Morgunblaðið - 03.12.1995, Qupperneq 10

10 B SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MAIMNLÍ FSSTRAU MAR
Akkuru?
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
ili breytir bara
lögum eða reglum.
Annað dæmi:
Þegar loks kom
lagfæring á tví-
KKURU? spytja
börnin. Gáruhöf-
undur ætlar aldrei að
vaxa upp úr barna-
spurningunni. Spurði:
Af hveiju eru strúts-
egg í kirkjum? Að þessu hefur
enginn spurt mig fyrr, svaraði
leiðsögukonan í fornri orþodoxa-
kirkju á Kýpur. „Þó er ástæða
fyrir því. Áður fyrr sóttu mýsnar
svo í eldsneytið, kertin og olíuna
á lömpunum. Þá fundu menn upp
á að setja á lampaþráðinn strúts-
egg, svo að mús á leið niður hann
lenti á þessu stóra hála eggi,
skriplaði út af því og skall í gólf-
ið, fram hjá hinu dýrmæta elds-
neyti. Síðan eru strútsegg hang-
andi í spotta í kirkjum.
Þessi árátta hefur víst verið
að kalla fram Akkuru? Býsna oft
í sambandi við aldrað fólk. Og
nú þykist ég vera búin að finna
svarið sem gæti a.m.k. oft átt
við. Það á enginn þingmaður yfir
62 ára lengur sæti á Alþingi.
Þeir voru hreins-
aðir út í síðustu
kosningum. Sem-
sagt enginn þar til
að hafa auga með
hag aldraðra, í
engum flokki.
Heldur ekki í borg-
arstjórn. Þegar til-
lögur og frumvörp
koma til umræðu
í þingflokkunum
eða meirihluta-
fundum í borgar-
stjóm er hætt við
að gleymist spurn-
ingin: Hvaða áhrif
hefur þetta á hag
aldraðra? Mann-
fólkið er nú einu
sinni æði nærsýnt,
ef enginn bendir
á. Úr þingsögunni
eru dæmi um
þingmenn er lentu
í slysum og beittu
sér þá fyrir sund-
laug til endurhæf-
ingar eða réttindamálum vegna
læknamistaka.
I svo mörg horn er að líta að
þeir sem ekki er minnt á gleyrrt-
ast. Ekki síst á þessum síðustu
sérhagsmunatímum, þegar sterk
bein þarf til að standa gegn vel
skipulögðum þrýstihópum. Þeim
fjölgar ört. Sértækir þrýstihópar
komnir um einstök líffæri, um
einstaka sjúkdóma, hvers kyns
fjárhags- og atvinnumál, hags-
muni barna, kvenna o.s.frv. Þá
þokast þeir vitanlega í skuggann
sem ekki hafa einhvem til að
hafa vakandi auga á sínum mál-
um. Ekki að eldri þingmenn eða
borgarfulltrúar eigi að koma í
stað hínna. En það mundi kannski
muna um 1-2 í sterkum flokki til
að hafa auga með lögum í smíð-
um, þegar frumvarp kemur inn í
þingflokkana til umræðu. Svona
rétt til að vekja athygli á því
hvernig þetta eða hitt muni koma
niður á eldra fólkinu. Eða á meiri-
eða minnihlutafundunum í borg-
arstjórn, þar sem mál eru kynnt
og ákvörðuð.
Þetta kemur mjög vel fram í
skolpræsagjaldi borgarstjórnar,
sem hækkaði fasteignagjöld um
26% án tillits til tekna eiganda.
Eldra fólk hefur búið sig undir
að geta lifað af í ellinni og talið
sig tryggja það með öruggu hús-
næði. Oft á kostnað annars í líf-
inu. Talið sig vera búið að greiða
skatta af öllum sínum tekjum
áður en þeir létu spariféð í hús-
ið. Þetta 10-20 þúsund króna
viðbótargjald á íbúðina getur
skipt sköpum þegar komið er á
nauman ellilífeyri. Æ oftar kem-
ur í ljós að engir formlegir eða
óformlegir samningar halda þeg-
ar ríkis- eða sveitarstjórnavaldið
er annars vegar. Sá samningsað-
og þrísköttun líf-
eyrisgreiðslna var það gert þann-
ig að felldur er niður skattur af
greiðslu þeirra sem enn eru í
vinnu, en ellilífeyrisþegarnir,
sem búnir voru að greiða sinn
skatt, halda áfram að greiða aft-
ur af ellilífeyrinum er þeir fá
hann. Núverandi aldraðir með
lágtekjur eru áfram tvískattaðir
af lífeyrisgreiðslum sínum. Burt
séð frá að þeir sem enn hafa
laun eru þó skár í stakk búnir
til að greiða af lífeyri skatt en
ellilífeyrisþegar. Mér er líka sagt
að þessi kostur hafi verið valinn
fyrir þrýsting frá fulltrúum fólks
á vinnumarkaði.
