Morgunblaðið - 03.12.1995, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1995
B 9
HEFNDIR OG HUGREKKI
Hugleiðing um Heiðarvígasögu
eftir Örlyg Sigurjónsson
ORl )T AKII) „að launa einhverjum lambið graa" er vafalítíð eitt
þeirra orðtaka sem mest er í notkun í íslensku nútímamáli. Upphaf-
ið má rekja tíl Heiðarvígasögu, sem talin er vera rituð um miðja
13. öld. Að matí Bjarna Guðnasonar prófessors mun sagan vera rit-
uð af kennimanni í þeim tilgangi að lægja ófriðaröldur Sturlungaald-
ar í guðs nafni.
ristín og heiðin gildi
takast á í Heiðar-
vígasögu, annars
vegar með fyrir-
gefningu að leiðar-
ljósi og hins vegar hefnd og víga-
ferli.
í upphafi sögunnar segir af
bræðrunum Vermundi og Styr,
sem nefndur er Víga-
Styr. Vermundur fær
berserki tvo að gjðf,
sem reynast honuni
full erfiðir í rekstri
vegna skapsmuna
þeirra og fyrirferð-
ar. Vermundur fær
því bróður sinn tíl að
þiggja þá að gjöf því
hann telur víst að
berserkirnir muni
betur þrífast hjá
þeim manni sem ærin
verk hafa handa slík-
um boluni. Verkin
þau felast fyrst og
fremst í mannvígum
og þar sem Víga-Styr
á sökótt við ýmsa sveitunga sína
tekur hánn við berserkjunum og
Vermundur andar léttar. Ber-
serkirnir kætast harla yfir vist-
inni hjá Víga-Styr, einkum er
þeir fá verkefni við hæfi, en það
er að taka hús á Þorbirni nokkr-
um kjálka að næturlagi og drepa
hann.
Það er ekki að ósekju sem les-
endur fyllast fyrirlitningu á Styr
þegar hann ríður með berserkina
Örlygur Sigurjónsson
til þessa verks, því hann heldur föðurbana sinn:
sér tíl hlés þar tíl Þorbjörn er
orðinn vígamóður og lítt skaðleg-
ur. Styr heggur Þorbjörn svo
banahögg með lítilli fyrirhöfn án
þess að leggja sjálfan sig í hættu.
Slíkar eru aðferðir Styrs og h'óst
að éngin hetía er hér á ferð held-
ur fyrirlitleg og andfélagsleg
skepna. Yfirgangur Styrs vex og
hann gengur um hér-
uð, myrðandi á báðar
hendur og bætír eng-
in manntíón. Lög ná
ekki yfir hann þar
sem hann nýtur fullt-
ingis rikra manna og
mága, svo i'áir þora
að veita honum mót-
spyrnu.
Til sögunnar er
nefndur Þórhalli á
Jörva sem skýtur
skjólshúsi yfir Einar
nokkurn, sem er á
flótta undan Styr.
Um síðir nær Styr til
Einars og drepur
hann, en skikkar Þór-
halla til að veita sér beina hve-
nær sem er í refsingarskyni fyr-
ir að aðstoða Einar. Að lokum
ofbýður Þórhalla yfirgangur
Styrs svo mjög að hann hyggur
á búferlaflutninga en er eltur
uppi af Styr og mönnum hans
og lætur lífið í heljulegri vörn
við ofurefli. Grípum nú niður í
framhaldið hér til hliðar þar sem
segir frá Gestí, syni Þórhalla og
merkilegri viðureign hans við
að leynir sér ekki
að viðureign hins
pasturslitla Gests
og ójafnaðar-
mannsins Styrs,
minnir lesendur á að með hug-
rekkið að vopni auðnast
mönnum að sigrast á ýmsum
hindrunum, þó torsótt virðist
í fyrstu.
Hugrekkið hefur verið mik-
ilsmetin dygð í vestrænni sið-
fræði allt frá dögum forn-
grísku heimspekinganna. Ef
við föllumst á þá túlkun, að
samskipti Gests og Styrs eigi
sér skírskotun til baráttu góðs
og ills, eða kristni og heiðni
með andstæðum gildum,
hvernig getur þá Gestur verið
sannverðugur fulltrúi kristn-
innar ef hann brýtur fimmta
boðorðið sem lýtur að banni
við manndrápum? Kennir
þessi sögukafli lesendum það
að sá sem drepur mann eigi
aðdáun skilda fyrir hugrekki?
