Morgunblaðið - 24.11.1996, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Upplausn
í landinu
g'leymda
í Hvíta-Rússlandi er að finna tíu milljóna
manna blásnauða þjóð í tilvistarkreppu. Nú
hyggst forseti landsins, sem margir efast
um að gangi heill til skógar, tryggja sér
nánast alræðisvald í krafti þjóðaratkvæða-
greiðslu sem fram fer í dag. Asgeir Sverris-
son segir frá upplausninni í Hvíta-Rússlandi
og hugsanlegum áhrifum hennar.
Reuter
ALEXANDER Lúkasjenko, forseti Hvíta-Rússlands, flytur ræðu
á þingi landsins og hvetur til þess að myndað verði ríkjabanda-
lag við Rússa. í Hvíta-Rússlandi telja margir að forsetinn gangi
ekki heill til skógar á andlega sviðinu.
HVÍTA-RÚSSLAND hefur löngum
verið nefnt „landið sem tíminn
gleymdi". Nú virðist ástæða til að
velta því fyrir sér hvort „landið sem
trúir ekki á eigin tilveru“ er ekki
réttari lýsing á því stórfurðulega
ástandi sem einkennir þetta tíu
milljóna manna ríki. Forseti lands-
ins, Alexander Lúkasjenko, stefnir
að því að tryggja sér því sem næst
alræðisvald en helsta markmið hans
er jafnframt að uppræta sjálfstæði
landsins og sameina það Rússlandi.
Stjómmálaólga fer vaxandi og þær
raddir gerast sífellt háværari að
forsetinn sé ekki með öllum mjalla.
Fram hafa komið vísbendingar, sem
gefa til kynna að þessi skoðun sé
á rökum reist.
Hvíta-Rússland varð sjálfstætt
ríki við hrun Sovétríkjanna árið
1991 en allt frá þeim tíma hafa
söknuður eftir sovéttímanum og
sérlega djúpstæðar efasemdir um
getu þjóðarinnar til að lifa utan
þessa bandalags sett mark sitt á
þjóðlífið allt. Hvíta-Rússland hefur
í raun aldrei verið til sem sjálfstætt
ríki heldur lotið yfirráðum Litháa,
Pólverja eða Rússa. Svo virðist sem
landsmönnum sé um megn að líta
á sig sem sjálfstæða þjóð. Þeir sem
hug hafa á að kynna sér hina horfnu
„menningu" Sovéttímans þurfa
ekki að fara lengra en til höfuðborg-
arinnar, Minsk, sem flestir eru sam-
mála um að sé sérlega óaðlaðandi
staður. Þar líkt og víðar í landinu
verður ekki meðtekið að breytingar
í grundvallaratriðum hafi riðið yfir
þetta samfélag, þvert á móti virðist
tíminn hafa staðið kyrr. Nú er svo
komið að Hvíta-Rússland hefur
kallað yfir sig pólitíska einangrun,
fulltrúar erlendra ríkisstjórna sem
þar starfa segja óhugsandi að raun-
verulegar framfarir á efnahags-
sem stjórnmálasviðinu eigi sér stað
í landinu á meðan Lúkasjenko for-
seti er við völd.
Sovésk föðurímynd
Forsetinn er í raun holdgervingur
þessara einkennilegu efasemda
Hvít-Rússa um stöðu þeirra í heim-
inum. Lúkasjenko var á sovéttíman-
um yfirmaður á samyrkjubúi og
engum dylst að hann harmar enda-
lok Sovétríkjanna. Raunar er sá
harmur þungamiðjan í stjórnmála-
baráttu forsetans. Og hann hefur
notið lygilegra vinsælda.
Lúkasjenko, sem er 42 ára, var
kjörinn forseti Hvíta-Rússlands árið
1994. Hann vann með yfirburðum;
höfðaði sýnilega til þjóðarinnar óör-
uggu, sem var í leit að sovéskri
föðurímynd og fann hana í sam-
yrkjuforstjóranum. Eitt helsta
kosningaloforð hans var enda að
stefnt skyldi að einhvers konar
bandalagi við Rússland auk þess
sem hann hét því að brjóta á bak
aftur spillinguna, sem gegnsýrir
þetta samfélag. Nú kann svo að
fara að þessi þjóð feli forsetanum
aukin völd með því að samþykkja
stjórnarskrárbreytingar þær sem
hann vill innleiða og fela í sér frum-
stæðar hugmyndir um forystuhlut-
verk leiðtogans og stöðu alþýðu
manna gagnvart ríkisvaldinu.
