Morgunblaðið - 18.09.1997, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 18. SEPTEMBER 1997 31
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
i flytur ræðu sína í tilefni af 80
rráðs Islands í gær.
að líta á menntun sem mikilvæga fjár-
festingu á nýrri öld. Hins vegar væri
margt í búskap hins opinbera og vel-
ferðarkerfmu sem þyrfti að betrum-
bæta. Til að mynda væri samneyslan
hátt hlutfall af landsframleiðslu sam-
anborið við önnur lönd og velferðar-
kerfið þyrfti að endurskipuleggja með
það fyrir augum að skapa einstakling-
unum betri skilyrði til þess að ráða
eigin málum. „í þessum efnum þurfa
sveitarfélögin að taka sér tak og
stöðva eða draga úr sjálfvirkni félags-
legra útgjalda. Núverandi skipan
þessara mála er um margt úreit og
óhagkvæm, enda var grunnur lagður
að henni við allt aðrar aðstæður en
menn sjá fyrir á næstu öld.“
Davíð sagði einnig að á síðustu
árum hefðum við lagt góðan grund-
völl að áframhaldandi sókn til bættra
lífskjara á nýrri öld. „Nýting mikil-
vægustu auðlindar okkar byggist á
aðferð, sem að flestra áliti er talin
skila mestri hagkvæmni, þótt auðvit-
að sé deilt um fiskveiðistjórnunar-
kerfið og til séu góðir menn sem trúa
því af einlægni að hægt sé að auka
afrakstur sjávarútvegsins með því
að leggja á hann nýja skatta í stórum
stíl. Við höfum gjörbreytt efnahags-
umgerðinni og tryggt stöðugleika.
Við höfum þannig reynslu af því að
skipulagsbreytingar skila árangri.
Þessum breytingum þarf að halda
áfram og ég sé einmitt fyrir mér
mikilvægar breytingar á á íslenskri
efnahags- og þjóðfélagsgerð á næstu
árum. Markaðsbúskapur verður efld-
ur, menntakerfið bætt og
opinber búskapur endur-
skipulagður. Staða íslands
í alþjóðlegu umhverfi nýrr-
ar aldar mun ráðast af
verulegu leyti af því hvern-
arkerf-
rf að
skipu-
9ja
ig til tekst í þessum efnum.“
Davíð sagði að hið áttræða Versl-
unarráð hefði miklu hlutverki að
gegna. Auka þyrfti svigrúm fólks og
fyrirtækja til þess að sjá málum sínum
borgið. „Leikreglur eiga að vera fáar,
einfaldar og skýrar - og umfram allt
sanngjarnar. Ríkisvaldið á að gefa
þeim sem afl hafa og áræði víðtækt
svigrúm til athafna, en það má aldrei
líða að slíkt svigrúm sé misnotað svo
að þeir sem höllum fæti standa um
lengri eða skemmri tíma, troðist und-
ir. Gamla kjörorðið „íslandi allt“ verð-
ur merkingarlítið ef sérhver þegn þess
getur ekki heilshugar og af sannfær-
ingu tekið undir það.“
Ernir eru af ýmsum sagðir skaðvaldar í æðarvörpum en verulegt tjón er fátítt
Stormasöm
sambúð ama
og æðarbænda
Æðarbændur hafa oftsinnis talið sig verða
fyrir búsifjum af völdum ama. Einnig eru
dæmi þess að bændur telji emi valda að
lambadrápi. Öminn er alfriðaður og í saman-
tekt Omars Friðrikssonar kemur fram að
ríkið hefur aldrei viðurkennt bótaskyldu vegna
tjóns af völdum friðaðra dýra. Athuganir sýna
þó að verulegt tjón af völdum ama er fátítt.
