Morgunblaðið - 03.12.1995, Síða 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1995 B 9
HEFNDIR OG HUGREKKI
Hugleiðing um Heiðarvígasögu
eftir Örlyg Siguijónsson
ORÐTAKIÐ „að launa einhveijum lambið gráa“ er vafalítið eitt
þeirra orðtaka sem mest er í notkun í íslensku nútímamáli. Upphaf-
ið má rekja til Heiðarvigasögu, sem talin er vera rituð um miðja
13. öld. Að mati Bjarna Guðnasonar prófessors mun sagan vera rit-
uð af kennimanni í þeim tilgangi að lægja ófriðaröldur Sturlungaald-
ar í guðs nafni.
ristin og heiðin gildi
takast á í Heiðar-
vígasögu, annars
vegar með fyrir-
gefningu að leiðar-
ljósi og hins vegar hefnd og víga-
ferli.
í upphafi sögunnar segir af
bræðrunum Vermundi og Styr,
sem nefndur er Víga-
Styr. Vermundur fær
berserki tvo að gjöf,
sem reynast honum
full erfiðir í rekstri
vegna skapsmuna
þeirra og fyrirferð-
ar. Vermundur fær
því bróður sinn til að
þiggja þá að gjöf því
hann telur víst að
berserkirnir muni
betur þrifast hjá
þeim manni sem ærin
verk hafa handa slík-
um bolum. Verkin
þau felast fyrst og
fremst í mannvígum
og þar sem Víga-Styr
á sökótt við ýmsa sveitunga sína
tekur hann við berserkjunum og
Vermundur andar léttar. Ber-
serkirnir kætast harla yfir vist-
inni þjá Víga-Styr, einkum er
þeir fá verkefni við hæfi, en það
er að taka hús á Þorbirni nokkr-
um kjálka að næturlagi og drepa
hann.
Það er ekki að ósekju sem les-
endur fyllast fyrirlitningu á Styr
þegar hann ríður með berserkina
til þessa verks, því hann heldur
sér til hlés þar til Þorbjöm er
orðinn vígamóður og lítt skaðleg-
ur. Styr heggur Þorbjörn svo
banahögg með lítilli fyrirhöfn án
þess að leggja sjálfan sig í hættu.
Slikar em aðferðir Styrs og Ijóst
að engin hetja er hér á ferð held-
ur fyrirlitleg og andfélagsleg
skepna. Yfirgangur Styrs vex og
hann gengur um hér-
uð, myrðandi á báðar
hendur og bætir eng-
in manntjón. Lög ná
ekki yfir hann þar
sem hann nýtur fullt-
ingis ríkra manna og
mága, svo fáir þora
að veita honum mót-
spyrnu.
Til sögunnar er
nefndur Þórhalli á
Jörva sem skýtur
skjólshúsi yfir Einar
nokkurn, sem er á
flótta undan Styr.
Um síðir nær Styr til
Einars og drepur
hann, en skikkar Þór-
halla til að veita sér beina hve-
nær sem er í refsingarskyni fyr-
ir að aðstoða Einar. Að lokum
ofbýður Þórhalla yfirgangur
Styre svo mjög að hann hyggur
á búferlaflutninga en er eltur
uppi af Styr og mönnum hans
og lætur lífið í hetjulegri vörn
við ofurefli. Grípum nú niður í
framhaldið hér til hliðar þar sem
segir frá Gesti, syni Þórhalla og
merkilegri viðureign hans við
föðurbana sinn:
Örlygur Siguijónsson
að leynir sér ekki
að viðureign hins
pasturslitla Gests
og ójafnaðar-
mannsins Styrs,
minnir lesendur á að með hug-
rekkið að vopni auðnast
mönnum að sigrast á ýmsum
hindrunum, þó torsótt virðist
í fyrstu.
Hugrekkið hefur verið mik-
ilsmetin dygð í vestrænni sið-
fræði allt frá dögum forn-
grísku heimspekinganna. Ef
við föllumst á þá túlkun, að
samskipti Gests og Styrs eigi
sér skírskotun til baráttu góðs
og ills, eða kristni og heiðni
með andstæðum gildum,
hvernig getur þá Gestur verið
sannverðugur fulltrúi kristn-
innar ef hann brýtur fimmta
boðorðið sem lýtur að banni
við manndrápum? Kennir
þessi sögukafli lesendum það
að sá sem drepur mann eigi
aðdáun skilda fyrir hugrekki?
