Morgunblaðið - 16.06.1996, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 1996 B 31
SKILNIN GSHAMLANDISKRIF
ÞÓRS WHITEHEAD UM
UPPHAF SEINNA STRÍÐS
ÞÓR Whitehead er langt kominn
með að verða opinber sögutúlkandi
íslenskrar utanríkisstefnu. Þar að
auki er hann eitt helsta átórítet í
akademískri umræðu um sögu ís-
lenskrar kommúnistahreyfingar.
Bæði þessi málefni eru mjög á dag-
skrá í síðustu bók hans, Milli vonar
og ótta, sem færði honum Islensku
bókmenntaverðlaunin sem bestu
bók síðasta árs á sviði fagbók-
mennta. Margt fróðlegt hefur Þór
grafið úr fylgsnum heimildanna.
Eg vil þó setja fram þessa spurn-
ingu: Er það sem hann skrifar um
þessi mál e.t.v. fremur skilnings-
hamlandi en skilningsaukandi?
„Kommúnismi“ sem tvíhöfða
þurs
Milli vonar og ótta fjallar um
fyrsta ár seinni heimsstytjaldarinn-
ar. Það er dramatískur tími í stjórn-
málalífi íslands og Evrópu, mjög
markaður af griðasáttmála Hitlers
og Stalíns. Yfirleitt hefur Þór
Whitehead þann sið að láta „heim-
ildirnar tala“. Hann leggur lítt fram
eigin túlkanir á atburðum þessara
tíma heldur dregur hann saman
mikið magn heimilda, birtir úrval
af því og eftirlætur lesendum að
draga ályktanir. En úrval þeirra
heimildabrota sem Þór dregur fram
og samhengið sem þær mynda leiða
hins vegar lesandann að ákveðnum
ályktunum. Og þetta samhengi lit-
ast mjög af lífssýn Þórs. Það á við
um það sem hann ritar um fram-
göngu kommúnista, hérlendis sem
erlendis, á umræddum tíma og um
þau skrif langar mig að fjalla lítil-
lega (og til þeirra vísar titill greinar
minnar). Einn ritdómari dregur t.d.
ályktun beint af þessu „tali heimild-
anna“ hjá Þór og skrifar að komm-
únistar hafi bersýnilega verið
„helstu talsmenn nasista eftir að
griðasáttmálinn var gerður“ (Guð-
mundur Heiðar Frímannsson, Mbl.
20. des.). Þór setur aldrei fram svo
grófa fullyrðingu berum orðum
enda væri það ekki í samræmi við
aðferð hans. Hann býr hins vegar
til mynd þar sem slík fullyrðing
liggur beint við en lætur ekki hanka
sig á að koma með hana sjálfur.
Myndin sem Þór dregur upp er
raunar ekki ný. Hún er í meginatrið-
um lík málflutningi ráðandi afla
þessara ára á Vesturlöndum og
túlkun þeirra á griðasáttmálanum.
Þór endurframkallar þá mynd ein-
faldlega með því að kalla á ný fram
anda þessara ára. Að mínu mati
er hér á ferðinni eitthvað annað en
sagnfræði. Það er blaðamennska í
sögulegu efni. Sagnfræðingur spyr
spurninga, leitar hinna mögulegu
skýringa og svara í heimildum sín-
um og tekur síðan afstöðu til þeirra.
Þór veltir upp miklu söguefni að
hætti blaðamanns en stoppar þar
og eftirlætur lesendum að draga
ályktanir.
En blaðamennska Þórs White-
head er pólitísk, og stöku sinnum
kemur hann með almennar „upplýs-
ingar“ sem í reynd eru pólitískt
merktar túlkanir:
„Stalín mælti einnig svo fyrir að
Alþjóðasamband kommúnista
skyldi virkjað gegn Bandamönnum
... Á sama tíma höfðu kommúnistar
á yfirráðasvæði Hitlers sig hæga
... Ráðstjórnin og Komintern höfðu
afturkallað boðskapinn um sam-
fylkingu gegn fasisma og fylktu í
raun liði með nasistum og fasistum
gegn „Bandamannaauðvald-
inu““(bls. 60-61).
