Morgunblaðið - 06.10.1996, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kjartan Magnússon
LITILL drengnr, 10-11 ára gamall á að giska, sniffar lím úr
poka og reynir að gleyma heiminum um stund.
Bömin í
Búknrest
Þúsundir heimilislausra bama eru á
vergangi í Rúmeníu og sjá fyrir sér með
*
betli, hnupli eða vændi. Astandið má rekja
til stjómarhátta alræðisherrans Nicolaes
Ceausescus, sem var drepinn árið 1990.
Kjartan Magnússon ferðaðist um
Rúmeníu og kynnti sér málið.
BEÐIÐ eftir framtið. Á munaðarleysingjahælinu er börnunum
kennt að ástunda hreinlæti og ganga í skóla áður en þeim er
komið fyrir hjá fósturforeldrum.
HEIMILISLAUS börn í
Rúmeníu vöktu heimsat-
hygli snemma árs 1990,
skömmu eftir að Nicolae
Ceausescu, alræðisherra landsins
hafði verið steypt af stóli og drep-
inn. Landið var opnað upp á gátt
fyrir vestrænum blaðamönnum og
blasti þá nokkur önnur mynd við
en sú, sem opinberum gestum hafði
verið sýnd fram að því. Fyrir utan
almenna fátækt og eymd vöktu
heimilislaus böm sérstaka athygli
fréttamanna. Þúsundir slíkra barna
voru á vergangi í borgum landsins
og reyndu að sjá fyrir sér með betli,
hnupli, vændi eða bara með því að
kafa í sorphauga. Ríkið rak nokkur
heimili fyrir munaðarlaus börn en
þau vom illa búin, fáliðuð starfs-
fólki en troðfull af börnum. Fæst
þeirra fengu þá aðhlynningu, sem
þau þurftu og á fréttamyndum
sáust gjaman böm þar sem þau
lágu afskipt á hælunum, æpandi
og beijandi höfðinu við steinvegg.
Þessar myndir höfðu mikil áhrif á
Vesturlöndum og safnaðist brátt
stórfé til hjálparstarfs í Rúmeníu.
Það kom í góðar þarfir en ekki
skipti minna máli að íjölmiðlaat-
hygli Vesturlandabúa hafði mikil
áhrif á viðhorf Rúmena sjálfra til
vandamálsins. Áður lét stór hluti
almennings neyð bamanna sig litlu
skipta en flestir tóku neikvæða fjöl-
miðlaumfjöllun í öðrum löndum
nærri sér og kröfðust þess að bætt
yrði úr ástandinu.
Fátækt af
mannavöldum
Bamaneyðina í Rúmeníu má
rekja til stjórnarhátta kommúnist-
ans Ceausescus en hann dreymdi
um að gera landið að efnahagslegu
stórveldi, ekki aðeins með miðstýr-
ingu atvinnulífsins heldur einnig
með skipulagningu og eftirliti með
fjölskyldulífí og bameignum. Með
stjórnvaldsaðgerðum voru foreldrar
hvattir, þvingaðir eða jafnvel
neyddir til að eignast fleiri börn en
þeir gátu framfleytt.
í miðstýrðu efnahagslífí Rúmena
voru uppi stórhuga áætlanir um
eflingu þungaiðnaðar. Stjómar-
herramir töldu að með ofuráherslu
á hann tækist Rúmenum á stuttum
tíma að skjóta öðmm þjóðum Aust-
ur-Evrópu aftur fyrir sig efnahags-
lega og síðar að ná Vestur-Evrópu-
ríkjum. Stórar verksmiðjur voru
reistar í borgum og bæjum lands-
ins. Framleiðslan var það sem
máli skipti, lítið var hugsað um
gæði og ekkert um áhrif af völdum
mengunar. Vegna lélegra gæða
gátu Rúmenar lítið sem ekkert flutt
út af iðnaðarvöru til Vesturlanda
en urðu að treysta á viðskipti við
Austur-Evrópuþjóðir og þá oft í
formi vöruskipta. Stjórnarherrarn-
ir sáu það hins vegar ekki að
stefna, þar sem öll áhersla yrði
lögð á þungaiðnað hafði beðið skip-
brot. Þeir töldu að auka þyrfti af-
kastagetuna og ályktuðu að vís-
asti vegurinn til þess væri að auka
vinnuaflið, fjölga verkamönnum,
hvað sem það kostaði.
Barnalögreglan
fylgist með þér
Samin var stórbrotin áætlun um
að fjölga Rúmenum og þegar á
árinu 1966 voru getnaðarvarnir og
fóstureyðingar stranglega bannað-
ar fyrir allar konur undir fertugu,
sem áttu færri börn en fjögur. Árið
1972 voru mörkin hækkuð í 45 ár
og fimm böm. I áróðri stjómvalda
.< var klifað á því að það væri skylda
sérhvers Rúmena við föðurlandið
að eignast börn og helst mörg.
