Morgunblaðið - 24.07.1996, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 24. JÚLÍ 1996 21
AÐSENDAR GREINAR
Hvers vegna
veiðigjald?
i.
ÞRJÁR staðreyndir varðandi
sjávarútveg eru nú orðið öllum ljós-
ar. Hagnýting fiskistofna skilar
arði. Óheft sókn á fískimið rýrir
þennan arð og getur skert fiski-
stofna, jafnvel eytt þeim. Þess vegna
er stjórn á fiskveiðum nauðsynleg.
Það er kunnara en frá þurfí að
segja, að sjósókn var fijáls á ís-
landsmið frá landnámi og fram á
þessa öld. Tæki voru svo frumstæð,
að engin ástæða er til þess að ætla,
að fískistofnum hafi stafað hætta
af. Fiskimenn nutu þess litla arðs
sem um var að ræða. En á þessari
öld hefur veiðitækni og veiðigeta
vaxið stórkostlega, þannig að eftir
miðja öldina var orðið ljóst, að tími
var kominn til þess að taka upp
stjórn á fiskveiðunum. Það má gera
með ýmsum hætti: Veiðibanni, lok-
un veiðisvæða, reglum um veiðar-
færi, úthlutun veiðiheimilda, annað
hvort ókeypis eða gegn veiðigjaldi,
sem innheimta má með ýmsum
hætti, en væri endurgreiðsia á þeim
arði, sem hagnýting fískistofnanna
skilar.
Þegar sjósókn er takmörkuð, fell-
ur arðurinn af hagnýtingu fiskimið-
anna auðvitað í hlut þeirra, sem
heimilaðar eru veiðar. Þær heimildir
verða verðmætar, og arðurinn af
veiðunum vex. Vegna þeirra stjórn-
unarferða, sem í fyrstu
var beitt hér á landi,
mátti búast við því, að
fiskveiðiarðurinn rynni
aðallega til aukningar
fiskiskipaflotans, enda
varð sú raunin á. Á
árunum 1960-1970
jókst aflaverðmætið
um 26%, en verðmæti
flotans um 32%. En frá
árunum 1970-1987
jókst aflaverðmætið
um 106%, en verðmæti
flotans um 180%. Um
það leyti, sem heildar-
stjórn var komið á veið-
amar 1984, var flotinn
orðinn alltof stór og
rekstur hans þjóðinni allt of dýr.
Jafnframt hélt ofveiði áfram, og
framtíðargrundvöllur hagkvæms
sjávarútvegs var þannig skertur.
Þeirri skoðun hefur verið haldið
fram, að það stjórnkerfi í fískveið-
unum, sem smám saman hefur ver-
ið komið á og byggir á framseljan-
legum veiðiheimildum á skip, geti
smám saman tryggt hagkvæmni í
sjávarútveginum. Rekstur sjávarút-
vegsins í dag er ekki nægilega hag-
kvæmur, þótt hann hafí ótvírætt
batnað á síðustu árum. Á stjórnkerf-
inu eru alvarlegir gallar, sem t.d.
lúta að tilhneigingu til brottkasts á
hluta af afla. Og jafnvel þótt núver-
andi kerfi geti einhvern tíma leitt
til fullnægjandi hagkvæmni, tæki
það óþarflega langan tíma. Megin-
galli á fiskveiðistjórninni, eins og
hún hefur verið frá
upphafí og eins og hún
er í dag, er sá, að mark-
aðslögmálum er ekki
ætlað til fulls það hlut-
verk, sem þeim ber í
nútímaþjóðfélagi og
reynsla hefur sýnt, að
leiðir til hámarkshag-
kvæmni. Skömmtun er
aldrei hagkvæm. Allur
atvinnurekstur, einnig
sjávarútvegur, á að
vera í höndum þeirra,
sem hagnýta fram-
leiðsluöflin bezt. Það
verður ekki tryggt,
nema á það sé látið
reyna, hveijir séu
reiðubúnir til þess að greiða hæst
verð fyrir framleiðsluöflin, í sjávar-
útvegi m.a. fyrir afnot af fiskimið-
unum. Það tryggir ekki hag-
kvæmni, að útgerðarfyrirtæki greiði
hvert öðru veiðigjald við sölu eða
leigu á kvótum, því að þau hafa of
ríka tilhneigingu til þess að festa fé
í útgerð og ofveiði. Þá fyrst næst
hagkvæmur árangur, þegar veiði-
gjald, sem eðlilegt er, að sé breyti-
legt eftir aðstæðum, er greitt til
þjóðarheildarinnar sem á fiskimiðin,
og því er ráðstafað út frá sjónarmið-
um þjóðarbúskaparins í heild.