Að sögn Þórs bergmálaði þessi
nýja stefna Stalíns og
Kominterns strax
málflutningi kommún-
ista á íslandi. Sem
dæmi um það tilfærir
hann brot úr grein eft-
ir Halldór Laxness og
túlkar hana á sinn
hátt. Hann segir hana
vitnisburð um að
kommúnistar hér hafi
strax þóst skilja hver
væri „dulinn tilgangur
Stalíns" með hinni
nýju stefnu:
„Samfylking gegn
fasisma" var úrelt orð-
in, því sáttmáli við
Hitler, óvin siðmenn-
ingarinnar, þjónaði betur hags-
munum heimsbyltingarinnar ...
Herjum Bandamanna og Þjóðverja
blæðir út í iangvarandi stríði, en
Sovétríkin færa út landamæri sín
í vesturátt og vígbúast í friði ... í
stað þess að haltra til framtíðarrík-
isins í hægfara samfylkingu gat
óskadraumurinn um frelsun alþýð-
unnar þá ræst um alla álfuna, eins
hratt og skriðdrekar hinnar stór-
kostlegu fimm ára áætlunar fengju
sótt fram vestur á bóginn" (bls.
65).
Ofangreindar tilvitnanir og túlk-
anir draga upp eftirfarandi mynd:
í fyrsta lagi voru Stalín og Hitler
bandamenn á þessu tímabili. í öðru
lagi hafði Stalín 1939 dulin plön
um sórkostlega sókn vestur á bóg-
inn. í þriðja lagi gat Stalín, þegar
honum hentaði,_ skipað fylgismönn-
um sínum á Islandi sem annars
staðar að gerast bandamenn fasista
gegn sameiginlegum óvini beggja:
lýðræðinu. Þeir hlýddu. Og þannig
var línan fram á sumar 1941 þegar
Hitler óforvarandis réðist á Stalín.
Þá gerðust kommúnistar aftur
andfasistar - en svo langt nær
raunar ekki bókin Milli vonar og
ótta.
Þjóðviljinn á dögum griða-
sáttmálans: stefnuskrið
Sögufróðir menn vita að veruleg
breyting varð á pólitík kommúnista
eftir griðasáttmála Hitlers og Stal-
íns, einnig hér á Islandi. En mynd-
in sem blasir við ef skoðuð eru
málgögn kommúnista og Sósíal-
istaflokksins á umræddu tímabili
er samt talsvert önnur en Þór dreg-
ur upp. Og það þarf býsna sterk
„pólitísk gleraugu" til að lesa þau
eins og hann gerir. Eg fór að fletta
Verklýðsblaðinu, Þjóðviljanum og
Rétti. Á tímabilinu frá 1934 og
fram að griðasáttmálanum í ágúst
1939 vitna blöðin um harðskeytta
baráttu gegn fasisma og stríðs-
hættu. „Samfylking gegn fasisma"
varð eitt helsta kjörorð kommún-
ista og málflutningur þeirra þar
virðist hafa haft breiða skírskotun
því baráttan fæddi af sér öfluga
hreyfingu, með kröfugöngum og
tíðum fjöldafundum gegn fasisma,
ekki síst meðal verkamanna. Sá
hópur rithöfunda og menntamanna
sem hrærðist kringum Mál og
menningu var líka mjög meðvitað-
ur og virkur í baráttu gegn fasisma
og stríðshættu. í Þjóðviljanum er
það frá byijun meginstef í utanrík-
ismálum að beijast gegn undan-
láts- og „friðkaupastefnunni"
gagnvart yfirgangi Þýskalands,
Italíu og Japans, þeirri stefnu sem
birtist síðan í Miinchensamkomu-
laginu 1938.
Eftir griðasáttmálann í ágúst
1939 verður áróður gegn Hitler
vissulega minni en fyrr
. og áróður gegn Bretum
meiri en áður. En
stefnubreytingin verð-
ur þó ekki skyndilega.
