Morgunblaðið - 26.02.1997, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 26. FEBRÚAR 1997 27
AÐSENDAR GREINAR
VIÐ íslendingar stærum okkur
gjarnan af því að vera meðal
auðugustu þjóða heims. Við erum
vel menntuð, heilbrigðisþjónusta
er á háu stigi, þjóðarframleiðsla á
íbúa er með því hæsta er þekkist
og almenn velferð skipar okkur
tvímælalaust á bekk tíu ríkustu
þjóða. Og ekki er allt upp talið,
þegar veraldlegum gæðum sleppir
og reynt er að verðleggja okkar
andlega ríkidæmi erum við í algjör-
um sérflokki: Að eigin sögn eru
íslendingar allra þjóða hamingju-
samastir! Það er því ansi kaldrana-
leg staðreynd að þessi hamingju-
sama þjóð sem bæði vegna verald-
legs og andlegs ríkidæmis gengur
mikið upp í að líkja sér við auðug-
ustu þjóðir Vesturlanda er í algjör-
um sérflokki hvað varðar áhuga-
leysi og afskiptaleysi í aðstoð við
Þriðja heiminn.
íslendingar vilja að rödd þeirra
heyrist á alþjóðlegum vettvangi. Til
að tryggja þetta höfum við verið
ansi dugleg að taka þátt í alþjóð-
legri samvinnu og samstarfi. Mér
sýnist þó að þátttaka okkar sé oft
á tíðum á mörkum hins siðlausa.
Hér vil ég nefna að ísland er eitt
af stofnlöndum Efnahags- og
framfarastofnunarinnar OECD.
Samkvæmt stofnsamþykkt stofn-
unarinnar eru markmið hennar þrí-
þætt: í fyrsta lagi að tryggja stöð-
ugan hagvöxt, næga atvinnu og góð
lífsskilyrði í aðildarlöndunum. í
öðru lagi að stuðla að auknum
heimsviðskiptum og iafnri sam-
keppni á alþjóða mörkuðum. Og í
þriðja lagi að stuðla að efnahags-
legri framþróun aðildarlandanna,
sem og Ianda utan stofnunarinnar.
Innan OECD er ísland í góðum
hópi því stofnunin hefur á að skipa
öllum helstu iðnríkjum
veraldar.
Til að stuðla að síð-
astnefnda þættinum í
starfsmarkmiðum
OECD hefur meðal
annars verið sett á
stofn svokölluð þróun-
arsamvinnunefnd, oft-
ast kölluð DAC. Þró-
unarsamvinnunefndin
samanstendur af lönd-
um sem sinna þróun-
araðstoð og hefur þau
markmið að samræma
þróunarstarf land-
anna, meta árangur
þróunaraðstoðar þeirra
reglulega, og stuðla að
því að aðildarlöndin uppfylli alþjóð-
legar samþykktir um þróunarað-
stoð.
Fjögur af aðildarlöndum OECD
eru ekki þátttakendur í þróunar-
samvinnunefndinni. Þetta eru
Grikkland, Tyrkland, Mexíkó og
síðast en ekki síst ísland. ísland er
hér í hópi þeirra þriggja landa inn-
an OECD sem enn teljast þróunar-
lönd samkvæmt alþjóðlegum skil-
greiningum.
Og hver skyldi nú vera ástæðan
fyrir fjarveru Islands úr þróunar-
samvinnunefndinni? Eflaust hafa
íslensk stjórnvöld góð og gild rök
fyrir því. Þó læðist að mér sá grun-
ur að höfuðástæðan sé íslenskur
tvískinnungur á háu stigi. Við vilj-
um taka þátt þar sem hagsmunum
okkar er vel borgið, en standa fyr-
ir utan þá samvinnu þar sem til
okkar eru gerðar sambærilegar
kröfur og gerðar eru til annarra
ríkra þjóða.