{ Smám saman var hert á þessari
skyldu og á níunda áratugnum var
sérstökum lögreglusveitum, hinni
svonefndu Barnalögreglu, komið á
' fót. Hlutverk hennar var að sjá til
þess að fólk kæmist ekki hjá því
1 með góðu móti að eignast börn og
„vanrækja" þannig skyldur sínar
við föðurlandið. Ógift fólk var gjam-
an þvingað til að ganga í hjónaband
og barnlausum hjónum var refsað
með hærri skattgreiðslum.
Þessar aðgerðir leiddu til þess
að fólk eignaðist fleiri börn en það
gat brauðfætt. En mikil þversögn
fólst í því að á sama tíma og fólk
var skikkað til að eignast fleiri börn
var vinnuskylda þess stöðugt aukin
en matarskammturinn minnkaður.
„Efnahagsumbætumar miklu“
skiluðu ekki þeim árangri, sem ætl-
ast var til og um og eftir 1980 fór
verulega að harðna á dalnum hjá
Rúmenum. Smám saman fóru frétt-
ir um mikla vannæringu rúmenskra
bama að berast til Evrópu. Mikil
og almenn fátækt i landinu gerði
það að verkum að fólk hugsaði fyrst
og fremst um sjálft sig og flestir
létu sig einu gilda þótt annarra
manna böm syltu á götum úti.
Sverfur að vegna skulda
Rúmenar höfðu tekið gífurlegt
fé að láni erlendis til að kosta upp-
byggingu þungaiðnaðarins. Ceau-
sescu gerði sér grein fyrir því að
hlutfall erlendra skulda
var orðið of mikið og
brátt varð það þráhyggja
hjá honum að greiða þær
til baka. Þjóðinni var
skipað að leggja enn
harðar að sér, vinnutími
var lengdur en meiri
skortur varð á nauð-
synjavörum en nokkm sinni fyrr.
Stór hluti rafmagnsframleiðslu
landsins var seldur til annarra landa
og í spamaðarskyni var tekin upp
rafmagnsskömmtun til heimila.
Rafmagn var tekið af heilu íbúa-
hverfunum og aðeins tengt á mat-
málstímum og á kvöldin. Jafnvel
sjónvarpsdagskráin var stytt til að
spara rafmagnið.
Hallarbygging
í hallæri
Þegar neyðin var stærst lifði
„heiðursmaðurinn" Ceausescu
hæst. Þrátt fýrir mikla og almenna
neyð þegnanna var hann stórhuga
sem aldrei fyrr og lét m.a. byggja
risastóra höll fyrir sig og fjölskyldu
sína.
Þrátt fyrir að allt væri slétt og
fellt á yfírborðinu og Ceausescu
léki á als oddi kraumaði óánægjan
undir niðri. Fólk þorði hins vegar
lengi vel ekki að mótmæla eða rísa
upp af hræðslu við hina illræmdu
leynilögreglu, Securitate. Mann-
réttindabrot voru stunduð í ríkum
mæli í Rúmeniu á stjórnartíma
kommúnista þar, bæði gegn minni-
hlutahópum eins og t.d. ungversku
og þýsku þjóðarbrotunum, en verst
var farið með andófsmenn og sí-
gauna, sem voru beinlínis ofsóttir.
Það er kaldhæðnislegt að hug-
myndaauðgi Ceausescus og sam-
starfsmanna hans naut sín líklega
hvergi „betur“ en í starfsaðferðum
Securitate. Henni tókst að skapa
ótta ogtortryggni um allt þjóðfélag-
ið, meðal vina, vinnufélaga og jafn-
vel innan fjölskyldna. Enginn var
óhultur. Leynilögreglan lagði net
uppljóstrara um allt þjóðfélagið og
sögur voru á kreiki um að einn af
hveijum fjórum Rúmenum væri á
mála hjá henni. Hlerunartæki gátu
leynst í hvaða íbúð og á hvaða
vinnustað sem var og lausmælgi
eða upplognar sakir gátu kostað
fórnarlambið stöðumissi, fangelsis-
dóm og jafnvel lífið sjálft. Ofsóknar-
bijálæði kommúnista
kom þó einna skýrast
fram er þeir settu lög
um ritvélar. Samkvæmt
þeim bar fólki skylda til
að skrá ritvélar sínar hjá
lögreglunni og færa þær
til skoðunar svo hægt
væri að rannsaka hvort
þær hefðu verið notaðar við fram-
leiðslu „andrúmensks áróðurs."
Skipt um valdhafa
I desember 1989 brutust út mót-
mæli gegn harðstjórninni í Timiso-
ara, næststærstu borg Rúmeníu og
þau breiddust brátt út um allt land-
ið. Þegar herinn sneri baki við Ceau-
sescu var taflið búið og hann var
drepinn ásamt konu sinni, Elenu,
af hersveit á jóladag.