Þór Whitehead gefur í
skyn, að flokkurinn
hætti að beijast gegn
fasismanum, jafnvel
styðji hann, og túlkar
afstöðu hans m.a.
svona: „Þjóðviljinn
taldi, að það yrði til
mestu ógæfu ef Hitler
tapaði fyrir Vestur-
veldunum ... Nasistar
voru hæglætismenn,
þá þurfti ekki að óttast
(69) Hann ýjar að
ýmsu sem gefur hugmynd um sálu-
félag fasista og kommúnista, án
þess þó að birta heimildir. Gott
væri að fá heimildir fyrir því að
þýski ræðismaðurinn hafi haft „vel-
þóknun á Þjóðviljanum" og hafi á
fundum talað „eins og hann væri
blaðafulltrúi Stalíns á Islandi" (bls.
192 og 41).
Málflutningur Þjóðviljans gagn-
vart stríðinu þessi tæpu tvö ár eftir
ágúst 1939 gekk gegnum þróun.
Segja má að spurningin hafi snúist
um eðli stríðsins og svarið við þeirri
spurningu skipti mestu um afstöðu
kommúnista til stríðsins, hér sem
annars staðar. Tvenns konar af-
staða til stríðsins kom til álita.
Væri þetta hreint „heimsvaldastríð"
þ.e.a.s. stríð heimsvaldasinna um
enduruppskiptingu áhrifasvæða,
eins og kommúnistar höfðu skil-
greint fyrri heimsstyijöldina, þá
bæri alþýðu allra landa að hundsa
þátttöku í slíku stríði. Svar alþýðu
við slíku stríði var sóknarbarátta
fyrir sósíalisma eftir leiðum stétta-
baráttu í hveiju landi fyrir sig. Ef
hins vegar hið yfírvofandi stríð var
stríð með og móti fasisma, aftur-
haldi í sókn og sérlega árásar-
hneigðri og hættulegri tegund af
heimsvaldastefnu, þá bar alþýðunni
að taka afstöðu. Þá var svarið varn-
arbarátta, samfylking allra sem
sameina mætti til varnar friðinum
og áunnu lýðræði.
Hvernig túlkaði Þjóðviljinn griða-
sáttmálann fyrst eftir undirritun
hans? Vissulega ekki þannig að
fasisminn væri orðinn hættulaus.
Heldur þannig að undangengnar
samningatilraunir Sovétmanna við
Breta og Frakka hefðu siglt í
strand, og „friðkaupastefnan“ ætti
sök á því. Griðasáttmálinn væri
eðlileg afleiðing af „svikunum í
Múnchen" (sjá Þjv. 29. ág.) og af-
leiðing af „veikleika og sundrungu
lýðræðisaflanna í Vestur-Evrópu“.
(27. ág) Daginn eftir innrás Þjóð-
veija í Pólland kallar Þjóðviljinn
hana „árásarstríð nasismans á Pól-
land“ og skrifar að Bretum og
Frökkum beri að standa við loforð
sín um að veija Pólveija (1. sept).
Blaðið lýsir vasklegri vöm Pólveija
og hvetur til baráttu fyrir „friði og
sjálfstæði Austurríkis, Tékkóslóv-
akíu og Póllands" (4. sept). Ekki
var fullur samhljómur milli eigin
skrifa Þjóðviljamanna og Moskvu.
Blaðið birti yfirlýsingar frá Moskvu
sem þá voru orðnar mun harðorð-
ari í garð Breta en tjóðveija. Þjóð-
viljinn tekur reyndar undir þann
nýja tón frá Moskvu að stríðið sé
„heimsveldastríð" en sagði jafn-
framt að þýska auðvaldið ætti höf-
uðsök á þessu stríði, óvinur númer
tvö væri ensk/franska auðvaldið
(sjá 5. sept).