Á lífsleiðinni hafa sumir ætlað
að tryggja sig með að safna til
elliáranna sparifé, í geymslu eft-
ir að keisaranum hafði verið
greitt það sem keisarans er.
Hugðust bjargast á þeirri viðbót.
Nú á að skattleggja þann sparn-
að, með flötum tillitslausum
skatti á allt sparifé. Þó ekki að
tilsvarandi frádráttur fáist á
íbúðalánin frá ríkinu.
Býsna víða bólar á þessu við-
horft til aldraðra. Tillögur eru
um að leggja útvarpsgjald á allar
íbúðir, burt séð frá notkun eða
tekjum. Frá umræðum um for-
gangsröðun á sjúkrahúsum,
komu raddir um að hætta mætti
læknisaðgerðum á fólki sem
væri komið yfir vissan aldur. Þá
er nú kannski stutt yfir í að af-
skrifa fólk við ákveðinn aldur.
Slá það af, eða hvað? Þetta er
orðinn hættulegur hugsunar-
háttur, ef ekki kemur til á lykil-
stöðum. fólk með hugann við
þessa borgara eins og aðra.
Fyrir liggur að frá 1991 hefur
hækkun atvinnutekna öll farið
til fólks á aldrinum 30-70 ára,
en tekjur ungra og aldraðra
snarlækkað undanfarin ár. Segir
það ekki eitthvað? í sömu andrá
koma fram tillögur um afteng-
ingu lífeyris við launakjör og
verðlag í landinu og þarmeð
trygginguna fyrir lífeyrinum.
Hvað sem verður þá finna aldr-
aðir sig æ óöruggari og það eitt
leikur aldraða illa.
Aldraðir á íslandi eru yfir 10%
þjóðarinnar og spáð að þeir verði
orðnir 36.500 árið 2010. Fyrr-
verandi fjármálaráðherra Nýja
Sjálands, Ruth Richardson, hef-
ur verið í fréttum vegna frægra
umbóta hennar á ríkisrekstri.
Hún taldi þar allt til bóta nema:
„Flokkurinn minn gerði eina
slæma skyssu. Hann lofaði
gamla fólkinu hærri bótum en
gat ekki staðið við það.“
Tækni/Ergerlegt að hlaða óendanlega mörgum
efniseindum á sama staðinn?
Nýtt efnisástandfiindið
SAMSAFN efniseinda getur tekið á sig fimm mismunandi myndir. Við
könnumst við fast efni, fljótandi ástand og lofkennt. Plasma er enn önn-
ur gerð efnis, sem er ekki til hér á jörðu að jafnaði, nema við sérstakar
kringumstæður skapaðar af mönnum, eða á öðrum himinhnöttum. í því
eru agnir frumeindanna tættar hver frá annarri vegna hás hita, en efni
er orðið að blöndu af kjörnum og rafeindum. Við tilurð skammtafræðinn-
ar snemma á öldinni kom í Ijós að efnissamsafn margra einda getur tekið
á sig enn eina mynd. Það voru Indvetjinn S. Bose - og enn eina ferðina
Albert Einstein - sem lögðu fræðilega grunninn undir þessa efnisgerð á
þriðja áratugnum. Eins og svo oft fyrr kemur nútíma eðlisfræðin okkur
í opna skjöldu, og niðurstöður hennar getum við ekki ímyndað okkur út
frá daglegri reynslu okkar af efnisheiminum. Þær íjalla um að við getum
hlaðið jafnmörgum eindum og okkur sýnist á sama staðinn, bókstaflega
hverri ofan í aðra, án þess að þærýtist hver frá annarri.
Eitt er að reikna ástand út á
blaði, en annað að framkalla
það í mælitækjum. Það sem hingað
til hefur komið í veg fyrir að slíkt
ástand verði til er hitastigið. Hingað
til hafa menn með
segulkælingu
nálgast hið algera
hitalágmark, mín-
us 273°C, en ekki
nóg til að mynda
hiða eftirsótta
ástand, svonefnda
Bose-Einstein-
þéttingu. Margt í
heimi nútímaeðlisfræðinnar á sér
rætur í hugmyndum sem eru fram-
andi þeim sem aðeins hefur hina
daglegu reynslu af efnisheiminum.
