Morgunblaðið - 12.09.1996, Page 26

26 FIMMTUDAGUR 12. SEPTEMBER 1996
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Um Sesselju á
Sólheimum og
bráðabirgða-
lögin 1946
í DAG, 12. septem-
ber, eru liðin 50 ár
síðan hér á landi voru
sett bráðabirgðalög til
að beygja vilja ís-
lenskrar konu undir
vald skrifræðis þess
tíma. Ráðamönnum
þótti með ólíkindum
að þessi kona skyldi
telja sig þess um-
komna að leggja sjálf-
stætt mat á hvað væri
skjólstæðingum henn-
ar til margra ára fyrir
bestu, eftir að henni
hafði verið gert ljóst
að það stangaðist á
við hið opinbera gildismat. Hún
hélt slnu striki því hún trúði á það
sem hún var að gera. Ekkert rask-
aði ró hennar og var þó mikið
reynt. Setning bráðabirgðalag-
anna var þrautaráð eftir að sótt
hafði verið að henni hart og lengi.
Svo mikið lá við að menn gátu
ekki beðið eftir að Alþingi kæmi
saman nokkrum dögum síðar. En
þessi atlaga geigaði eins og allar
hinar.
I
Þegar þess var farið á leit við
mig fyrir nokkrum árum að ég
skrifaði bók um Sesselju Sig-
mundsdóttur hafði ég aðeins tvisv-
ar sinnum heyrt hennar getið og
í hvorugt skiptið voru afrek henn-
ar tíunduð neitt sérstaklega. Ég
vissi ekkert hver þessi kona var.
Forráðamenn Sólheima í Gríms-
nesi vildu með útgáfu bókarinnar
heiðra frumheijann í tilefni þess
að sextíu ár voru liðin frá því hún
stofnaði heimilið. Mér var sagt að
ég fengi þau gögn sem
til væru á staðnum,
ásamt lista með nöfn-
um tíu til tólf einstakl-
inga sem hefðu verið
Sesselju á einhvern
hátt nákomnir. Bók-
ina gæti ég að veru-
legu leyti byggt á
samtölum við þetta
fólk.
Hvorki mig né aðra
grunaði hvaða vinna
það yrði að raða sam-
an brotunum úr lífi
Sesselju á Sólheimum.
Þegar mér fannst ég
loksins vita hver hún
var og þekkja hana nægilega vel
til að geta kynnt hana fyrir öðru
fólki, hafði ég talað við yfir sextíu
manns. Ekki einn einasti þeirra,
ekki einu sinni hennar nánustu,
minntust á það einu orði að sett
hefðu verið sérstök bráðabirgðalög
til að ná af henni Sólheimum.
Suma rámaði þó aðeins í það þeg-
ar ég bar það undir þá. Aftur á
móti mundu allir eftir ofsóknunum
eins og þær birtust á heimilinu
sjálfu. Þegar heimilisfriðurinn var
rofinn árla morguns, ókunnugt
fólk skipti sér á útgöngudyr eins
og hætta væri á flótta, eða að ein-
hveiju yrði komið undan, reif út
úr skápum og upp úr skúffum og
spurði börnin undarlegra spurn-
inga. Þegar mál af þessu tagi voru
frá, voru þau ekki meira til um-
ræðu. Á Sólheimum var hlúð að
fólki en það var ekki hlúð að
vandamálum.
Eftir því sem ég heyrði meira
um Sesselju Sigmundsdóttur, þeim
mun undarlegra þótti mér að hafa
Jónína
Michaelsdóttir
_____STEINAR WMGE _______
f SKÓVERSLUN
Nýtt í verslunum okkar
Tegund:
Sirena
IH

Tegund:
Rafaela
Verð: kr. 9.995
Stærðir: 36-42
Litir: svart
Leðurfóðraðir, leðursóli, 6 cm
hæll.
Verð: kr. 8.495
Stærðir: 36-41
Litir: svart, d.blátt
Leðurfóðraðir, leðursóli með slit-
sóla úr gúmmii, 4 cm hæll.
5% staðgreiðsluafsláttur • Póstsendum samdægurs
V.
STEINAR WAAGE »
-----I----------
SKÓVERSLUN ^
sími 568 9212 ^
STEINAR WAAGE ^
SKÓVERSLUN s^'
sími 551 8519
J
SESSELJA með börnunum í sinni umsjá.
Sesselja Sigmunds-
dóttir stofnaði Sól-
heima, segir Jónína
Michaelsdóttir, í þágu
umkomulausra barna.
ekki vitað nein deili á slíkum
brautryðjanda. Að hluta er það
vafalítið vegna þess að hún hafði
ekki áhuga á að tala um sjálfa sig
og sagði jafnan að verkin skiptu
máli, ekki það sem sagt væri.