Halldór Kiljan Laxness ritaði
íslensk utanríkisstefna
og saga íslenskrar
kommúnistahreyfingar
koma mjög við sögu í
síðustu bók Þórs White-
head, Milli vonar og
ótta. Þó að Þór White-
head hafi grafið margt
fróðlegt úr fylgsnum
heimildanna spyr
Þórarinn Hjartarson
hvort skrif Þórs um
þessi mál séu fremur
skilningshamlandi en
skilningsaukandi.
tvær greinar í blaðið um stríðið,
9. og 27. september. Túlkun hans
á griðasáttmálanum var mörkuð
byltingarbjartsýni. Hann túlkar
hann sem vitnisburð um að Hitler
leggi ekki í Sovétmenn vegna her-
styrks þeirra. Samningurinn ónýti
„fasismann sem fagnaðarboðskap
gegn bolsévisma“ (hann nefndi
ekki að bolsévisminn sem fagnað-
arboðskapur gegn fasisma væri að
sama skapi torveldaður). En hann
bendir réttilega á, að hið nýhafna
stríð sé váleg tíðindi fyrir auðvald-
ið, þ.e. „tvær meginstoðir auð-
valdsins taka upp skilyrðislausa
útþurkunarstefnu hvor gagnvart
annarri". í því samhengi metur
hann það svo að með stríðinu hafi
bolsévisminn fengið „lyklavöldin
að Evrópu“ og muni „ekki láta
staðar numið við ána Veiksel“ (sem
nú var markalína milli þýskra og
sovéskra heija í Póllandi). Þetta
var einhliða túlkun á stríðinu sem
„heimsvaldastríði". í stríðsfréttun-
um þykist hann heyra feigðarspá
kapítalismans og svarið er að hans
áliti sókndjörf barátta fyrir sósíal-
ismanum. En áðurnefnd útlegging
Þórs Whitehead á greinum Hall-
dórs sýnir að með allan sinn lær-
dóm um kommúnisma er hann illa
læs á málflutning kommúnista og
róttæklinga þessara ára. Það er
afar ólíklegt að Halldór hugsi sér
sókn sósíalismans sem skriðdreka-
árás Sovétmanna í vestur. Hins
vegar var hin byltingarbjartsýna
túlkun Halldórs á samningnum
ekki dæmigerð fyrir skrif Þjóðvilj-
ans þessar vikur. Blaðið hafði t.d.
talað sem minnst um hernám sové-
skra herja á austurhéruðum Pól-
lands, sem hófst 17. september.
En Halldór sér ljósu hliðarnar og
telur það hernám af því góða m.a.
af því það þýði landvinninga bolsé-
vismans.
Næsti kafli hefst 30. september.
Þá birtir Þjóðviljinn sameiginlega
yfirlýsingu Þjóðveija og Rússa eft-
ir skiptingu Póllands. Þar er hvatt
til friðar og Bretar og Frakkar
gerðir ábyrgir ef þeir haldi ófriðin-
um til streitu. Þetta var líklega
erfiður biti að kyngja og Þjóðvilja-
menn sögðu eiginlega ekkert frá
eigin bijósti um stríðið lengi á eft-
ir. Ekki fyrr en Brynjólfur Bjarna-
son birtir langa stefnumarkandi
grein um stríðið 22. október. Hann
Þórarinn
Hjartarson
túlkar griðasamninginn ekki sem
neinn sigur fyrir sósíalismann held-
ur afleiðingu þess að „baráttan
fyrir sameiginlegu öryggi mis-
tókst“. Þess vegna „reyna Sovét-
ríkin að styrkja taflstöðu sína sem
kostur er.“ Hann segir fasismann
vera stefnu útþenslusinnaðs auð-
valds sem sé innstillt á landvinn-
ingastríð. Hann segir Breta og
Frakka bera mikla ábyrgð vegna
linkindar sinnar við Hitler.
Múnchenarpóiitík þeirra hafi sýnt
að þeir hafi talið baráttuna við
Sovétríkin brýnni en baráttuna við
Hitler. „Þó þýski fasisminn sé
erkióvinurinn á núverandi timabili
má ekki gleyma hinu að breska
auðvaldið er sterkasti óvinurinn."