Samræmist það ekki frekar
kristnum siðaboðskap að fyr-
irgefa óvinuin? í þessu tilliti
má gefa gaum að tilgangi sið-
legrar breytni. Undantekn-
ingar frá ströngustu siðaregl-
um eru f orsvaranlegar því
aðeins að markmið með þeim
séu nægilega háleit. I þessu
samhengi má benda á að þótt
Platón í Ríkinu viðurkenni
lygi fráleitt sem dygð heldur
hann því fram að stjórncnd-
um ríkisins leyfist að segja
ósatt því aðeins að það sé i
þágu ríkisins. Undantekning-
ar frá fimmta boðorðinu „Þú
skalt ekki mann deyða" eru
á svipaðan hátt réttlætanleg-
ar ef þær eru í þágu lands
og lýðs. Sum manndráp eru
guði þóknanleg eins og þegar
Davíð drap Golíat. Það er því
ekki ósennilegt að viðureign
þeirra Gests og Styrs sé af-
sprengi sögu Davíðs og Gol-
íats, eins og Bjarni Guðnason
prófessor hefur fyrir satt í
riti sínu „Túlkun Heiðarvíga-
sögu".
Að gera undantekningar
Þórhallilét tvö börn eftirsig. Hét annað
Gesturen annaðÁslaug. Voruþau bæði ung
þáfaðirþeirra varveginn. Varð því eigi að
eftirmálum oglíða nú svo tímar.
Gestur var smár vexti og seinþroska og
þótti því mönnum lítilþreks von aðhonum.
Kom núsá bóndi aðJörva sem Þorleikur
hét og hélt hann samt uppigistingu við
Styr. Óx þar Gestur upp með honum.
Eftir nokkur misseri ber svo við að bænd-
ur tveir í Borgarfírði sunnan Hvítár verða
missáttir afhestagöngu. Hét annar Halldór
er bjð á Ferjubakka. Hinn hét Höskuldur
erbjó á næsta bæ. Hestar Halldórs gengu
oft íhögum Höskuldar. Ogeitt sinn erþeir
höfðu gjört þar nokkurn usla varðHöskuld-
ur afar reiður og hljóp heim á bæ Halldórs
og iliyrtist við hann. Var við sjálft búiðþeir
myndu berjast en Höskuldur drepa hestana
því þeir gengju sér til óhelgis.
Styr varmikill vinur Halldórs. Hann skaut
þessu máli undir hans gjörð ogþvísam-
þykktist hinn. Sendir Halldór boð vestur
Styr vin sínum um haustið að semja þessa
deilu þeirra á millum. Styr segist koma vilja
en verða þó að bíðaþess að vatnavextir
minnki ogísa leggi. Ferhann nú aðheiman
um veturnætur. Fylgirhonum Þorsteinn
sonurhans semþá var fullorðinn aðaldri
ognokkru menn fleiri. Gistir hann á Jörva
sem hann varfyrri vanurþá hann fersuður
um.
Tekur Þorleikur vel við honum ogyfir
borðum mælti hann: „Það virðist mönnum
aðþú hafir fyrir litlar sakir vegið Þórhalla.
Stóð hann þérjafnan fyrir kosti og vissu
allir að sú sök erþú felldir á hann var af
einfeldni hans en engri tilverknan. Nú eru
börn hans ung og munaðarlaus eftir. Væri
því höfðingsskapur að hugga þau ínokkru."
Styrsegist vilja sjá sveininn. Erhann nú
leiddur fyrir Styr og líst honum sveinninn
smár í augum sér og óvænlegur til hefnda.
Styr mælti: „Eigi hefeg bætt víg mín
hingað til dags og verðurþað nú hið fyrsta
sinn sem egþaðgjöri. ísumar sögðu grið-
konur mínar þar véra hrútiamb eitt, grátt
aðlit, ullarrýjað, er eigi vildi þrífast. Nú
sýnist mérþað rétt á komið að sveinn þessi
hafí lambið í föðurgjöldin en eigi mun hann
frekara þurfa afmér fá."
Þorleikur mælti: „Þetta erhvorkigóð-
mannlega né höfðinglega mælt oghefði eg
annarra orða vænt afþér. Ersveininum lít-
H huggun íþessum svörum."
Styr biður hann aðþegja ogsegirhonum
muni hentast að skipta sér ekki afþessu.
Muni svo hljóta að standa sem hann mælt
hefur. Þorleiki þykir ráðlegast að fella þessa
ræðu. [...].