Þá yrði jafnframt unnið gegn
þeim sveiflum, sem orðið hafa í ís-
lenzkum þjóðarbúskap og rekja hef-
ur mátt til sjávarútvegsins, en skað-
að aðra útflutningsatvinnuvegi, svo
sem iðnað og þjónustu.
Vegna þeirra stjórnun-
araðferða sem í fyrstu
var beitt hér á landi,
mátti búast við því,
segir Gylfi Þ. Gíslason
í fyrri grein sinni um
veiðileyfagjald, að fisk-
veiðiarðurinn rynni
aðallega til aukningar
fiskiskipaflotans, enda
varð sú raunin á.
ii.
Þegar lagður var grundvöllur að
núverandi fiskveiðilöggjöf, hafði sá,
sem þetta ritar, og margir fleiri
lengi bent á hlutverk veiðigjalds í
fískveiðistjórnun, bæði til þess að
tryggja aukna hagkvæmni hennar,
en þó einkum til þess að gæta þess
réttlætissjónarmiðs, að fiskveiðiarð-
urinn renni til þjóðarheildarinnar,
en ekki fyrst og fremst til ákveðinna
útgerðarfyrirtækja. Til greina gat
komið að miða veiðigjaldið strax við
sem réttast verðmæti veiðiheimild-
anna eða taka það upp smám sam-
an. Hér var um að ræða valkosti,
sem ávallt koma til greina, þegar
gripið er til verulegra breytinga í
efnahagsmálum. Þessir valkostir
hafa verið mikið ræddir í tengslum
við umskiptin í Austur-Evrópu frá
miðstýringu til markaðsbúskapar.
Margir teija meiri árangurs að
vænta af gagngerum breytingum
en hinu, að breyta til í áföngum.
Hér á landi var hins vegar hvorugt
gert. Veiðigjaldi sem stjórntæki í
fiskveiðum var algjörlega hafnað.
Ekki skal samt deilt á þáverandi
stjórnvöld fyrir að gera sér ekki þá
þegar fulla grein fyrir því, að þróun
mála hefði getað orðið hagkvæmari
en hún hefur orðið, ef veiðigjald
hefði frá upphafi verið þáttur í fisk-
veiðistjórninni. En síðan er liðinn
langur tími. Ekki er til ábyggilegt
mat á því, hver fiskiarðurinn hefur
verið undanfarin 10 til 15 ár. Þó
er óhætt að fullyrða, að hann hefur
numið ótöldum milljörðum króna.
Það eru örugglega engar ýkjur,
þótt sagt sé, að Islendingar hefðu
að miklu leyti getað losnað við að
greiða tekjuskatt, ef veiðigjald hefði
verið innheimt frá upghafi núver-
andi fískveiðistjórnar. Útgerðarfyr-
irtækin hafa hins vegar greitt hvert
öðru veiðigjald. Engin tilraun hefur
heidur verið gerð til þess að áætla,
hversu háar fjárhæðir hafa farið
milli útgerðarfyrirtækja við sölu og
leigu veiðileyfa. Enginn dregur þó
í efa, að þar hefur verið um mikla
fjármuni að ræða. Mikill auður hef-
ur safnazt á hendur útgerðarfyrir-
tækja i skjóli þess, að þeim hafa
verið afhentar veiðiheimildir án end-
urgjalds.
Meginspurningin varðandi veiði-
gjald er ekki, hvort hagkvæmdara
sé, að útgerðarfyrirtæki ráðstafi
fískiarðinum eða hann renni til al-
mannaþarfa, heldur hitt, hvort réttl-
átt sé, að arðurinn, sem fylgir fiski-
stofnunum, falli allur í skaut útgerð-
arfyrirtækja, án þess að eigandi
fiskistofnanna, þjóðarheildin, fái
réttmætan arð af eign sinni. Nauð-
syn þess að draga úr veiðum vegna
skerðingar fískistofna á undanförn-
um árum, hefur orðið tii þess, að
umræða um kosti og nauðsyn veiði-
gjalds hefur orðið minni en æskilegj,
hefði verið. En nú eru breyttar að-
stæður í vændum. Um það skal fjall-
að í annarri stuttri grein.