Eftir það segir hann að stríðið sé
„imperíalistísk styijöld landvinn-*
ingaþyrstra stórvelda". Þarna veg-
ur salt greining á stríðinu sem fas-
ískri útþenslustyijöld og sem
„klassísku" heimsveldastríði.
Nýja línan frá Moskvu var árétt-
uð í Þjóðviljanum á byltingarafmæl-
inu 7. nóvember, nú frá Fram-
kvæmdanefnd Kominterns, í grein-
inni „Niður með stórveldastyijöld-
ina!“ Þar segir að Evrópustríðið sé
stríð Englands og Þýskalands um
heimsyfirráð og alþýða hvött til að
hundsa þátttöku, sósíaldemókratar
eru m.a. mjög gagnrýndir fyrir að
„styðja stríð“ landa sinna í nafni
þjóðareiningar. í raun er höfuð-
ábyrgð á framhaldi stríðsins lýst á _
hendur Bretum og Frökkum vegna A
stríðsyfirlýsinga þeirra. Eftir þetta
verður sú stefna loksins alveg ofan
á í blaðinu að skilgreina stríðið sem
„ heimsveldastríð".
Lýsandi dæmi um hægfara
breytingu á málflutningi Þjóðvilj-
ans að þar sem talað var um „inn-
rás nasista“ á Pólland haustið áður
skrifaði blaðið 10. apríl 1940 um
„innrás imperíalismans“ á Noreg
og Danmörku. En nú tók við ný
jafnvægislist: Að styðja fórn-
arlömb árása fasistaheijanna án
þess að styðja Breta um leið. Eftir
innrásina í Noreg gerir Þjóðviljinn
mikið úr hetjulegri vörn Norð-
manna og hvetur til stuðnings við
þá, en fordæmir jafnframt allt brölt
Breta í Noregi fyrir og eftir innrás-
ina. Sama jafnvægislist var stund-
uð við innrásina í Holland, Belgíu
og Frakkland, stuðningur við báttu
þessara landa en þess gætt um
leið að styðja ekki heimsvaldabrölt
Breta.
Stefnubreyting aftur 1940
En í kjölfar þróunarinnar á vest-
urvígstöðvunum fer tónninn greini-
lega að þyngjast verulega í garð ,
Þjóðveija, þótt ekki komi nýir tónar
frá Moskvu þaraðlútandi, a.m.k.
ekki opinberlega. í stórri, stefnu-
markandi grein í Rétti „Veraldar-
stríð og verkalýðshreyfing“ sumarið
1940 segir:
Ef Þýskaland gengur sigri hrós-
andi út úr þessu stríði gerir það
alla Evrópu að nýlendu sinni. Það
mun fara ránshendi um eignir og
menningu Evrópu, afnema þær fá-
tæklegu leifar almennra og póli-
tískra mannréttinda, sem þar hafa
verið, halda áfram vígbúnaði sínum
til frekari landvinninga og þrot-
lausra mannvíga. Framundan verð-
ur glórulaust svartnætti fasistískrar
villimennsku og þýzks herradóms í £
miklum hluta heims (25. árg. bls.
17).
Bretum eru ekki gefnar neinar
viðlíka einkunnir í greininni heldur
aðeins varað við að sigur Englands
geti leitt af sér nýjan Versalafrið.
A þessum tíma voru stórar, póli-
tískt þungvægar (oft ómerktar)
greinar í ritinu yfirleitt ritaðar af
Einari Olgeirssyni eða Brynjólfi
Bjarnasyni og líklega á það við
þarna. Vissulega voru þessi skrif
víðsfjarri öllu sem þá birtist frá
Moskvu, ári fyrir innrásina í Sovét,-
og vandséð að kommúnistar séu ’
þarna „helstu talsmenn nasista“.
Framanskráð úttekt mín á mái-
flutningi íslenskra kommúnista eft-
ir griðasáttmála Hitlers og Stalins
sýnir vissulega að hann sveigir sig
að hinni nýju pólitík í Moskvu. Það
gerist þó eins og með nokkurri
tregðu og eftirgangsmunum, og þaðí