Samræmist það ekki frekar
kristnum siðaboðskap að fyr-
irgefa óvinum? í þessu tilliti
má gefa gaum að tilgangi sið-
legrar breytni. Undantekn-
ingar frá ströngustu siðaregl-
um eru forsvaranlegar því
aðeins að markmið með þeim
séu nægilega háleit. í þessu
samhengi má benda á að þótt
Platón í Ríkinu viðurkenni
Iygi fráleitt sem dygð heldur
hann því fram að stjórnend-
um ríkisins leyfist að segja
ósatt því aðeins að það sé í
þágu ríkisins. Undantekning-
ar frá fimmta boðorðinu „Þú
skalt ekki mann deyða“ eru
á svipaðan hátt réttlætanleg-
ar ef þær eru í þágu lands
og lýðs. Sum manndráp eru
guði þóknanleg eins og þegar
Davíð drap Golíat. Það er því
ekki ósennilegt að viðureign
þeirra Gests og Styrs sé af-
sprengi sögu Davíðs og Gol-
íats, eins og Bjarni Guðnason
prófessor hefur fyrir satt í
riti sínu „Túlkun Heiðarvíga-
sögu“.
Að gera undantekningar
Þórhalli lét tvö börn eftirsig. Hét annað
Gesturen annað Áslaug. Voru þau bæði ung
þá faðirþeirra var veginn. Varð þvíeigi að
eftirmálum oglíða nú svo tímar.
Gestur var smár vexti og seinþroska og
þóttiþvímönnum lítil þreks von að honum.
Kom nú sá bóndi aðJörva sem Þorleikur
hét oghélt hann samt uppigistingu við
Styr. Óx þar Gestur upp með honum.
Eftir nokkur misseri ber svo við að bænd-
ur tveir í Borgarfirði sunnan Hvítár verða
missáttir af hestagöngu. Hét annarHalIdór
er bjó á Fetjubakka. Hinn hét Höskuldur
erbjó á næsta bæ. Hestar Halldórs gengu
oft íhögum Höskuldar. Og eitt sinn er þeir
höfðu gjört þarnokkurn usla varð Höskuld-
ur afar reiður og hljóp heim á bæ Halldórs
og illyrtist við hann. Var við sjálft búiðþeir
myndu berjast en Höskuldur drepa hestana
því þeir gengju sér til óhelgis.
Styr varmíkill vinur Halldórs. Hann skaut
þessu máli undir hans gjörð og því sam-
þykktist hinn. Sendir Halldór boð vestur
Styr vin sínum um haustið að semja þessa
deilu þeirra á millum. Styrsegist koma vilja
en verða þó að bíða þess að vatnavextir
minnki ogísa leggi. Ferhann nú að heiman
um veturnætur. Fylgir honum Þorsteinn
sonur hans sem þá var fullorðinn að aldri
ognokkru menn fleiri. Gistir hann á Jörva
sem hann varfyrri vanurþáhann fersuður
um.
Tekur Þorleikur vel viðhonum ogyfír
borðum mælti hann: „Það virðist mönnum
aðþú hafir fyrir litlar sakir vegið Þórhalla.
Stóð hann þér jafnan fyrirkosti og vissu
allir að sú sök erþú felldir á hann var af
einfeldni hans en engri tilverknan. Nú eru
börn hans ung og munaðarlaus eftir. Væri
því höfðingsskapur að hugga þau ínokkru. “
Styrsegist vilja sjá sveininn. Erhann nú
leiddur fyrir Styr og líst honum sveinninn
smár í augum sér og óvænlegur til hefnda.
Styr mælti: „Eigi hefeg bætt víg mín
hingað til dags og verður það nú hið fyrsta
sinn sem egþað gjöri. í sumar sögðu grið-
konur mínar þar véra hrútlamb eitt, grátt
að lit, ullarrýjað, er eigi vildi þrífast. Nú
sýnist mér það rétt á komið að sveinn þessi
hafi lambið í föðurgjöldin en eigi mun hann
frekara þurfa afmérfá. “
Þorleikur mælti: „Þetta er hvorki góð-
mannlega né höfðinglega mælt oghefði eg
annarra orða vænt afþér. Ersveininum lít-
il huggun íþessum svörum. “
Styr biður hann aðþegja og segir honum
muni hentast að skipta sér ekki afþessu.
Muni svo hljóta að standa sem hann mælt
hefur. Þorleiki þykir ráðlegast að fella þessa
ræðu. [...].