9. Gestur situr nú hugsi um sitt mál. Var
hann lítill að vexti og frár á fæti. Geymdi
hann fjárfóstra síns. Dagþann er von var
Styrs sat hann að fé og skefti öxi sína.
Varðþá sá viðburður að blóðdropar nokkrir
féllu á skaftið. Hann kvaðþá vísu. Kemur
hann heim síðan oghittirsystur sína útiog
segirhenni frá. Hún segirsérþyki líkast
að einhverjum tíðindum gegni og vildi hún
það kæmi niður ímaklegum stað. Hann
kvað enn vísu.
Þáþau eruþetta aðmæla berþarmenn
aðgarði. Eru það Styr og fylgdarmenn hans.
Höfðu þeir vöknað íHítará en Styrhafði
skúaðan hest og varþvíeigi votur. Frost
var um daginn. Varþeim beini gjörður,
dregnar afþeim brækur og skóklæði og
kyndur eldur upp. Styr sat við eldinn. Þar
hafði verið höfð soðning um daginn og stóðu
hitukatlar utar á gólfinu sem soð varí. Ás-
laug systir Gests rekurþar í brækurnar og
ber út á vegg. Eldahúsið varsvo lagað að
handraðar voru innan veggja svoganga
mátti á milliþeirra og veggjanna á baki
mönnum. Tvær dyr voru á húsinu. Lágu
aðrar út og voru það laundyr.
Förunautar Styrs segja að sparaður sé
eldiviðurinn. Hleypur Gestur út ogsópar
saman því eldiviðarsorpi sem hann fmnur,
ber inn fullt fang og kastar öllu á eldinn
ogjafnskjótt öðru fangi. Lýsturþá upp mikl-
um reyk og svælu íhúsin.
Hleypur Gesturþá íhandraðana kring á
bak til við Styr og heggur með öxi af öllu afli
íhöfuðhonum bak við eyraðhægra megin
svo íheila stóð og mælti: „Þarlaunaði eg
þér lambið grá," hleypur út laundyrnar og
skellirílás.
En Styrhnígurfram á eldinn. Hleypur
Þorsteinn undirhann ogþá hann sérað
hann erhöggvinn til bana og örendur hleyp-
ur hann út ogþeir allir saman eftir Gesti.
Gesturrennur undan allt aðHítará. Áin var
rend ogrann í streng á milli. En meðþví
Gestur var frárþá stekkur hann yfír ána.
Förunautar Styrskomast sumir á miðja leið
ogsnúa heim aftur. Þykirþeim Hlt að etja
berum fótum við klakann en Þorsteinn renn-
ur allt að ánni. Stendur Gestur öðrumegin
og varnar hon um yfir að komast. Sér Þor-
steinn aðfjandmaður sinn stendur hinumeg-
in og vofíryfir höfði sér. Erþar vogun til
aðráða. Hitt eroghætta aðhlaupa á ána
og snýr viðþað aftur.
frá mikilvægum siðareglum
krefst heilbrigðrar dóm-
greindar þar sem mat er lagt
á afleiðingar þess að aðhafast
eða aðhafast ekki. Erindi
þessa hluta Heiðarvígasögu
við nútímalesendur er því ekki
hvað síst fólgið í hvatningu til
að skerpa dómgreindina og
leggja sjálfstætt mat á hvers
kyns aðstæður með mikilvæg-
ar reglur, skráðar sem óskráð-
ar að Iciðarljósi.
Menn munu halda áfram að
launa hver öðrum Iambið gráa,
þó vonandi með aðferðum vit-
rænnar orðræðu frekar en
mannvigum. Megi það verða
til að minnast hins hugrakka
Gests og hugrakkra hetja á
öllum tímum.
Höfundur erB.A.i islensku og
heimspeki.
ameining eða
Frummælendur verða: Margrét Frímannsdóttir, Alþýðubandalagi, Jóhanna Sigurðardóttir,
Þjóðvaka, Kristín Ástgeirsdóttir, Kvennalista, Sighvatur Björgvinsson, Alþýðuflokki, Benedikt
Davíðsson, ASÍ og Ögmundur Jónasson, BSRB.
Fundarstjóri Atli Rúnar Halldórsson.
Sá m vi n n ai
Opinn fundur á vegum Alþýðubandalagsins í
Reykjavík meðfulltrúum
stjórnarandstöðuflokkanna og
verkalýðshreyfingarinnarmánudaginn
4. desember kl. 20.30 í Ársal Hótel Sögu._
Allir velkomnir. Stjórn ABR,