Höfundur er fv. prófessor.
Eiga réttlæti og hag-
kvæmni enn að bíða?
Gylfi Þ.
Gíslason
Á NÝLIÐNU' þingi
voru samþykkt á Al-
þingi ný lög um fram-
haldsskóla. Frumvarp
þetta hafði verið til
meðferðar á síðustu
tveim þingum þar á
undan en ekki náð fram
að ganga en var nú lagt
fram lítið breytt af rík-
isstjórn Framsóknar-
og Sjálfstæðisflokks.
Ekki náðist að breyta
þeim atriðum sem
mestum deilum hafa
valdið þessi þijú ár sem
frumvarpið hefur verið
til meðferðar. Þar er
af mörgu að taka og
verður hér drepið á nokkur atriði.
Kennsludagar og miðstýring
Það er gert ráð fyrir því að með
þessum lögum fjöigi kennsludögum
um 15 á ári. Þetta er gert þótt ekki
hafi verið samið við kennara um
aukið kennslumagn auk þess sem
margir skólamenn efast um að svo
margir kennsludagar rúmist innan
þess 9 mánaða starfstíma sem skól-
anum er ætlaður ásamt prófum og
öllu öðru sem þarfnast tíma.
í þessum lögum er mjög aukin
miðstýring í framhaldsskólum og
markvisst dregið úr áhrifum kennara
á mótun skólastarfs. Þar er til dæm-
is gert ráð fyrir því að kennarar og
nemendur eigi ekki lengur fulltrúa
í skólanefnd með fullum réttindum
eins og verið hefur heldur er nú
gert ráð fyrir að menntamálaráð-
herra ráði í raun meirihluta í öllum
skólanefndum framhaldsskóla á
landinu.
Kennarafundir og
skólanámskrá
Einnig reyndist ókleift að fá
menntamálaráðherra til að fallast á
að í lögunum stæði að
kennarafundur skyldi
hafa umsagnarrétt um
ráðningu skólameist-
ara. Samkvæmt lögun-
um er kennurum ætlað
að semja skólanámskrá
sem skal lögð fyrir
skólanefnd til sam-
þykktar eða synjunar
en aðeins er gert ráð
fyrir umsögn kennara-
fundar um hana. Nú er
það svo að það semur
auðvitað enginn einn
kennarahópur slíka
skólanámskrá. Vinn-
unni er skipt niður á
deildir og síðan er þetta
sett saman og oft ákveðnum kennur-
um falið að sjá um samsetninguna.
Ég tel að mjög mikilvægt sé að kenn-
arahópurinn allur fjalli um heildarp-
laggið, samþykki það fyrir sitt leyti
og skólameistari fylgist svo með
framkvæmdinni. Ég sé yfirleitt enga
ástæðu til þess að skólanefnd fái
þetta plagg nema til kynningar þar
sem það fjallar um innra starf skól-
ans en ekki fjármál, húsnæðismál
eða annað sem er í verkahring skóla-
nefndar.
Samræmd próf
Sveinspróf hafa yfirleitt verið
samræmd hér á landi og ég sé ekk-
ert því til fyrirstöðu að þau verði
það áfram. En í þessum nýsam-
þykktu lögum er einnig gert ráð
fyrir að stúdentspróf verði samræmd
yfir Iandið. Við höfum nú þegar
nokkuð blendna reynslu af sam-
ræmdum prófum í 10. bekk grunn-
skóla og allir vita sem eitthvað hafa
kynnt sér málið að þau próf hafa
mjög stýrandi áhrif á skólastarf, að
minnsta kosti síðustu árin í grunn-
skóla, að ég tel til hins verra. En
mér fínnst þó taka steininn úr þegar
á að fara að stýra stúdentsprófum
yfir altt landið með slíkum hætti.
Fela samningu stúdentsprófa, yfir-
ferð prófa og einkunnagjöf einhverri
stofnun sem situr í fílabeinsturni í
Reykjavík en kennarar sitja með sína
nemendur hringinn í kringum landið
og reyna að geta sér til um hvað
prófanefndin er að hugsa því ekki
dugar að treysta á að kenna bókstaf-
lega eftir námsskránni. Hún er ekki
til og verður ekki til á næstunni.
