Morgunblaðið - 19.11.1995, Side 30

30 B SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Menningarmálastofnun Sameinuðu Þjóðanna í París fimmtug'
GUÐNY Helgadóttir
ALEIÐUR
ÖLDUDAL

AÐALSTOÐVAR UNESCO í París.
Sáttmáli UNESCO var und-
irritaður af 37 þjóðlönd-
um þann 16. nóvember
fyrir fimmtíu árum og
tuttugu þeirra staðfestu
hann 4. nóvember árið
1946. Höfðu ríkisstjórnir að leiðar-
ljósi þá speki að þar sem styijaldir
ættu rætur að rekja til hugskots
manna bæri að rækta friðinn og
standa vörð um hann í þeim sömu
hugskotum, þar sem friður byggður
einvörðungu á stjórnmála- og efna-
hagslegri málamiðlun gæti aldrei
orðið öruggur friður.
Meðal atriða í sáttmálanum má
nefna að aliir jarðarbúar ættu að
eiga jafnan rétt til menntunar, leit
að sannleika ætti ekki að vera heft
og þekkingar- og hugmyndaflæði
ætti að vera frjálst, m.a. með fijálsri
fjölmiðlun og málfrelsi.
Tilgangurinn með stofnun
UNESCO var sagður sá að leggja
af mörkum til friðar og öryggis-
mála með því að hvetja til samvinnu
þjóða í millum með menntun, vís-
indi og menningu að leiðarljósi. Með
því móti yrði ýtt undir réttlæti í
heiminum, virðingu fyrir mannrétt-
indum og grundvallarfrelsi hvers
og eins án tillits til kynþáttar, kyns,
tungumála eða trúarbragða. Sem
fyrr segir voru aðildarlöndin 37
þegar reglugerð stofnskrár
UNESCO var samþykkt 1945. Þrátt
fyrir að Bandaríkin, Bretland og
Singapúr hafi sagt skilið við stofn-
unina á síðasta áratug hafa aðildar-
lönd aldrei verið fleiri, en þau eru
í dag 184.
Margþætt starf
Guðný Helgadóttir hefur verið
ritari íslensku UNESCO-nefndar-
innar síðustu árin. Island gekk í
UNESCO árið 1964 og íslensku
nefndina í dag skipa auk Guðnýjar,
Sveinn Einarsson formaður, Halldór
Jónsson, Sveinbjörn I. Baldvinsson
og Guðni Bragason. Guðný segir
stofnunina á margan hátt hafa skil-
að góðum árangri þó að blikur hafi
verið á lofti í starfinu hin seinni
ár. Hún er fyrst spurð út í jákvæða
þætti starfsins.
„UNESCO er geysilega viðamikil
stofnun sem tekur á margþættúm
málaflokkum og þó að skipst hafi
á skin og skúrir í gegn um árin þá
hefur starfið verið öflugt. Stofnunin
varð fyrir miklu áfalli árin um miðj-
an 9. áratuginn, er Bandaríkin,
Bretland og Singapúr sögðu skilið
við hana. Þá hófst mikið starf, þar
sem Norðurlöndin beittu sér mjög,
sem fólst í því að einfalda og þjappa
saman verkefnaáætlun stofnunar-
innar. Andri Isaksson, sem var í
framkvæmdaráði UNESCO á árun-
um 1983 til 1987, sat þá m.a. í 13
manna umbótanefnd sem náði mikl-
um og góðum árangri. Er sú vinna
farin að skila árangri og hefur
starfið verið á réttri leið þótt fjár-
hagsvandi hafi steðjað að og niður-
skurður hafi sett mark sitt á það,“
segir Guðný. Og hún heldur áfram
og ræðir um helstu verkefnaflokka
UNESCO
„Það er víða hægt að koma við.
Ég nefni sem dæmi, að UNESCO
stendur fyrir verndun menningar-
og náttúruminja. Nýlega var ákveð-
ið að Island gerðist aðili að sátt-
mála sem samþykktur var árið
1972, en samkvæmt honum geta
aðildarlöndin sótt um að staðir kom-
Andri ísaksson er yfirdeildar-
stjóri kennslufræðideildar Menn-
ingarmálastofnunar Sameinuðu
þjóðanna. Á árunum 1983 til 1987
sat hann í framkvæmdaráði
UNESCO og árin 1984-85 í sér-
stakri 13 manna umbótanefnd
sem sett var á laggirnar í kjölfar-
ið á brotthvarfi Bandaríkjanna,
Bretlands og Singapúr úr stofn-
uninni.
