Morgunblaðið - 20.10.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
ÞIÓDLÍFSÞANHAR/Vvri///fólk
SIÐFRÆÐI///vers vegna Ijómar hrokagikkurinn ekki?
hamingjusamara oglanglífara efþab á
gœludýr?
Gildi gæludýra
UM DAGINN átti ég erindi í Blómaval og þurfti að bíða þar nokkra
stund. Ég stóð við blómahillur og vissi ekki betur en ég væri ein. Allt
í einu heyrði ég hátt blístur, ég fór að gá í kringum mig og sá þá
stóran, gráan páfagauk í búri rétt við hliðina á mér. Aftur blístraði
hann hátt, eins og til að sýna mér að það hefði vissulega verið hann
sem blístraði. Ég fór að tala við páfagaukinn meðan ég beið og hann
lét sér það vel líka og lagði höfuðið undir sig. „Er hann svona feim-
inn,“ spurði ég afgreiðslustúlku sem kom aðvífandi. „Nei, hann vill
láta klóra sér í höfðinu, en passaðu þig, hann bítur oft þegar maður
er búinn að klóra honum,“ sagði stúlkan. Ég ákvað að láta krók koma
á móti bragði og tók upp penna og klóraði páfagauknum með honum.
Fuglinn lygndi aftur augunum og virtist hverfa til annarra og betri
heima. Eftir drjúga stund hætti ég að klóra og fuglinn beit samstundis
í pennann og rak síðan upp hátt óp, svo ég hrökk í kút. „Hann er bara
að þakka þér fyrir,“ sagði stúlkan. Ég færði mig frá búrinu og fór að
hugsa um gildi gæludýra fyrir mannfólkið.
Eins og flest annað fólk hef ég
verið samtíða mörgum gælu-
dýrum. Um daginn las ég í blöðum
frétt af rannsókn sem sýndi að
fólk sem á gæludýr lifir lengur og
er hamingjusam-
ara en hinir sem
fara þessa á mis.
Ég er sannfærð
um að þetta er
rétt. Mér finnst
jaðra við grimmd
að taka gæludýr
af fólki og undar-
legt að banna
n
eftir Guórúnu
Guólougsdóttur
gæludýr í híbýlum aldraðra, eins
og sumstaðar er gert. Dýr þurfa
ekki að vera stór, falleg eða ætt-
stór til þess að veita fólki mikla
gleði. Ekki veit ég heldur hvort
máli skiptir hvaða dýr fólk er með
hjá sér. Þau þurfa aðeins að vera
-geðfelld í viðkynningu og mann-
felsk. Ég þekkti lítinn gulan fugl
sem var svo mannelskur að hann
vildi ekki borða nema einhver
manneskja borðaði um leið og
hann. Hann var líka svo kvenhollur
að hann varð ævinlega undirleitur
og steig í vænginn á prikinu sínu
ef kona kom að búrinu hans og
talaði við hann. Hann kunni eitt lag
og flautaði það jafnan ef hann var
í góðu skapi. Ef honum var sleppt
lausum flaug hann glaður um með-
al fólks en ef hann var lokaður
einn inni í stofu kom hann gjarnan
á dyraglugga og horfði dapurlega
inn til fólksins og lét á sér skilja
að hann væri skelfing einmana
útlagi.
Mér er líka minnisstæður gull-
hamstur sem hét Markús. Hann
var alltaf að flytja. Aldrei hef ég
þekkt iðnara og samviskusamara
dýr. Otal mörgum sinnum dag
hvem tróð hann út gúlinn og rogað-
ist með dót sitt, mest bréfsnifsi,
yfír í annað hom á búrinu sínu.
Þar kom hann með miklu amstri
öllu sínu drasli fyrir og tróð sér svo
undir það. Eftir svolitla hvfld birt-
ist dapurleg ásjóna hans á ný og
með mæddum svip þess sem er
yfírhlaðinn af annríki hóf hann
aftur að troða með litlum, bleikum
loppum bréfsnifsum ofan í gúl sinn.
Svona leið ævin hans Markúsar þar
til hann einn dag fékk hjartaslag
og dó - mitt í öllu sínu annríki.