Þótt því fari fjarri að Lúkasjenko
sé alþjóðasinni verður hann tæpast
vændur um þjóðrembu. Öðru nær.
Hann hefur farið háðuglegum orð-
um um tungu Hvít-Rússa og sagt
hana ómerkilega. Hið sama hefur
Reuter
ÞRÁTT fyrir miklar vinsældir forseta Hvíta-Rússlands eru margir ósáttir við það yfirlýsta mark-
mið hans að landið sameinist Rússlandi. Myndin sýnir hvít-rússneska þjóðernissinna með fána lands-
ins á lofti mótmæla stefnu forsetans í höfuðborginni, Minsk.
HVITA-RUSSLAND
Ólgan í Hvíta-Rússlandi skapar
óvissu á sviði öryggismála í
Rússlandi og nágrannaríkjunum
auk þess sem hennar gætir innan
NATO. Hvít-Rússar eru Ifkt og
Rússar andvígir stækkun NATO
og hafa gefið til kynna að SS-25
kjarnorkueldflaugum verði haldið
eftir í landinu sökum þessa.
Stærð:
Ibúafjöldi:
| 207.600 ferkílóm.
110,29 milljónir
Samsetning:
Hvít-Rússar:
77,9%
Tungumál:
1990: Hvít-rússneska innleidd sem opinbert
mál (4% þjóðarinnar nota hana sem talmál).
Nú er rússneska einkum notuð.
□
Frá 13 öld var landið ýmist hluti af
Litháen, Póllandi eða Rússlandi.
1917: Hvíta-Rússland verður sjálfstætt ríki.
1920: Austur-Hvíta-Rússland endurstofnað
sem sovétlýðveldi (BSSR).
1922: Hvíta-Rússland rennur saman við sam-
bandsríkið Rússland og Sovétríkin verða til.
1945: Hvíta-Rússland verður aðili að
Sameinuðu þjóðunum ásamt Úkraínu.
1986: Um 70% landsins verða fyrir
geislavirku úrfelli vegna Tsjernobyl-slyssins.
1990: Hvíta-Rússland lýst fullvalda ríki,
áhersla lögð á að landið verði hlutlaust
og kjarnorkuvopnalaust.
1991: Staníslav Sjúshkevítsj er kjörinn þjóð-
höfðingi. Landið tekur upp nafnið Hvita-
Rússland og myndar Samveldi sjálfstæðra
ríkja ásamt Rússlandi og Úkraínu.
1992: Hvít-Rússar undirrita Lissabon-
samkomulagið um bann við útbreiðslu
kjarnavopna og heita því að flytja
öll kjarnavopn til Rússlands fyrir 1999.
Rússneski herinn vill efla samvinnu
við Hvíta-Rússland eftir hrun
Sovétríkjanna og nota það sem
stuðpúða á landleiðinni úr vestri
og yfir Eystrasaltsríkin.
1 Lönd sem vilja aöild aöNATO
1993: Æðsta ráðið staöfestir
Lissabon-samkomulagið
og START-afvopnunarsáttmálann.
1994: Hvíta-Rússland skýrirfrá því að tvær
rússneskar herstöðvar verði áfram í landinu.
1995: Hvít-Rússar gerast aðilar að
„Félagsskap í friðarþágu" innan NATO.
I Herafli:
Landher
50.500
Flugher
25.700

Kjarnorkuherafli
18 SS-25 langdrægar eldflaugar
undir stjórn Rússa.
Heimildir: (IISS 1996)
The Military Batance 1996
Europa YearBook 1996
hann sagt um rnenningu þjóðarinn-
ar sem hann leiðir. Hann hefur lýst
yfir því að í raun séu aðeins til tvö
raunveruleg heimsmál -enska og
rússneska. Forsetinn hefur leynt og
ljóst leitað eftir samruna við Rúss-
land og boðaði á dögunum sameig-
inlega varðstöðu Hvít-Rússa og
Rússa vegna yfirvofandi stækkunar
NATO til austurs.