Varpútbrei
tjón af þei
• Verulegt tjón
• Lítið eða
óverulegt
tjón
og meint
ÆÐARBÆNDUR og
samtök þeirra hafa
iðulega á undanförn-
um árum kvartað til
yfirvalda vegna tjóns af völdum arna
í æðarvörpum. Nokkur tilfelli hafa
komið upp á þessu ári þar sem æðar-
bændur telja að ernir hafi valdið tjóni
í varplöndum, skv. upplýsingum Arna
Snæbjömssonar, hlunnindaráðunaut-
ar Bændasamtaka Islands. I Morgun-
blaðinu fyrir skömmu sagðist Guð-
mundur Agnar Guðjónsson, bóndi á
Harastöðum í Dalasýslu, fara fram á
skaðabætur vegna meints tjóns sem
hann sagði að ernir hefðu valdið hjá
sér.
„Æðarbændur hafa löngum
kvartað undan þessu og margir
þeirra talið sig verða fyrir tjóni og
sumir hafa augljóslega orðið fyrir
tjóni,“ segir Arni. „Örninn hefur
gegnum tíðina gert tilfallandi usla
og óskunda hjá æðarbændum hér
og þar. Þetta mál er þó flókið vegna
þess að annar fuglvargur kemur oft
í kjölfarið og vinnur tjón sem hann
hefði tæpast getað ef örninn hefði
ekki komið fyrst. Á þá að kenna
erninum það eða ekki? Um það deila
menn. Frá sjónarhóli æðarbænda
veldur örninn ekki síður óbeinu tjóni,
hann veldur styggð og hrafnar og
máfar eiga oft auðveldara með að
koma í kjölfarið," segir hann.
Erfitt að sýna fram á tjón
Örninn er alfriðaður og hefur ríkis-
valdið aldrei viðurkennt bótaskyldu
vegna tjóns af völdum friðaðra dýra.
Magnús Jóhannesson, ráðuneytis-
stjóri í umhverfisráðuneytinu, bendir
á að mjög erfítt sé að sýna fram á
tjón af völdum arna. „Það er grund-
vallaratriði í skaðabótarétti að ljóst
liggi fyrir hver skaðinn er,“ segir
hann.
Umræða um skaðsemi arnarins
kom upp á Alþingi í maí á seinasta
ári. Þar hélt Gísli S. Einarsson Al-
þýðuflokki því fram að hér væri um
grafalvarlegt mál að ræða fyrir bænd-
ur sem ættu að nokkru eða ____
verulegu leyti afkomu sína
undir nytjum af æðardúni
og í eggverum. Benti þing-
maðurinn á að það gæti
tekið 20-30 ár að koma
æðarvarpi af stað að nýju
þar sem það hefði lagst af vegna
skaðsemi arnarins. Krafðist hann
svara um bótaskyldu ríkisins vegna
tjóns af völdum arna. Guðmundur
Bjarnason ítrekaði þá afstöðu sem
stjórnvöld hafa fylgt, að ekki sé hægt
að ætlast til þess að ríkið bæti tjón
af völdum dýra sem eru friðuð.
Fátítt og staðbundið
Árið 1994 skilaði Kristinn H.
Skarphéðinsson, líffræðingur á Nátt-
úrufræðistofnun íslands, ítarlegri
skýrslu um tjón af völdum arnarins
í æðarvörpum og voru meginniður-
stöður hans þær að þótt ernir hefðu
valdið tjóni sem gæti verið tilfinnan-
Arnarsetur og arnarpör 1913-1991
Svæði Þekkt arnarsetur 1913 1920 1939 1959 1964 1969 1981 1987 1991
Faxaflói 29 6-7 2-3 2-3 0 0 1 6 7 8
Suðurhl. Breiðafjarðar 23 3-4 2-3 3-4 5 5 5 8-9 9-10 11-12
Norðurhl. Breiðafjarðar 27 10-13 10-13 11-13 11 11-12 12 13-14 13-14 12-13
Vestfirðir 21-23 1-5 1-5 5-6 5 5 4-5 6 7 7
Húnaflói 14 0 0 1 0 0 0 0 0 0
Aðrir landshiutar 37-40 5 1 1 0 0 0 0 0 0
Alls 149-155 25-34 16-25 23-28 21 21-23 22-23 33-35 36-38 38-40

Þriðjungur
bænda sagð-
ist hafa orðið
fyrir tjóni
legt fyrir einstaka bændur þá sé veru-
legt tjón af völdum arna fátítt og
staðbundið.