Hugmyndir Bose og Einsteins eiga
rætur sínar að rekja til þess hvetjar
eindirnar eru, til einstaklingseðlis
þeiiTa, eða réttara sagt skorts
þeirra á því eðli. Ógerlegt er að
henda reiður á hvaða eind er hver.
Setjum svo að við höfum staðsett
tvær rafeindir og skýrum þær Pétur
og Jón. Ekki er hægt að fylgjast
með þeim áfram í þeim mæli að við
næstu staðsetningu getum við sagt
hvor sé Pétur og hvor Jón. Þessar
vangaveltur hafa í för með sér svo-
nefnda samhverfueiginleika, sem
eiga sér enga hliðstæðu ef eindir
úr raunheimi okkar eiga í hlut.
Annars vegar eru rafeindir, sem
komast aðeins ein og ein : hvert
ástand, en hinsvegar t.d. heilar
frumeindir, sem komast hve margar
sem verkast vill í sama ástandið.
Aðeins krefst það ofurlágs hita.
Hliðstæða þessa úr raunheimi væri
sú að við gætum látið hversu marga
krónupeninga sem verkast vildi á
alveg sama staðinn!
Kælingin
Hiti efnis er vitnisburður um
meðalhraða eindanna. Þeir E. Corn-
ell og C. Wiemann, sem fram-
kvæmdu tilraunina á rúbidíneind-
um, náðu miklu lægra hitastigi en
hefur náðst áður. Leysigeislar voru
notaðir til skipulegrar hemlunar
hraðskreiðustu eindanna, og segul-
svið síaði hraðfara eindir frá, sem
veldur kólnun líkt og þegar kólnar
í kaffibolla við að hraðskreiðustu
vatnseindirnar gufa upp.
Tæknilega er ekki útséð um gildi
þessarar uppgötvunar. Tímasetning
atburðarásarinnar er eftirtektar-
verð. Fræðikenningin verður til
hátt í sjötíu árum áður en hún sann-
ast með tilraunum. Tæknileg nýting
gæti orðið löngu eftir daginn í dag.
SVONA tilkynnti mælingin
sig á tölvuskjá. Á þessu korti
yfir efnisþéttleika kemur
efnisástandið fram
sem fjallstoppur.
Fyrirbrigðið sendir frá sér geislun,
sem hefur vissa hliðstæðu við leysi-
Ijós. En umfram allt er hér á ferð
dæmi um grunnrannsóknir sem
menn geta ekki vitað fyrir hvers
virði er þegar stundir líða. Það er
eðli grunnrannsókna að kanna fyr-
irbrigði án beinnar vonar um hag-
nýtt gildi. Reynslan sýnir að sú
heildarmynd efnisheimsins sem þær
gefa okkur er forsenda þess að við
höldum uppi æ virkara samfélagi.
Það er afstaða sem íslensk stjórn-
völd hafa ekki lært í nægum mæli.
eftir Eqil Egilsson.
Læknisfræói/Eru keppnisíþróttir
hollar?
Lyfog íþrótúr
MEÐAL lyfja sem keppnisíþróttamenn nota ólöglega til að bæta árangur
sinn eru betablokkarar (m.a. notaðir við háum blóðþrýstingi), adrenvirk
lyf (notuð við astma), amfetamín (örvar heilann), vefaukandi sterar,
matarsódi, koffein, kalsíumblokkarar (m.a. notaðir við háum blóðþrýst-
ingi), járn (notað við blóðleysi), bólgueyðandi gigtarlyf, þvagræsilyf (m.a.
notuð við háum blóðþrýstingi og hjartabilun), erýtrópóíetín (öivar myndun
rauðra blóðkorna), vaxtarhormón (notað til að hindra dvergvöxt), pseudóe-
fedrín (örvar heilann), tamoxífen (notað við bijóstakrabbameini), teófýllín
(notað við astma), kóríongónadótrópín (notað við ófijósemi) og vítamín
(í risaskömmtum). Öll þessi lyf geta haft aukaverkanir, sumar alvarlegar
og jafnvel lífshættulegar, einkum í þeim stóru skömmtum sem oft eru
notaðir af íþróttamönnum.
