allir, sem kunna að lesa, sjá, að rit þetta sem og hin fyrri í
ritsafninu, Rætur íslenskrar menningar, eru ómetanlegt
framlag og upplokning margra áður torskilinna atriða í
menningarsögu okkar og annarra þjóða. Við þetta rit
get ég engu bætt og því síður rifið í.
„Ritsmiðin er mögnuð. “ Dr. Sigurður Árni Þórðarson.
Bókaútgáfan Mímir, Sólvallagötu 28, Reykjavík. sími 552 51 -49.