Eitt af baráttuefnum þróunar-
samvinnunefndarinnar hefur verið
að þrýsta á aðildar-
löndin að uppfylla ára-
tugagamla samþykkt
Sameinuðu þjóðanna,
sem felur í sér að iðn-
ríkin veiji a.m.k. 0,7%
af vergri þjóðarfram-
leiðslu til þróunarað-
stoðar. Því miður hefur
gengið erfiðlega að
uppfylla þetta loforð
og á undanförnum
árum hefur þetta hlut-
fall að meðaltali verið
lægra en 0,5%. Það er
hinsvegar eftirtektar-
vert að þau lönd sem
við íslendingar teljum
okkur standa næst,
þ.e. Noregur, Danmörk og Svíþjóð,
veita að meðaltali 1% af vergri
þjóðarframleiðslu til þróunarað-
Þróunaraðstoð íslend-
inga, segir Hermann
Orn Ingólfsson, hefur
á undanförnum árum
verið um það bil 0,1%
af vergri þjóðarfram-
leiðslu.
stoðar. Á sama tíma og frændur
okkar á Norðurlöndunum eru allra
þjóða fremstir er Island tvímæla-
Íaust fallkandítat á þessum vett-
vangi. Þróunaraðstoð íslendinga
hefur á undanförnum árum verið
u.þ.b. 0,1% af vergri þjóðarfram-
leiðslu. Svo lesandinn haldi ekki að
um prentvillu sé að ræða er rétt
að undirstrika þessa sorglegu stað-
reynd: Opinber framlög íslands til
þróunaraðstoðar eru 15% þess sem
Alþingi hefur ályktað að veita skuli
til þessara mála og hver íslendingur
veitir einungis einn tíunda hluta af
því sem nágrannar okkar á Norður-
Íöndum veita til þróunaraðstoðar.
Þetta er lægsta hlutfall sem þekkist
sé miðað við þau rúmlega 20 lönd
sem standa að þróunarsamvinnu-
nefndinni.
Með því að standa fyrir utan
þróunarsamvinnunefndina komast
íslensk stjórnvöld hjá því á snjallan
hátt að þurfa að svara fyrir áhuga-
leysi og framkvæmdaleysi á sviði
þróunaraðstoðar. Stjórnvöld vita þó
upp á sig sökina í þessum efnum
og hvað eftir annað hafa íslenskir
stjórnmálamenn og jafnvel helstu
leiðtogar þjóparinnar lýst því yfir
að nú muni íslendingar taka sig á
og auka framlög til þróunaraðstoð-
ar. Þessi loforð virðast þó vera inn-
antóm prð, sett fram til að fegra
ímynd íslands á alþjóða vettvangi,
því engar eru efndirnar og framlög
til þróunaraðstoðar hafa staðið í
stað á undangengnum árum. Á
sama tíma hafa fátækari þjóðir
Evrópu aukið framlög sín til þróun-
araðstoðar verulega. Spánveijar og
Portúgalar veita hiutfallslega u.þ.b.
þrefalt hærri upphæðum til þróun-
araðstoðar en íslendingar og Tyrkir
hafa á stundum skotist fram úr
okkur hvað varðar framlög til þró-
unaraðstoðar. Allt eru þetta þjóðir
sem ekki eru hálfdrættingar á við
ísland hvað varðar þjóðarfram-
leiðslu á íbúa og það er sérstaklega
athyglisvert að þróunarland eins og
Tyrkland, með einn tíunda hluta
af þjóðarframleiðslu íslands, skuli
sjá sér fært að veita meiri aðstoð
en við. Staðreyndirnar tala því sínu
máli, íslendingar eru allra þjóða
naumastir þegar kemur að því að
aðstoða hina fátæku borgara Þriðja
heimsins.
Það er þó mikilvægt að benda á
það sem vel er gert í þessum efnum
og því ber að nefna að sú litla þróun-
araðstoð sem fram fer á vegum
Þróunarsamvinnustofnunar íslands
hefur skilað jákvæðum árangri.
Stofnunin er með samstarfssamn-
inga í fjórum löndum Afríku þar
sem verkefni sem tengjast fiskveið-
um eru nánast allsráðandi. Ekki
má heldur gleyma þeirri starfsemi
sem fram fer á vegum Jarðhita-
skóla Sameinuðu þjóðanna í
Reykjavík. Sú starfsemi hefur tví-
mælalaust sannað tilverurétt sinn
og er óskandi að skólinn eigi eftir
að styrkjast í framtíðinni.
En sennilega er von mín um
aukna þróunaraðstoð óskhyggja
ein, því sem dæmi um ótrúlegt
áhugaleysi og stefnuleysi íslenskra
stjórnvalda hefur ekki ennþá þótt
ástæða til að skapa heildarstefnu í
þróunarmálum á vegum íslenska
ríkisins. Það hefur m.a. haft í för
með sér að nánast ógerningur er
fyrir Þróunarsamvinnustofnun að
móta markvissa stefnu og skynsam-
lega nýtingu íjármuna til langs
tíma.