Guðný Helgadóttir ritari ís-
Iandsdeildar UNESCO segir að á
þessum árum hafi virkni Islands
í stofnuninni verið mest. Um tíma
var Andri eini fulltrúi Norður-
landanna í framkvæmda- og um-
bótanefndunum og gætti því
hagsmuna og hélt frammi stefnu
þeirra allra. „Þetta var mikill
Menningarmálastofnun
Sameinuðu þjóðanna,
UNESCO, er fimmtug
um þessar mundir. Guð-
mundur Guðjónsson
ræddi því um upprunan,
starfsemina og hlut ís-
lands við Guðnýju
Helgadóttur, ritara ís-
lensku UNESCO-nefnd-
arinnar, sem stödd var
hér á landi í vikunni.
Fundur framkvæmda-
nefndar hefur staðið
yfir að undanförnu.
ist á heimsminjaskrá en jafn fram
skuldbinda þau sig til þess að velja
úr og vernda þessa staði. Það er í
sjálfu sér ekki auðvelt að koma stað
inn á þá skrá, það þurfa að prýða
hann ákveðin einkenni og nefnd
sker úr um hvaða staðir komast á
skrána. Þegar staður er kominn á
skrána nýtur hann ákveðinnar at-
hygli og viðkomandi land gætir
hans eins og sjáaldurs auga síns.
Og getur m.a. sótt um fjárstyrk til
UNESCO til þess að gæta hans og
viðhalda.
Annað sem ég vildi nefna er, að
UNESCO hefur stutt aðildarlöndin
í menntunarmálum. Stofnunin hef-
ur aðstoðað og stutt við bak þeirra
þjóða sem leitað hafa eftir, þannig
að þeim hefur verið gert kleift að
efla menntakerfi sín. Liggja þræðir
UNESCO mjög víða'um lönd í þeim
efnum. Þá er UNESCO með verk-
efni sem miðar að því að koma á
og auka tengsl skóla landa á milli
og ekki má gleyma að stofnunin
rekur umfangsmikla útgáfustarf-
semi. Hefur verið gefið út mikið
af áhugaverðum bókum og tímarit-
um, m.a. fagurbókmenntum sem
þá eru gefnar út þýddar á önnur
tungumál en viðkomandi móður-
máli. Bækur eftir íslenska höfunda
hafa t.d. verið gefnar út og get ég
nefnt Halldór Laxnes, Thor Vil-
hjálmsson og fleiri. Við höfum reynt
að koma fleirum að en það hefur
ekki tekist til þessa hvað sem síðar
verður. Fleira get ég nefnt í útgáfu-
málum, tölfræðibækur, náms-
umbrotatími hjá UNESCO og
mikið áfall að missa þessar þrjár
stóru einingar úr hópnum. Með
þeim fóru 30 prósent af fjárlögun-
um og óhjákvæmilegt að starf-
semi stofnunarinnar raskaðist
verulega. Umbótanefndin sem þá
tók til starfa var undir forsæti
Júgóslavans Ivo Margan, og mið-
aði starfið að því að gera ýmsar
handbækur, þýðingarskrár og
margt. fleira, auk þess sem gefnir
eru út geisladiska með þjóðlegri
tónlist.
Þá væri ekki úr vegi að geta
þess með hvaða hætti UNESCO
leggur sitt af mörkunum við stefnu-
mótum í mikilvægum málum. Vísa
ég þá til starfsemi tveggja nefnda
stofnunarinnar sem starfað hafa
síðustu árin. Sú fyrri er undir for-
sæti Delors og Ijallar um menntun
á 21. öld. Seinni nefndin, sem var
undir forsæti De Cuellar, vann að
skýrslu um tengsl þróunar- og
menningarmála."
þær breytingar á starfseminni að
hún yrði öflugri og skilvirkari,
þannig að bæði kæmi meira út
úr vinnunni auk þess sem að
Bandarikin, Bretland og Singapúr
sæju sér fært að koma aftur til
liðs við UNESCO," segir Andri.
En það hefur ekki tekist eða
hvað?
„Jú og nei, málin hafa þróast
Guðný heldur áfram: „Hægt væri
að tala lengi um starfsemi UNESCO,
en ég læt nægja að bæta við að
stofnunin kemur einnig í ríkum
mæli að vísindamálum og mannrétt-
indafræðslu, hvers kyns fræðslumál-
um að ógleymdum umhverfismálum,
þar sem staifað er í anda Rio-ráð-
stefnunnar Agenda 2000.“
Hlutur íslands
Hvaða erindi eiga íslendingar í
þessa stofnun? Getum við gert þar
eitthvert gagn eða haft gagn af?
Þessu svarar Guðný þannig: „ís-
lendingar hafa til þessa verið mjög
þannig, að ég myndi segja að árið
1988 var búið að ryðja burt ásteit-
ingarsteinum. Ágreiningsmálin
voru leyst að mínum dómi og
starfsskráin hefur breyst til batn-
aðar. Hins vegar hafa umræddar
þjóðir enn ekki séð sér fært að
koma aftur. Því valda m.a. erfið-
leikar í ríkisfjármálum þeirra.