Fyrir u.þ.b. áratug dó þekkt,
þýsk fijálsíþróttakona, aðeins
rúmlega tvítug að aldri. Síðustu
dagana lá hún á sjúkrahúsi og allt
var gert til að reyna að bjarga lífi
hennar. Engin
venjuleg iæknis-
fræðileg skýring
fannst á ástandi
hennar og það var
engu líkara en að
líkaminn væri bú-
inn að gefast upp,
í fórum þessarar
ungu, efnilegu
íþróttakonu fundust rúmlega 100 lyf
af ýmsum gerðum og smám saman
varð ljóst að hún hafði látið lífið
vegna langvarandi misnotkunar
lyfja. Mál þetta vakti mikla athygli
í Þýskalandi og víða um heim og
má segja að það hafi á vissan hátt
markað upphaf þeirrar umræðu um
lyfjamisnotkun íþróttamanna sem
hefur verið í gangi síðan.
En hvaðan koma þessi lyf? Það
hefur verið kannað víða erlendis og
virðist stór hluti lyfjanna seldur á
ólöglegum markaði þar sem sumt
hefur verið framleitt sérstaklega
fyrir íþróttamenn en annað útvegað
á fölskum forsendum, m.a. sem
dýralyf,_ en enn öðru hefur verið
stolið. Áætlað hefur verið að þessi
ólöglegi markaður velti sem svarar
60 milljörðum íslenskra króna á
ári. Einnig eru til læknar sem út-
vega lyfin, stundum gegn háum
greiðslum en stundum í þeirri trú
að með því móti sé hægt að halda
skömmtum í skefjum og minnka
þannig líkur á hættulegum auka-
verkunum. Slík iðja er ósiðleg og
refsiverð og þar að auki er vitað
að þetta fólk gengur oft milli lækna
til að safna því magni lyfja sem
ætlunin er að nota.
Umræðan hefur oft takmarkast
við vefaukandi stera (anabol stera)
en ekki má gleyma öllum hinum
lyfjunum. Fyrsti vefaukandi sterinn
sem íþróttamenn misnotuðu var
karlhormóninn testósteron. Fyrst
var farið að fikta við notkun hans
um 1950, notkunin fór að aukast
upp úr 1960 og hefur aftur aukist
mikið á síðustu 10 árum eða svo. í
könnun sem gerð var í Bandaríkj-
unum 1993 kom í ljós að notendur
vefaukandi stera voru a.m.k. 300
þúsund og fyrrverandi notendur
a.m.k. ein milljón. Fyrst í stað voru
sterarnir misnotaðir af vaxtarrækt-
arfólki og kraftlyftingamönnum en
hafa síðan breiðst út til íþrótta-
greina eins og kastíþrótta (kúlu-
varps, kylfu-, kringlu- og spjót-
kasts), knattspyrnu, íshokkís,
sunds, hjólreiða, skíðaíþrótta, blaks,
glímu, sleðaíþrótta, handbolta og
amerísks fótbolta. Mjög erfitt er að
henda reiður á þessu, mælingar eru
erfiðar og stundum ekki nógu næm-
ar og notendurnir og aðstoðarmenn
þeirra hafa þróað aðferðir til að
komast hjá því að upp komist. Mál-
ið er þar að auki mjög viðkvæmt,
m.a. vegna þess að mörgum fínnst
keppnisíþróttamenn eiga að vera
ímynd hreysti og heilbrigðis og í
flestum löndum þiggur íþróttahreyf-
ingin verulega styrki af almannafé,
sem að miklum hluta er varið til
þjálfunar stjörnuíþróttamanna en
að litlum hluta til almennings-
íþrótta. Þegar íþróttamenn eru
bendlaðir við lyfjamisnotkun er því
eðlilegt að sumir neiti að trúa því
en aðrir reyni að gera lítið úr málum
eða jafnvel þaggi þau niður. Sums
staðar erlendis hafa íþróttafélög
verið gagnrýnd fyrir að gera ekki
raunverulegt átak í þessum máium,
heldur einungis setja í tímabundið
keppnisbann þá örfáu sem eru svo
óheppnir að vera gripnir.
Hversu hættuleg er þá þessi
lyfjanotkun? Hvaða aukaverkanir
eru þekktar meðal íþróttamanna og
óttast menn langtíma skaðleg áhrif
lyfjanna? Þessu verður svarað, eftir
því sem þekking okkar leyfir, í öðr-
um pistli á næstunni.