Rússar sem í gegnum tíðina hafa
ekki mátt venjast því að aðrar þjóð-
ir og önnur lönd leiti beinlínis eftir
að lúta yfirráðum þeirra hafa tekið
yfirlýsingum forsetans heldur fá-
lega. Ráðamenn í Kreml hafa held-
ur engan áhuga á að auka enn frek-
ar á efnahagsvandann með því að
taka við steinrunnu efnahagslífi
Hvíta-Rússlands sem rambar á
barmi skelfingar. Á hinn bóginn eru
öfl í rússnesku samfélagi, sem ekki
eru ráðandi nú um stundir, sem
taka kenningum Lúkasjenkos fagn-
andi enda ristir hugmyndin um slav-
neskt bandalag Rússlands, Hvíta-
Rússlands og Ukraínu víða djúpt.
í Minsk er því á hinn bóginn
haldið fram að áhugi forsetans á
samruna Hvíta-Rússlands og Rúss-
lands sé tilkominn sökum þess að
hann telji heimalandið allt of
ómerkilegt til að stjórnvitringur og
heimsleiðtogi sem hann fái notið
sín þar. Hann telji eðlilegt að álykta
sem svo að hans bíði framtíð á
meðal ráðamanna í Kreml og að
sjálft forsetaembættið í Rússlandi
sé hóflegt markmið í því viðfangi.
Vaxandi stjórn-
málaspenna
Vaxandi ólgu hefur gætt á
stjórnmálasviðinu í Hvíta-Rússlandi
á undanförnum mánuðum eftir að
forsetinn kunngjörði að hann hygð-
ist leggja nýja stjórnarskrá fram
og boða til þjóðaratkvæðagreiðslu
um hana. Þetta hefur kallað fram
mikla togstreitu í samskiptum Lúk-
asjenkos og þingsins í Minsk. Þing-
heimur samþykkti fyrr í ár að niður-
staða þjóðaratkvæðisins skyldi ein-
ungis teljast ráðgefandi. Þessu
hafnaði Lúkasjenko og ógilti sam-
þykktina í krafti tilskipunarvalds
forseta.
Á mánudag komst þessi barátta
þings og forseta á nýtt stig er for-
sætisráðherra landsins sagði af sér
og þingheimur samþykkti að koma
bæri Lúkasjenko frá völdum vegna
einræðistilburða hans. Þessu svör-
uðuð aðstoðarmenn forsetans á
þann veg að hann myndi þá einfald-
lega leysa þing landsins upp.
Rússar skárust loks í leikinn í
vikunni og freistuðu þess að koma
á sáttum í deilu þessari. Það tókst
aðfaranótt föstudags er Lúkasjenko
féllst á að niðurstöður atkvæða-
greiðslunnar skyldu ekki teljast
bindandi eftir langan fund í Minsk
með Víktor Tsjernomyrdín, forsæt-
isráðherra Rússlands. Þingið féllst
á móti á að hætta öllum tilraunum
til að koma forsetanum frá völdum.
Engin ástæða er til að ætla að þetta
samkomulag haldi til lengdar og
eftir sem áður ríkir óvissa um hver
stjórnar í raun Hvíta-Rússlandi.
í liðinni viku var orðalag þeirra
stjórnarskrárákvæða sem forsetinn
vill innleiða loks gjört opinbert.
Þótti mörgurn það tímabært þar
sem kjörstaðir í þjóðaratkvæða-
greiðslunni hafa verið opnir frá 7.
þessa mánaðar. Formlega munu
landsmenn hins vegar ganga að
kjörborðinu í dag, sunnudag. Þessi
framkvæmd atkvæðagreiðslunnar
þykir lýsandi dæmi þess hvernig
forseti Hvíta-Rússlands sniðgengur
gjörsamlega viðteknar hugmyndir
um lýðræðislegar kosningar. Eftir-
sókn hans eftir nánast alræðisvaldi
í Hvíta-Rússlandi þykir heldur ekki
bera djúpstæðri lýðræðisást hans
vitni.
Aukið forsetavald
I stjórnarskrárdrögum þeim sem
forsetinn hefur lagt fram er m.a.
að finna ákvæði þess efnis að kjör-
tímabil hans verði frá deginum í
dag, sunnudegi, lengt um tvö ár
þannig að því ljúki árið 2001. Hann
vill aukinheldur tryggja sér völd til
að skipa helming þeirra dómara sem
sitja í stjómarskrárrétti Hvíta-