9. Gestur situr nú hugsi um sittmál. Var
hann lítill að vexti og frár á fæti. Geymdi
hann fjár fóstra síns. Dagþann er von var
Styrs sat hann að fé og skefti öxi sína.
Varð þá sá viðburður að blóðdropar nokkrir
féllu á skaftið. Hann kvaðþá vísu. Kemur
hann heim síðan og hittir systur sína úti og
segirhenni frá. Hún segir sérþyki líkast
að einhverjum tíðindum gegni og vildi hún
þaðkæmi niður í maklegum stað. Hann
kvað enn vísu.
Þá þau eru þetta að mæla ber þarmenn
aðgarði. Eru það Styr og fylgdarmenn hans.
Höfðu þeir vöknað íHítará en Styrhafði
skúaðan hest og var þvíeigi votur. Frost
var um daginn. Varþeim beini gjörður,
dregnar af þeim brækur og skóklæði og
kyndur eldur upp. Styr sat við eldinn. Þar
hafði veriðhöfð soðning um daginn ogstóðu
hitukatlar utar á gólfínu sem soð varí. Ás-
laug systir Gests rekur þar í brækurnar og
ber út á vegg. Eldahúsið varsvo lagað að
handraðar voru innan veggja svo ganga
mátti á milli þeirra og veggjanna á baki
mönnum. Tvær dyr voru á húsinu. Lágu
aðrar út og voru það laundyr.
Förunautar Styrs segja að sparaður sé
eldiviðurinn. Hleypur Gestur út ogsópar
saman því eldiviðarsorpi sem hann finnur,
ber inn fullt fang og kastar öllu á eldinn
ogjafnskjótt öðru fangi. Lýsturþá upp mikl-
um reyk ogsvælu íhúsin.
Hleypur Gestur þá í handraðana kring á
bak til við Styr og heggur með öxi af öllu afli
íhöfuð honum bak við eyrað hægra megin
svo í heila stóð og mælti: „Þar launaði eg
þér lambið grá, “ hleypur út laundyrnar og
skellirílás.
En Styr hnígur fram á eldinn. Hleypur
Þorsteinn undir hann ogþá hann sér að
hann erhöggvinn til bana og örendur hleyp-
ur hann útogþeir allir saman eftir Gesti.
Gesturrennur undan allt aðHítará. Áin var
rend og rann í streng á milli. En með því
Gestur var frár þá stekkur hann yfir ána.
Förunautar Styrskomast sumir á miðja Ieið
og snúa heim aftur. Þykirþeim illt að etja
berum fótum viðklakann en Þorsteinn renn-
ur allt að ánni. Stendur Gestur öðrumegln
og varnar honum yfir að komast. SérÞor-
steinn að fjandmaður sinn stendur hinumeg-
in og vofíryfir höfði sér. Erþar vogun til
að ráða. Hitt er og hætta að hlaupa áána
og snýr við það aftur.
frá mikilvægum siðareglum
krefst heilbrigðrar dóm-
greindar þar sem mat er lagt
á afleiðingar þess að aðhafast
eða aðhafast ekki. Erindi
þessa hluta Heiðarvígasögu
við nútímalesendur er því ekki
hvað síst fólgið í hvatningu til
að skerpa dómgreindina og
leggja sjálfstætt mat á hvers
kyns aðstæður með mikilvæg-
ar reglur, skráðar sem óskráð-
ar að leiðarljósi.
Menn munu halda áfram að
launa hver öðrum lambið gráa,
þó vonandi með aðferðum vit-
rænnar orðræðu frekar en
mannvígum. Megi það verða
til að minnast hins hugrakka
Gests og hugrakkra hetja á
öllum tímum.
Höfundur er B.A. í íslensku og
heimspeki.
S a rn eining eða
Frummælendur verða: Margrét Frímannsdóttir, Alþýðubandalagi, Jóhanna Sigurðardóttir,
Þjóðvaka, Kristín Ástgeirsdóttir, Kvennalista, Sighvatur Björgvinsson, Alþýðuflokki, Benedikt
Davíðsson, ASÍ og Ögmundur Jónasson, BSRB.
Fundarstjóri Atli Rúnar Halldórsson.
S a m vinna
Opinn fundur á vegum Alþýðubandalagsins í
Reykjavík með fulltrúum
stjórnarandstöðuflokkanna og
verkalýðshreyfingarinnar mánudaginn
4. desember kl. 20.30 í Ársal Hótel Sögu.
Allir velkomnir. Stjórn ABR.