Æðarvarp er nytjað á 200 jörðum
í heimkynnum arnarins eða frá Hval-
firði og vestur um og norður i Hrúta-
fjörð. Könnun Kristins sumarið 1991
leiddi í ljós að rúmlega þriðjungur
æðarræktarbænda sem hann talaði
við taldi sig hafa orðið fyrir ágangi
eða tjóni af völdum arna. Tæpur
helmingur taldi tjónið ekki umtals-
vert. Bændur á tíu stöðum, aðallega
við norðanverðan Breiðafjörð, töldu
erni vera viðvarandi vandamál og
stundum valda stórtjóni. „Á einum
bæ eru ernir taldir hafa valdið stór-
tjóni 3-4 sinnum á síðastliðnum 40
árum og dúntekja rýrnað allt að 10-20
kg. í hvert sinn. Aðrir sem tilgreindu
umtalsvert tjón undanfarin 25 ár (sjö
talsins) töldu sig hafa tapað 1-5 kg
af dúni sum ár vegna arna,“ segir í
skýrslunni. Þar kemur einnig fram
að í tveimur af hvetjum þremur tilfell-
um þar sem meintir skaðvaldar voru
þekktir, reyndust þeir vera flökkuern-
ir.
Rifrildisgangur á eyjunum
„Örninn hefur verið í næstu eyju
við mig um áratuga skeið,“ segir
Steinólfur Lárusson, bóndi í Ytri-
Fagradal á Skarðsströnd, sem kveðst
nokkrum sinnum hafa orðið fyrir
óbeinum skaða vegna arnarins.
„Hreiðurfuglinn gerir ekki mikinn
________ skaða, það gerir ungfugl-
inn, sem er að fljúga yfir
og velja sér óðal. Það er
rifrildisgangur og læti á
eyjunum vegna þess,“ segir
Steinólfur.
Steinólfur segist hafa
fært í tal við fuglaverndunarmenn
að reynt yrði að flæma örninn úr
varplöndunum upp í kletta, þar sem
hann verpti áður en byggð lagðist
af í eyjunum. „Þeir taka það ekki í
mál. Ég vij alls ekki að þessi fugl
útrýmist. Ég hef látið hann í friði
og stuðlað að því að hann hefði
framgang“ segir Steinólfur.
Arnarstofninn hefur staðið í stað
í rúman áratug. Samkvæmt talningu
í sumar eru nú 38 arnarpör á landinu
og vitað er um 31 arnarvarp í vor.
Að meðtöldum ungfuglum er áætlað
að arnarstofninn telji 130-140 fugla
að hausti. Útbreiðslan er nú orðið
mest bundin við Vesturland. Við
Breiðafjörð hafa haldið til 25 af 38
arnarpörum á íslandi.
Lambadráp úr sögunni?
í skýrslu Kristins Skarphéðinsson-
ar segir að lambadráp arna virðist
að mestu vera úr sögunni. Vitnað er
til rannsókna Agnars Ingólfssonar
árið 1961 á meintu lambadrápi ama.
Þær leiddu í ljós að ernir gátu aðeins
hafa tekið lítinn hluta þeirra lamba
sem þeim var kennt um að hafa drep-
ið. „Langflestar fullyrðingar um að
ernir hafí tekið lifandi lömb eru
byggðar á veikum forsendum," segir
f skýrslunni.
I skýrslu Kristins er reynt að varpa
ljósi á tjón á æðarvörpum af völdum
ama og bendir höfundur á að í tveim-
ur þriðju æðarvarpa hafí emir annað
hvort ekki valdið skaða eða bændur
teldu sig ekki hafa ástæðu til að kvarta
undan örnum. Þar sem bændur til-
greindu á hinn bóginn tjón var það
oftast í því fólgið að emir fældu kollur
úr varpi og máfar og hrafnar eyði-
lögðu egg og dún i kjölfarið. íjöldi
hreiðra sem eyðilagðist á þennan hátt
skipti sjaldan meira en nokkrum tug-
um. „Á undanfömum 20 árum hefur
örnum verið kennt um stórtjón í 3-4
æðarvörpum en þar hefur orðið meira
en 15% rýmun á dúntekju. Langmesta
tjónið virðist hafa orðið á Miðhúsum
í Reykhólasveit, mest árið 1983 (um
helmingsrýrnun á dúntekju), en einnig
talsvert árið 1991. Bændur þar töldu
sig hafa tapað 516.000 __________
krónum árið 1991 en dúntöl-
ur liggja ekki fyrir,“ segir í
skýrslunni.