Nýir valdhafar tóku við en þeir
voru flestir úr röðum kommúnista
og ráða þeir enn mestu í stjórnmál-
um og efnahagslífi. Hafa þeir náð
taumhaldi á ijölmörgum fyrrver-
andi ríkisfyrirtækjum og það segir
sína sögu að leynilögreglan ill-
ræmda, Securitate, hefur ekki verið
lögð niður. Hún heldur áfram að
þjóna valdhöfunum þótt dregið hafi
úr umsvifum hennar og harðýðgi.
Hægfara efnahagsumbætur hafa
orðið í landinu á síðastliðnum árum,
ekki síst vegna þrýstings frá alþjóða-
stofnunum og þeim vestrænu ríkj-
um, sem Rúmenar þiggja aðstoð frá.
Þar hefur eymdin
tekið sér bólfestu
Rúmenía er enn eitt af fátækustu
löndum Evrópu og þar er betlara
alls staðar að finna. Börn og gam-
alt fólk betlar á gangstéttum, við
umferðarljós, í skemmtigörðum og
fyrir utan kirkjur. Ástandið er þó
verst á járnbrautarstöðv-
um og líklega hvérgi eins
slæmt og á aðaljárn-
brautarstöðvinni í Búk-
arest þar sem hálf milljón
manna fer um á sólar-
hring.
Innan um fólksmergð-
ina á brautarstöðinni
hangir fjöldi lítilla bama og mænir
stórum augum á þá, sem eru líkleg-
ir til að rétta að þeim pening eða
matarbita.
Þrátt fyrir ungan aldur eru börn-
in lífsreyndari en margur fullorðinn.
Mörg þeirra hafa verið á vergangi
frá því þau muna eftir sér og beita
frumskógarlögmálinu óspart til að
fá magafylli. Þau sjá ekkert athuga-
vert við að hnupla eða ræna sér til
matar. Þau eru sérstaklega ágeng
við útlendinga og gefa þeim engan
frið. Ef peningi er stungið að einu
barni koma tíu eða tuttugu önnur
og vilja líka fá.
Þau lifa ömurlegu lífí en þrátt
fýrir að þau séu ekki há í loftinu
hafa þau komist að því að hægt er
að gleyma ömurleikanum um stund
með því að komast í vímu. Vímugjaf-
inn er lím. Það er ódýrt, áhrifamikið
og getur auðvitað valdið varanlegu
heilsutjóni. Eitt hið ömurlegasta við
að ganga um brautarstöðina í Búk-
arest er að sjá böm liggja og sniffa
lím á milli þess, sem þau betla.
Mannfjöldinn, farþegar, brautar-
verðir og lögregluþjónar, streyma
fram hjá bamahópunum án þess að
blikna. Þeir vita líklega að þessi
böm eiga ekki foreldra til að fara
heim til og vonlaust er að fínna
þeim stað á troðfullum munaðarleys-
ingjahælum.
Árangursríkt starf
Blaðamaður Morgunblaðsins
heimsótti eitt slíkt hæli er hann var
á ferð í Búkarest í sumar. Það er
ekki stórt og er starfrækt með
styrkjum frá fyrirtækjum og hinu
opinbera. Á hælinu er reynt að
venja börn af límsniffi, ef þau hafa
ánetjast því, og byggja þau upp
með ýmsum hætti. Þeim er kennt
að baða sig reglulega og ganga
snyrtilega til fara, þau em send í
skóla o.s.frv. Eftir nokkum tíma
er hugað að því að koma þeim af
hælinu. Reynt er að hafa upp á
foreldrum barnanna og metið hvort
senda eigi þau aftur til
þeirra eða koma þeim
fyrir hjá fósturforeld-
rum.
Mikill árangur hefur
náðst á undanförnum
áram við að hjálpa börn-
um af rúmenskum upp-
runa og ættleiðingar á
þeim skipta tugum þúsunda innan
og utan Rúmeníu. Er nú svo kom-
ið að rúmensk barnaverndaryfir-
völd eru nú að loka fyrsta munað-
arleysingjahælinu og með hjálp
vestrænna hjálparstofnana verður
því breytt í ráðgjafarstofu fyrir
fjölskyldur og stuðningsstöð fyrir
einstæðar mæður.
Flest börn, sem eru eftir á mun-
aðarleysingjahælunum, og erfíðast
verður að hjálpa eru sígaunar. í
Rúmeníu ríkir neikvætt viðhorf í
garð sígauna og þeir era settir skör
lægra en aðrir þjóðfélagsþegnar.
Rúmenar vilja almennt ekki taka
sígaunabörn í fóstur og bendir
margt til að flest þeirra þurfí að
eyða barnæsku sinni á munaðar-
leysingjahælum.
Þegar
neyðin var
stærst lifði
Ceausescu
hæst
Börnin
sniffa á
milli þess
sem þau
betla