Og það virðist vera sama hvar
drepið er niður fæti í hinni íslensku
stjórnmálaflóru, stefnuleysið virðist
algjört og áhuginn í lágmarki. Því
auglýsir undirritaður hér með eftir
stefnumarkmiðum íslenskra stjórn-
málamanna á þessu sviði. Ætla ís-
lendingar að standa við loforð sín
um framlög til þróunaraðstoðar?
ætlum við að taka virkan þátt í
samfélagi þjóðanna og byggja upp
þennan heim sem við lifum í? eða
ætlum við að vera stikkfrí í þessum
efnum og viðurkenna, bæði fyrir
sjálfum okkur og öðrum, að því
miður höfum við ekki efni á að
hjálpa íbúum Þróunarlandanna?
Sérstaklega væri áhugavert að
heyra frá ungliðahreyfingum
stjórnmálaflokkanna, því það verð-
ur að teljast alvarlegt áhyggjuefni
ef íslensk ungmenni eru haldin
sömu einangrunarhneigð og þröng-
sýni og eldri flokkssystkini þeirra,
sem virðast ennþá halda að
Zimbabwe heiti Ródesía, Nelson
Mandela sitji bak við lás og slá, og
að það mikilvægasta í þessum heimi
.sé að eiga fótanuddtæki og þvotta-
vél sem tekur inn á sig bæði heitt
og kalt vatn.
Höfundur er verkfræðingur með
M.Sc.-gráðu á sviði tækniaðstoðar
og þróunarsamvinnu.
Af þ rónnarað sto ð
og þvottavélum
Hermann Örn
Ingólfsson
Að megna
vindinn
Meðal annarra orða
Við þvílíkar hugleiðingar fer ekki hjá því að sú
spuming vakni hvort misvitrir stjórnmálamenn
séu ef til vill helsta mengunarvandamál okkar.
Njörður P. Njarðvík spyr: Getum við vænst þess
að þeir fjúki burt?
EITT af mörgu sem heyrst hefur haft eftir
pólitískum ráðamönnum í umræðum og
deilum um væntanlegt álver á Grundar-
tanga, er að mengunarvarnir þurfi ekki að
vera þar svo grimmilegar, af því að þar sé
vindasamt og því fjúki loftmengun óðar
burt. Eitthvað á þessa leið hljóðaði sú kenn-
ing, og ber vitni um þvílíka andlega nær-
sýni að maður bókstaflega blygðast sín.
Að minnsta kosti vona ég, að erlendir sendi-
herrar, og raunar engir útlendingar, hafi
tekið eftir þessum ummælum. Hvert fýkur
loftmengunin? Út úr gufuhvolfinu kannski?
Ég er hræddur um ekki. En eitthvert fer
hún, og ummælin bera ekki vott um víðáttu-
mikið ábyrgðarsvæði.
Ég hélt sannast að segja, að mönnum
væri almennt orðið ljóst, að loftmengun er
heimsvandamál sem sér ekki landamæri og
krefst samábyrgðar allra manna ef við
ætlum afkomendum okkar þann munað að
fá að draga andann um ókomnar aldir.
Aukinn koltvísýringur í andrúmsloftinu er
eitt helsta áhyggjuefni allra hugsandi
manna, en þeir sem hafa einberan skyndi-
gróða að hugsjón, eru auðvitað alltaf að
telja okkur trú um að við séum alltof svart-
sýn: Þetta fýkur allt saman burt!
Skainmtímahugsun
Það er einmitt þess konar skammtíma-
hugsun sem virðist helsta einkenni of
margra íslenskra stjórnmálamanna. Og
stundum er engu líkara en sumir þeirra
gerist í raun talsmenn hinna erlendu auð-
hyggjumanna í stað þjóðarinnar sem kaus
þá til forystu. Það mætti ætla, að erlend
fjárfesting gerði fjárfestana að einhvers
konar velgjörðamönnum. Þó ætti öllum að
vera ljóst, að þeir fjárfesta aðeins þar sem
þeir sjá mesta hagnaðaiwon. Og reynslan
hefur sannað, að þeir reyna yfirleitt að
hliðra sér hjá eins miklum mengunarvörnum
og þeim er leyft að komast upp með. Fjöl-
þjóðleg fyrirtæki stunda ekki veigjörðir, þau
sækjast eftir hagnaði, og þeim er hjartan-
lega sama um land okkar.
Við fréttum einmitt þessa dagana, hvern-
ig Ijölþjóðleg fyrirtæki og stórveldi lita á
lönd fámennra þjóða. Nú er stungið upp á
því að kjarnorkuúrgangur heimsins verði
geymdur í Thule á Grænlandi. Þar á að
verða hættulegasti ruslahaugur heimsins.