Hvað sem öðm líður
virðist ljóst að stofnstærð
æðarfuglsins stafar lítil .......
hætta af erninum. Orkuþörf arna
svarar til þess, að þeir þurfi að éta
hálft kíló af kjöti á dag. í skýrslu
Kristins kemur fram að arnarstofn-
inn sé áætlaður 130-140 fuglar að
hausti og æðarstofninn um 970 þús-
und fuglar, þar af eru um 680 þús-
und á arnarsvæðunum vestanlands.
Em því um 7.200 fuglar á hvern örn
á landinu öllu. „Gróflega áætlað éta
135 ernir um 6.400 æðarfugla á
hveiju ári eða um 0,65% af æðar-
stofninum," segir þar.
Hæstiréttur dæmdi bætur 1966
Hæstaréttardómur var kveðinn
upp árið 1966 þar sem bónda í Hval-
Arnarstofninn
hefur staðið í
stað undan-
farin tíu ár
látmm á Breiðafirði vom dæmdar
bætur úr ríkissjóði vegna tjóns sem
örn olli í æðarvarpi hans. Drap örninn
tugi æðarfugla við hreiður vorið 1957
og taldi bóndi að um 1.000 af 3.000-
3.500 hreiðrum hefðu spillst af völd-
um arnarins. Fór hann fram á að fá
að drepa öminn. Fulltrúi í mennta-
málaráðuneytinu synjaði beiðninni en
taldi jafnframt að tjónið yrði bætt.
Það var hins vegar ekki gert og höfð-
aði bóndinn þá mál. Var ríkissjóður
sýknaður í héraðsdómi en níu ámm
eftir þessa atburði dæmdi Hæstiréttur
bóndanum 15 þús. kr. bætur, sem
vora um fimmtungur af upphaflegri
kröfu hans. Skiptar skoðanir em um
fordæmisgildi þessa dóms vegna ^
hugsanlegrar bótaskyldu ríkissjóðs en
þetta er eina málið sem dæmt hefur
verið í varðandi árekstra arna og
æðarbænda, að því er fram kemur í
skýrslu Kristins.
Kristinn lagði til í skýrslu sinni að
ríkisvaldið og æðarbændur tækju upp
viðræður um lausnir og komist verði
að raun um hvernig bændur vilji að
tjón verði metið. Hann er þeirrar
skoðunar að ríkið verði að fallast á
að ernir geti og hafi valdið tjóni í
æðarvörpum sem kunni að vera rétt-
lætanlegt að bæta. Hins vegar þurfi
æðarbændur að samþykkja að ernir
séu hluti af náttúm landsins en ekki
aðeins óæskileg aðskotadýr í æðar-
vörpum. Lagði hann m.a. til að kann-^
aðir yrðu möguleikar á að koma á fót
tryggingarsjóði til að bæta
veruleg skakkaföll í æðar-
varpi. Þó væri ljóst að
margvísleg vandamál
fylgdu bótagreiðslum.
„Nær öll bótakerfi sem
komið hefur verið á fót
erlendis til að bæta tjón af völdum
villtra dýra hafa verið misnotuð,"
segir í skýrslunni.
I niðurlagi skýrslunnar segir Krist-
inn: „Ef ekkert verður aðhafst í mál-
unum er líklegt að vandinn muni
aukast og gætu bændur þá tekið^
málin í sínar hendur. Það mun hvorki
verða arnarstofninum til framdráttar
né ímynd æðarbænda meðal almenn-
ings, náttúmverndarsamtaka og er-
lendra dúnkaupenda. Ekki er mælt
með því að leyfa arnardráp, eyði-
leggja arnarvarp í grennd við æðar-
varp, né reyna að fækka örnum við
Breiðafjörð með því að flytja þá í -
aðra landshluta.“