Ég hef þekkt einn hund og
marga ketti og all flest hafa þessi
dýr verið skemmtileg viðkynningar.
Hundurinn hét Smali og hans sér-
grein var að sleikja tár af vöngum
lítilla bama sem einhverra hluta
vegna voru sorgmædd. Hann var
hins vegar orðinn gamall og latur
og lét sér fátt um finnast þegar
kallað var á hann til kúarekstrar.
Hann trítlaði kannski áleiðis en
sneri svo við þegar hann sá sér
færi og lagði niður rófu og eyru
ef kallað var höstuglega á hann
að koma til baka. Ekki datt honum
í hug að gegna slíkum köllum og
lét sér í léttu rúmi Iiggja þótt kúa-
rektorinn yrði sárhneykslaður.
Ég minnist læðunnar Matthildar
sem gekk illa að eignast kettlinga.
Þegar komið var með hitapoka
handa henni að liggja á við fæðing-
una og mjólk til að dreypa á hana,
malaði hún þrátt fyrir þjáningarn-
ar. Svona vel skildi hún að verið
var að reyna að hjálpa henni.
Einn köttur ber þó höfuð og
herðar yfír öll önnur dýr í minning-
unni. Hann hét Sófus og kom inn
í líf mitt hrakinn og meiddur eftir
að því er virtist allnokkurn úti-
gang. Þegar farið var með hann
til dýralæknis til að gera að sárum
hans sleikti hann hönd læknisins í
þakklætisskyni. „Aldrei hef ég
þekkt betra dýr, kannski hef ég
eítt sinn séð jafn góðan kött - en
engan betri,“ sagði dýralæknirinn.
Með tímanum varð Sófus virðu-
legur heimilisköttur. Hann lét sér
fátt óviðkomandi sem gerðist innan
hans yfirráðasvæðis. Hann fór
hringferð um garðinn á hveijum
einasta degi og þefaði samvisku-
samlega af öllu nýju sem kom inn
á heimilið, við gesti var hann hins
vegar fremur fálátur, það var eins
og hann kinkaði kurteislega kolli
og byði í huganum góðan dag -
svo tók hann á sig sveig framhjá
gestinum. Aldrei lét hann það
henda sig af fijálsum vilja að láta
ókunnuga stijúka sér. Við sitt fólk
var hann hins vegar hlýr og var á
stundum gripinn svo áköfu félags-
lyndi að hann gat varla hamið sig,
einkum greip félagslyndið hann
heljartökum á nóttunni. Fyrir kom
að svo keyrði úr hófi að hann vakti
yngstu bömin með því að naga á
þeim tæmar, hann vildi fá þau til
að leika við sig.
Ein stúlka á heimilinu vildi ekki
hafa mikið við ketti saman að
sælda. Ef Sófus fór út að nætur-
lagi, sem hann gerði oft, sætti hann
gjaman lagi og kom inn um
gluggann hjá þessari stúlku. Hann
virtist hafa skemmtun af hneykslun
hennar vegna þessa framferðis
hans. Litlu stúlkunni sem átti hann
fylgdi hann eins og skuggi. Ef hún
fór út fór hann líka út, hann elti
hana eins og hundur í skóla og
leiki. Oft varð hún að snúa við til
þess að loka hann inni svo hann
týndist ekki.
Ef Sófus vildi fá að borða steig
hann með sinni klunnalegu loppu
upp á ristina á einhveijum heimilis-
manna - það var sjaldan sem það
bragð bar ekki árangur. Smám
saman varð Sófus gamall og grár.
En því eldri sem hann varð þess
meira var hann elskaður af sínu
fólki. Hann dó úr krabbameini
þrettán ára gamall og við jarðsetn-
ingu hans var grátið svo ákaft að
ég hef fá dæmi séð um slíka sorg
við útfarir manna. Nú hvílir hann
í garðinum sem áður var hans yfir-
ráðasvæði og þegar hans er minnst
fá þeir enn tár í augun sem áttu
hann að förunaut á lífsleiðinni.
Svona mikils virði geta heimilisdýr
orðið.