Engu að síður er furðulega
hljótt um minningu þessarar konu,
líf hennar og störf. Nú á síðari
árum getur maður lesið ítarlegar
greinar um þróun í meðferð
þroskaheftra hériendis, án þess
að sjá hennar nokkurs staðar get-
ið, konunnar sem fyrst hélt því
fram hér á landi að þroskaheft
börn ættu rétt á að umgangast
önnur böm, og var þess vegna
svipt leyfi til að reka Sólheima um
tíma. Maður getur lesið um lífrænt
ræktað grænmeti á íslandi, án
þess að sjá þar nafnið hennar, les-
ið um hollustu slíkrar fæðu, án
þess að konan sem sætti ofsóknum
og opinberum rannsóknum fyrir
að gefa börnum of mikið af græn-
meti og of lítið af kjöti sé þar
nefnd, lesið um stofnun Waldorf-
skóla á íslandi án þess að þar sé
getið skólans sem hún rak á Sól-
heimum fyrir hálfri öld, og fleira
mætti tína til.
í jafnréttisumræðu liðinna ára,
óteljandi úttektum og skilgrein-
ingum á stöðu kvenna fyrr og síð-
ar, hef ég hvergi séð Sesselju á
Sólheimum nefnda til sögunnar
sem dæmi um hvers kona í karla-
samfélagi er megnug. Konum sem
beittu sér fyrir réttindum kvenna.
í ræðu og riti, tóku að sér forystu
í líknarfélögum og buðu sig fram
til Alþingis, hefur verið hampað
sem konunum sem ruddu brautina
fyrir kynsystur sínar. Allt er það
fyllilega verðskuldað. Hitt er
óneitanlega athyglisvert að ferill
og lífsstarf konu eins og Sesselju
Sigmundsdóttur skuli ekki lýsa
eins og kyndill um nótt í slíkri
umræðu. Konu sem var framúr-
skarandi stjórnandi, fram-
kvæmdamaður og brautryðjandi,
en um leið umhyggjusöm og hlý
manneskja. Konu sem stóð af sér
alla storma og skilaði lífsverki sem
fáir karlmenn geta státað af. Til
gamans má velta því fyrir sér
hvar styttan af Sesselju væri, ef
hún hefði verið karlmaður.
II
Sesselja Sigmundsdóttir fædd-
ist árið 1902 og einsetti sér ung
að veija lífi sínu í þágu umkomu-
lausra barna. Hún aflaði sér
menntunar og reynslu erlendis í
umönnun og hjúkrun barna og
öðru því sem hún taldi gagn að
við rekstur barnaheimilis. Hún
hreifst af kennningum Rudolfs
Steiner í uppeldismálum, skóla-
málum, heilbrigðismálum og jarð-
rækt og afréð að fara til Sviss til
að kynna sér þær frekar. Þar
kynntist hún m.a. þjálfun þroska-
heftra og viðhorfum til þeirra sem
voru algjörlega frábrugðin því sem
þá tíðkaðist.
Hún stofnar Sólheima á af-
skekktri jörð í Grímsnesi í því
skyni að reka þar heimili fyrir
böm frá erfiðum heimilum og
koma þeim til manns á góðu
sveitaheimili. Mál þróast á þann
veg að auk fósturbama sinna tek-
ur hún að sér þroskaheft börn sem
þá áttu hvergi athvarf. Á næstu
ámm byggir hún tvö reisuleg hús
undir starfsemina og hefur
þroskaheftu börnin sér í öðru hús-
inu. Þarna fór fram merkilegt
menningar - og brautryðjenda-
starf.
Stríðsárin urðu heimilinu erfíð
vegna starfsmannaskorts en fyrst
og fremst vegna látlausra árása
og tortryggni í garð starfseminnar
þar. Áhersla á grænmetisfæði
vakti gagnrýni og hneykslun og
álitið var stórhættulegt að hafa
þroskaheft börn í sjónmáli við
önnur börn. Sesselju var gerð
grein fyrir að þessi ráðstöfun yrði
ekki liðin og hún fékk auk þess
ítrekað skrifleg fyrirmæli um að
gefa börnunum meira kjöt. Þau
voru skoðuð af lækni reglulega,
vigtuð og mæld. í öllum skýrslum
var þyngdaraukning höfð til viðm-
iðunar um hvernig að börnunum
væri búið en ekki óvenjulega gott
heilsufar þeirra og framfarir.