Þetta hörmulega ástand breytist
hógværir í að sækja í sjóði UNESCO.
Það er bæði um að ræða verkefna-
styrki eða að land sendi sérfræðinga
á einhveiju sviði til annars lands þar
sem þekking á því sviði er ábóta-
vant. íslendingar hafa fengið nokkra
styrki og sérfræðinga í gegn um
tíðina, en þannig er málum háttað
að við stöndum mun betur að vígi
á þeim sviðum sem UNESCO vinnur
að heldur en mörg önnur ríki. Þó
að ekki sé í raun um þróunarstofnun
að ræða þá virkar hún talsvert þann-
ig og ekki verður hjá því komist,
því víða, svo sem í nýfijálsu ríkjum
Austur-Evrópu og í þróunarlöndum,
skortir svo mjög á einmitt í þeim
málaflokkum þar sem UNESCO
lætur til sín taka.
Island, eins og önnur aðildarríki,
greiðir ákveðna prósentu af þjóðar-
framleiðslu til reksturs stofnunar-
innar. í okkar tilviki er um 7 milljón-
ir króna á ári að ræða. íslendingar
hafa í raun margt fram að færa.
Við getum til dæmis lagt fram
þekkingu og reynslu á sviði jarðvís-
inda, fiskveiða, fiskveiðistjórnunn-
ar, haffræði og ýmsum öðrum svið-
um. Innan vébanda UNESCO er
starfrækt haffræðinefndin sem við
höfum ekki komið mikið að, en full
þörf væri á að endurskoða það,“
segir Guðný.
Er einhver leið að koma málum
að og hafa áhrif í svo stórri stofn-
un? Er þar kannski allt að drukkna
í skrifræði?
„Auðvitað er hægt að koma mál-
um að og hafa áhrif, en það er allt
of djúpt í árinni tekið að tala um
að allt sé að drukkna í skrifræði
þó að hlutir gerist ekki hratt innan
UNESCO. Ekki má gleyma því að
þar sem saman koma 184 aðildar-
þjóðir þá mætast geysilega margir
ólíkir heimar með mismunandi siði
og venjur. Málamiðlanir eru erfiðari
eftir því sem fleiri koma að málum,
því hver og einn skynjar hvert mál
og vinnubrögð fyrst samkvæmt eig-
in vilja, aðstöðu og viðhorfum. Þeg-
ar við bætist að mikill íjárhags-
vandi hefur steðjað að UNESCO
siðustu árin þá er slíkt ekki til að
einfalda hlutina.
Ég hef hins vegar upplifað breyt-
ingu til batnaðar í vinnubrögðum
og heyrt og skynjað á ræðum ráð-
herra og embættismanna að mikill
vilji er og hugur að taka fast í taum-
ana, fækka verkefnum en leggja
meiri þunga á þau. Gera starfið
skilvirkara og markvissara. Ég dreg
ekki dul á að spilling hafi stundum
verið hér og þar í stjórnkerfi
UNESCO, en hún hefur verið á
undanhaldi. Það má segja að vandi
síðustu ára hafi þjappað mönnum
saman.
En það var einnig spurt um áhrif
Islands og hvort hægt væri í svo
stórri stofnun að hafa áhrif. Vissu-
lega er hægt að hafa áhrif og til
þess er best að hafa fulltrúa í fram-
kvæmdaráðinu. Það hefur talið 51
fulltrúa en þeim Ijölgar nú í 58.
Norðurlöndin eiga þar jafnan full-
trúa og hafa þau jafnan haft náið
samband um sameiginleg stefnu-
mál. Norðurlöndin stilla alltaf sam-
an strengi sína fyrir framkvæmda-
ráðsfundi og aðalráðstefnurnar. Við
höfum ekki gert mikið af því að
vera með sjálfstæðar meiningar, en
fremur kosið að standa þétt með
Norðurlöndunum," segir Guðný
Helgadóttir.
ugglaust til betri vegar innan
fárra ára þó ég sjái það ekki ger-
ast alveg í bráð,“ segir Andri og
svo þetta:
„Þrátt fyrir talsverð vandamál
af þessum sökum hefur tekist
furðu vel að vinna úr máiunum,
meira að segja að sumu leyti
betur en sjálfum Sameinuðu þjóð-
unum sem eiga við mikinn fjár-
hagsvanda að stríða. Til marks
um samdráttinn má geta þess að
starfsmönnum UNESCO hefur
fækkað um 871 á síðustu tíu
árum, eru nú 2.188 en voru flest-
ir 3.059. Ég reikna með að þessi
staða verði í jafnvegi á næstu
misserum og innan fárra ára
gæti farið að sveiflast upp á við
á ný.“
Tekist furðu vel að
vinna úr vandanum