Þarna fínnst mér eins og víðar í
þessum lagatexta skína í gegn van-
trú á kennurum sem virðist aðstand-
endum þessarar ríkisstjórnar svo
eðlislæg. Nú á ekki lengur að treysta
þeim til að prófa sína eigin nemend-
ur. Ekki er ríkisstjórninni heldur
ofarlega í huga að nýta sér þekkingu
og reynslu starfsgreinakennara í
svonefndum starfsgreinaráðum, en
þau hafa það hlutverk að skipu-
leggja starfsnám. Ég tek auðvitað
undir það að í slíku starfsgreinaráði
eiga að sitja fulltrúar atvinnurek-
enda og launþega í viðkomandi
starfsgreinum, en mér finnst að það
hljóti að vera mjög til bóta að hafa
þar einnig innanborðs þá starfs-
menntakennara sem mesta reynslu
hafa af skipulagningu og starf-
rækslu starfsnáms. Þarna er komin
enn ein atlagan að kennarastéttinni
Hætt er við að það verði
fjármagnið sem mestu
ræður um framþróun
verknáms, segir Sigríð-
ur Jóhannesdótt-
án,hvorki fögur orð
né fyrirheit.
og illskiljanleg sú árátta þeirra er
þennan lagatexta hafa samið að
troða illsakir við kennara. Ég álít
að ekki séu margar stéttir hér á
landi sem leggja eins mikinn metnað
í starf sitt og faglegan undirbúning
og kennarar. Hér virðist einkum
vaka fyrir ríkisstjórninni að forðast
umfram allt að áhrif þeirra megi sín
einhvers við mótun skólastarfs.
A- og B skólar?
Það er svo sem ekki nýtt að ís-
lenskir framhaldsskólar reyni að
velja sér nemendur og höfum við
orðið vitni að því ár eftir ár hvernig
þeir nemendur sem hafa náð grunn-
skólaprófi en fengið lága meðalein-
kunn hafa hrakist um er líður að
hausti og gengið illa að fá skóla-
vist. En með þessum lögum er bein-
línis ákveðið að skólar geti kveðið á
um lágmarksárangur við inntöku og
er þar með orðin hætta á því að hér
verði til einskonar A- og B-skólar
þar sem „bestu“ nemendurnir verði
valdir inn í „fínu“ skólana en minni
áhersla sé lögð á að námsframboð
fyrir alla sé tryggt. Þetta samrýmist
ekki þeirri jafnréttishugsjón sem
hingað til hefur verið reynt að fylgja
í íslenskum skólum, hér er þvert á
móti verið að auka á mismunum í
skólakerfinu.
Starfsmenntun
Þeir sem hafa fyigt þessum lögum
fastast fram hafa talið þeim til tekna
að þau leiddu til úrbóta í starfs-
menntamálum og gott væri ef það
reyndist rétt. Það er því miður svo
að frá því að ég fór að skipta mér
af skólamálum hefur í hverju einasta
lagafrumvarpi og hverri þeirri álykt-
un sem út hefur verið send verið
sérstök klausa um að tákmarkið sé
að efla starfsmenntun. Sumir hafa
haldið því fram að þetta væri tölvuv-
írus vegna þess að minna hefur far-
ið fyrir efndunum og því miður er
útlit fyrir að svo verði áfram. Fjár-
magn til framhaldsskóla var skorið
niður um 3% á síðastliðnu ári og
eitthvað svipað mun vera í deiglunni
nú og starfsmenntun er einfaidlega
dýrari en bóknámsmenntun. Því er
hætta á því að nú sem fyrr verði
það fjármagnið sem mestu ræður
um framþróun verknáms en hvorki
fögur orð né fyrirheit.
Höfundur er alþingismaður
Alþýdubandalags í
Reykjaneskjördæmi.
í tilefni 80 ára afmœlis míns 20.júli vil ég
þakka gestum mínum og öllum hinum fyrir
öll hlómin, skeytin, kortin og gjafirnar.
Þökk fyrir góðan hug til mín.
Jóhannes Jónsson,
Austurbergi 32.
Nýjar vörur
mikið úrwal
Hagstætt verð
10% staðgreiðslu-
afsláttur
si/SiöY" Guðmundur
Andrésson
gulUmiðcweráliui
Laugavegi 50 sími 551 3769
Ný lög um
framhaldsskóla
Sigríður
Jóhannesdóttir