Þegar Sesselja hlýddi ekki fyrir-
mælum um breytta tilhögun
heimilisins og hélt uppteknum
hætti varðandi mataræði, brast
þolinmæði barnaverndarráðs og
það svipti hana leyfi til að veita
barnaheimilinu forstöðu. Ýmsar
hugmyndir voru á lofti um nýtingu
á hinni góðu aðstöðu á Sólheimum,
svo sem að reka drykkjumanna-
hæli í öðru húsinu en barnaheimili
í hinu. En fyrst varð að koma for-
stöðukonunni í burtu. Það var
þrautin þyngri því að í skipulags-
skrá heimilisins, sem er sjálfseign-
arstofnun, var ákvæði þess eðlis
að hún réði heimilinu meðan hún
lifði.
Barnaverndarráð sneri sér því
til ráðherra og fór fram á íhlutun
hins opinbera. Eftir misheppnaðar
sáttatilraunir ýmissa mætra
manna, ákvað ráðherra að taka
Sólheima leigunámi með lögum.
Hann gekk rösklega til verks.
Bráðabirgðalög voru sett 12. sept-
ember 1946 og fjórum dögum síð-
ar var hæstaréttarlögmanni falið
með bréfí að annast framkvæmd
leigunámsins. Þann 21. september
mættu þrír menn á Sólheima til
að framkvæma úttekt á staðnum
og leigumat. Farið var yfir alla
hluti, stóra og smáa og greinar-
góðri skýrslu um innbúið skilað til
yfirvalda.
Menntamálaráðherra lagði fram
frumvarp til laga í neðri deild al-
þingis um heimild fyrir ríkisstjórn-
ina til að taka Sólheima leigunámi
á aukaþingi 23. september og það
var tekið til fyrstu umræðu næsta
dag. En lengra fór málið aldrei
því að 10. október baðst forsætis-
ráðherra lausnar fyrir sig og ráðu-
neyti sitt vegna ágreinings um
flugvallarsamninginn við Banda-
ríkin sem samþykktur hafði verið
á alþingi 5. október. Frumvarpið
um leigunám Sólheima var ekki
tekið aftur á dagskrá. Bráða-
birgðalögin voru því úr gildi failin.
Sesselja sneri sér nú að því að
fá dómi barnaverndarráðs hnekkt.
Það mistókst í fyrstu tilraun. Þá
áfrýjaði hún til hæstaréttar og
þann 19. apríl 1948 féll dómur í
hæstarétti henni í vil. Dómurinn
ógilti úrskurð um sviptingu leyfís
tfl forstöðu barnaheimilisins og
ríkissjóði var gert að greiða máls-
kostnað.
Sesselja skrifaði jafnan minnis-
atriði í dagbók sína fyrir hvern
dag, hveija hún þyrfti að hitta,
hvað var aðkallandi og annað sem
skipti máli. Innan um slík hvers-
dagsleg minnisatriði standa tvö
yfírlætislaus orð 19. apríl 1948, -
Málið unnið.
III
Sesselja Sigmundsdóttir var á
margan hátt á undan samtíð sinni.
Ekki þarf að efa að þeir sem gerðu
henni erfíðast fyrir töldu sig hafa
velferð barna að leiðarljósi, ekki
síður en hún. Þó er í dag erfitt
að skilja hvernig að henni var sótt.
Bráðabirgðalögin voru ekkert
aðalatriði í lífí Sesselju, miklu
fremur nokkurs konar truflun eða
óþægindi. Kjarninn í lífi hennar
var það sem hún var að gera á
Sólheimum. Þar var hún öll.
Leyfíssviptingin og bráðabirgða-
lögin eru hins vegar til vitnis um
hvað hún neyddist til að sóa kröft-
um sínum í þegar verst lét.
Mestu afrekin í sögu þessa lands
voru ekki endilega unnin af þeim
sem tóku sig best út í ræðustólum
og á síðum dagblaða. Mönnum
sem kannski höfðu skoðun á öllu
milli himins og jarðar en gerðu
aldrei neitt sjálfir. Fórnuðu engu.
Tóku enga áhættu. Stóðu dyggan
vörð um fortíðina og forðuðust
nýjar hugmyndir eins og heitan
eldinn. Mín skoðun er sú að Sess-
elja Sigmundsdóttir hafi verið ein
af merkustu konum íslandssög-
unnar. Ég get látið mér detta í
hug nöfn kvenna sem sómdu sér
við hlið hennar en enga sem er
henni fremri.
Höfundur er rithöfundur og
starfar að markasmálum.