HrokafuUur heimur
SKUGGI hrokans varpar dyggð-
unum í dyflissu og óréttlátir dóm-
ar hans bíta í skottið á honum -
en of seint fyrir þá sem liggja í
valnum. Eina ráðið er að horfa
óttalaus í augu hans og sniðganga
hann eða skora strax á hólm með
öðrum vopnum en hann notar. Að
minnsta kosti er mikilvægt að vera
fljótur að bera kennsl á hann.
Halda svo ró sinni.
eftir Gunnor
Hersvein
Hroki er löstur, galli í mannleg-
um samskiptum. Hrokafull-
ur maður virðist ekki leggja sig í
líma við að setja sig í spor ann-
arra. Hann hlustar ekki á kvartan-
ir og flýr hugsun-
ina um að eitt-
hvað sé að hjá
honum sjálfum.
Markmið hans er
ekki að öllum líði
vel.
Markmið hrok-
ans snýst fyrst og
síðast um hann
sjálfan en ekki aðra. Áhyggjur
hans varða ekki samstarfsmenn-
ina heldur eigin frama, þess vegna
líður öllum svona illa í kringum
hann. Sé hrokinn yfirmaður vega
undirmenn hans ekki nógu mikið
á metunum. Og verður það honum
stundum að falli, því fáir ná góðum
árangri með óánægða verkamenn.
Bara það yrði hætt að hækka
hann í tign!
Hrokinn birtist í mörgum mynd-
um. Embættishroki er ein þeirra.
Hann bitnar á óbreyttum þegnun-
um og mennirnir í embættunum
reikna dæmið vitlaust: Þeir eru í
eigin augum ekki þjónar heldur
fólk með betri stöðu en almúginn
og þurfa endilega að láta ljós sitt
skína með því að taka ekki tillit
til þarfa einstaklinganna. Að sýna
vald sitt er að opinbera hrokann.
Áhuginn snýst um að feta sig
hærra upp virðingarstigann.
Lærdómshroki felst í því að
miklast af menntun sinni og
gleyma efanum. Þessi hroki reynir
að níða skóinn af öllum þeim sem
hafa komist að öðrum niðurstöð-
um. Vísindahroki er að afneita og
gera gys að öllum fullyrðingum
sem ekki eru sannaðar með aðferð-
um vísindanna. Allt sem ekki er
áþreifanlegt, mælanlegt eða próf-
anlegt með viðurkenndum hætti
er hjákátlegt. Aðferðin er ein og
aðeins ein og hrokinn einn þekkir
hana, að eigin mati.
Trúarhrokinn brýst fram í skiln-
ingsleysi og dómum gagnvart öðr-
um trúarhefðum. Orð Jesú „Dæm-
ið ekki, og þér munuð ekki dæmd-
ir verða,“ og „dæmið ekki eftir
útliti, dæmið réttlátan dóm,“
mæta ekki skilningi hjá hrokag-
ikknum. Heittrúaðir falla gjarnan
í þá gryiju að dæma aðra og telja
sig betri en aðra og ekki á sama
báti.
Ættarhroki er einfaldlega þegar
ein ætt telur sig vera gerða úr
betra efni en aðrar. f hennar gen-
um liggja gáfurnar, og í nafni
hennar felst eitthvað sem aðrir
hafa ekki til bruns að bera. Kynja-
hroki er enn eitt afbrigðið, en ekk-
ert bendir til að annað kynið sé
hinu æðra. Kynjahroki er af sama
meiði og kynþáttahatur, sem er
ekki rétta orðið. Kynþáttahroki er
heiti sem er nær sannleikanum.
Hrokinn sýnir öðrum lítilsvirð-
ingu, traðkar á skoðunum þeirra,
ástæðum og rökum. Hann vill
ráða. Hann blæs á sérþarfir ann-
arra, tekur ekki tillit til aðstæðna
og leitar ekki sannleikans. Hann
er sjálfselskur og ekki viðkvæmur
fyrir angist annarra. Hrokagikk-
urinn er ekki miskunnsamur og
fyrirgefur ekki nema í neyðartil-
fellum, og er af þeim sökum erfið-
ur viðfangs.
Hrokinn er háður öðrum veik-
leikum mannsins. Sumir ofpieta
sjálfa, telja sjálfa sig meira virði
en aðra og að hitt og þetta sé
fyrir neðan þeirra virðingu. Ef til
vill má kalla þessa gerð af hroka
ofmetið stolt, eða að reikna sig
of góðan.