Dettur einhveijum í hug að verið sé að
hugsa um líf Grænlendinga? Og í þeirri
bandarísku skýrslu sem flytur þetta fagnað-
arerindi, er sagt að ísland sé einnig nefnt
sem heppilegur geymslustaður fyrir kjarn-
orkuúrgang. Eldfjallaland! Kannski gjáin
nýja í Vatnajökli þyki heppileg? Þarna
sjáum við í hnotskurn þá umhyggju sem
borin er fyrir okkur íslendingum.
Annað dæmi um bráðræðið og óðagotið
í svona umfangsmiklum og afdrifaríkum
málum snýr að virkjunum. Sagt hefur verið
að Columbia Ventures hafi veitt svo skam-
man frest, að ekki sé margra kosta völ.
Þetta er alvarlegt mál og snertir í raun
alla framtíðarsýn á nýtingu orkulinda okkar
annars vegar og umhverfis- og gróðurvernd
hins vegar. Eiga erlendir fjárfestar, sem
birtast skyndilega, að stjórna einhvers kon-
ar fumkenndum viðbrögðum og koma í raun
í veg fyrir heildaráætlun í virkjunarmálum?
Grundvallarspurning
Eins og fyrri daginn er því líkast sem
stjórn á málefnum okkar íslendinga sé fólg-
in í því að hrekjast áfram stefnulaust og
bregðast við tilviljunum. í upphafi skyldi
endirinn skoða, segir íslenskur málsháttur,
sem mörgum gengur erfiðlega að læra.
Forystumenn okkar haga sér of oft eins
og maður í vanskilum, sem sér ekki til
neinna átta í þrengingum sínum. Framtíðar-
sýn þeirra sjáum við ekki, enda virðist hún
ekki til.
í afstöðu til stóriðju hafa allar ákvarð-
anir miklar og varanlegar afleiðingar. Mis-
tök getur verið erfitt og jafnvel ógerlegt
að leiðrétta. Þetta eru of alvarleg mál fyrir
framtíð lands og þjóðar, til þess að við
getum látið bjóða okkur illa grundaðar yfir-
lýsingar um að allt muni verða í lagi og
það sem ekki verði lagi, muni fjúka burt.
Grundvallaratriði málsins liggja ljós fyrir.
Annars vegar er nýting orkulinda með
virkjunum, sem hafa í för með sér mikið
umhverfisrask á hálendi íslands, og meng-
andi stóriðja. Því öll stóriðja er mengandi.
Spurningin er aðeins hversu mikil sú meng-
un er. Hversu mikla stóriðju vill þjóðin?
Við höfum sementsverksmiðju á Akranesi,
áburðarverksmiðju í Gufunesi, stækkað ál-
ver í Straumsvík, járnblendiverksmiðju á
Grundartanga. Og nú er talað um álver á
Grundartanga, álver á Keilisnesi, magnes-
iumverksmiðju. Og allt við Faxaflóa! Og
fleiri hafa áhuga á að reisa hér álver.
Hversu langt á að ganga?
Hins vegar eru sjónarmið náttúru- og
umhverfisverndar. Við beijumst við gróð-
ureyðingu, við viljum fá hingað erlenda
ferðamenn, við viljum njóta náttúru lands-
ins, við viljum njóta fegurðar hennar og
kyrrðar til andlegrar endurnæringar, við
viljum framleiða vistvænar afurðir og við
viljum auglýsa land okkar sem hreint land,
-ómengað, hreint vatn og tært loft. Og við
viljum skila þannig landi í hendur afkom-
enda okkar.
Hvað á að verða um þessa ímynd?
Áður en við tökum afdrifaríkar ákvarð-
anir um erlenda stóriðju, sem við vitum
ekki hvert muni leiða okkur, verðum við
fyrst að spyija okkur sjálf grundvallar-
spurningar: Hvað ætlum við okkur? Hvers
konar þjóð ætlum við að vera í framtíð-
inni? Ef við gerum það ekki, áður en við
tökum þessar afdrifaríku ákvarðanir, getur
svo farið, að við fáum aldrei tækifæri til
að svava þeirri spurningu og munum ekki
geta ráðið framtíð okkar sjálf.
Við þvílíkar hugleiðingar fer ekki hjá því
að sú spurning vakni hvort misvitrir stjórn-
málamenn séu ef til vill helsta mengunar-
vandamál okkar. Getum við vænst þess að
þeir fjúki burt?
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla Islands.