Ástæða hrokans getur líka fal-
ist í því að hylma yfir vanmáttar-
kenndina eða með öðrum orðum:
Hrokinn brýst fram til að reyna
að sannfæra bæði sjálfan sig og
aðra að hér fari merkilegur mað-
ur. Honum finnst sem hann njóti
ekki nægrar virðingar og ástar
og líður eins og einhver líti niður
á hann. Þessi belgingur þráir virð-
ingu og upphefð. Hann fér öfuga
leið í sjálfsþekkingarleitinni.
Svona hroki er yfirhylming og
þegar honum er svipt í burtu af-
hjúpast húkandi vanmáttar-
kenndin - og í stað þess að tak-
ast á við vanmáttinn afneitar
hann kringumstæðunum og reyn-
ir að breyta þeim sér í hag með
blekkingum.
Myndir hrokans eru margvísleg-
VfSINDI /Hvað veldur mismun jaróar ogJúpíters?
Skyldleiki
reikistjamanna
HEITAR hringiður í yfirborði Júpíters. Hefur jörðin
einhverntima verið eins?
REIKISTJÖRNUR sólkerfisins eru
allar mjög ólíkar innbyrðis að stærð,
efnasamsetningu, hitastigi ogfjar-
lægð frá sólinni. Þær reikistjörnur
sem næstar eru sólinni, eins og jörð-
in og Mars, hafa fast yfirborð og
tiltölulega þunnan lofthjúp. Ytri
stjörnurnar, eins og Júpíter og Sat-
úmus, eru hinsvegar tröllauknir
vetnis- og helíumboltar með
1.500°K yfirborðshita.
Nokkrir vísindamenn hafa velt
því fyrir sé hvort reikistjörn-
umar hafi verið jafn ólíkar frá upp-
hafí eða hvort mismunurinn hafi
aukist með tímanum. Nýlega hafa
tveir bandarískir
jarðefnafræðingar
sett fram þá hug-
mynd að innri og
ytri reikistjörnum-
ar hafi í raun verið
mjög svipaðar í
upphafi en hafi
þróast á ólíkan
hátt í tímans rás.
Þeir byggja þessar niðurstöður á
mælingum á ísótópunum helíum-3
(He3) og neon-22 (Ne22).
Talið er að allar reikistjömumar
hafí myndast fyrir rúmlega 4,5 billj-
ónum ára við samdrátt ryks og loft-
tegunda sem voru umhverfís ný-
kviknaða sólina. Flestir vísinda-
menn eru þeirrar skoðunar að innri
og ytri reikistjörnurnar hafi verið
jafn ólíkar og raun ber vitni frá
upphafí. Þeirtelja að reikistjörnurn-
ar næst sólinni hafi ekki verið jafn
efnismiklar og þær sem fjær em.
Þyngdarsvið smærri reikistjarn-
anna næst sólinni hafi því ekki
nægt til að draga til sín mikið af
lofttegundum eins og vetni og hel-
íum. Eins og aðrar stjörnur af svip-
aðri stærð fór sólin snemma á ævi
sinni í gegnum svokallað T Tauri-
tímabil. Á þessu tímabili sendi hún
frá sér sterka útfjólubláa geisla og
aflmikla sólvinda sem blésu í burtu
mest öllum loftjúp jarðarinnar og
annarra nálægra reikistjarna. Afl
sólarinnar á þessu skeiði nægði hins
vegar ekki til að eyða lofthjúp þeirra
reikistjarna sem fjær henni voru.
Vísindamennirnir Charles Har-
per og Stein Jacobsen frá Harvard
háskólanum í Bandaríkjunum, em
þeirrar skoðunar að atburðarásin
hafi verið allt önnur. Þeir telja að
áður en T Tauri-tímabilið hófst
hafi jörðin verið hulin þykkum loft-
hjúp, að mestu úr vetni og helíum.
Þrýstingur þessa lofthjúps hafi ver-
ið u.þ.b. þúsund sinum meiri en
hann er nú. Þetta hafí leitt til þess
eftií Sveni
Ólafsson