Morgunblaðið - 28.01.1998, Page 25

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 28. JANÚAR 1998 25
LISTIR
Yegið að háskólum
frá hægri og vinstri
SJÁLFSFORRÆÐI há-
skólastofnana og tilraunir
fulltrúa utanaðkomandi
hugmyndakerfa til að setja
þeim skorður og leggja þeim lín-
urnar eni viðfangsefni kanadíska
prófessorsins Peters C. Ember-
leys í bókinni Ekkert umburðar-
lyndi; viðkvæm deilumál í
kanadískum háskólum1, er út kom
fyrir nokkm. Emberley gerir
grein fyiir því hvernig tvennskon-
ar hugmyndakerfi, annað kennt
við „vinstri menningarhyggju“ og
hitt við „hægri fyrirtækishyggju",
hafa leitast við að koma ár sinni
fyrir borð innan háskólanna og
gera eigin gi-unnhugmyndir að
grundvallaratriðum í rekstri
þeiiTa. Þetta, segir Emberley, ger-
ir háskólunum erfitt um vik að
skilgreina og sinna hlutverki sem
er þeirra eigin og ætti ekki að
stjórnast af neinu nema lögmálum
vísinda og fræða.
Frá sjónarhorni hægri fyrirtæk-
ishyggju ber að líta á háskóla eins
og hvert annað fyrirtæki sem þarf
að skila hagnaði, veita viðskipta-
vinum (nemendum) þjónustu og
borga starfsfólki (kennurum, rit-
uram, rektorum og svo framvegis)
laun eftir frammistöðu (hvernig
hún er mæld er svo önnur saga).
Frá sjónarhorni vinstri menning-
arhyggju er háskólinn tæki til
þjóðfélagsmótunar og nemendur
verða þar fyrir hugmyndafræði-
legum, mótandi áhrifum sem nauð-
synlegt er að séu „rétt“ (samanber
glósuna „pólitísk rétthugsun“), og
starfsfólk (kannski sérstaklega
kennarar) er óhjákvæmilega boð-
berar einhverskonar hugmynda-
fræði.
Háskóli á viðskiptagrunni
Það er grandvallarþáttur í sjón-
arhorni hægri fyrirtækishyggj-
unnar að háskólar verði að ganga í
takt við það sem nefnt hefur verið
„efnahagslegur raunveraleiki“.
Formaður háskólamenntunarráðs
Manitobafylkis sagði í skýrslu til
menntamálaráðherra fylkisins
1994 að íhuga yrði alvarlega að
„leggja niður námskeið, sérsvið,
jafnvel heilu deildirnar" ef þær
væra ekki greinilega „í nytsamleg-
um tengslum við hinn efnahags-
lega veruleika", eða gengju í takt
við aðrar stofnanir er væra þáttur
í efnahagslegri þróun.
Menntun, samkvæmt þessu við-
horfi, er einfaldlega verslunarvara,
og Emberley vitnar í dálkahöfund
Ottawa Citizen sem sagði að það
sé „ekki lengur markaður fyrir
gömlu hugsjónina um menntun
menntunarinnar vegna“. Þannig
elur hægri fyrirtækishyggjan á
þeirri hugsun að menntun sé
kostnaðarliður fremur en fjárfest-
ing, segir Emberley. Árlega er
varið 53 milljörðum dala (það era
ríflega 2.600 milljarðar íslenskra
króna) til menntunarmála í
Kanada, sem er það næstmesta í
Háskólar eru
hvorki fyrirtæki né
félaffsmálastofnan-
ir off þurfa að fá að
skilgreina eigin
hlutverk án póli-
tísks þrýstings,
segir í bókinni
Ekkert umburðar-
l.yndi. Kristján G.
Arngrímsson fjall-
ar um bókina.
heiminum, miðað við höfðatölu.
Þar af fara 11,4 milljarðar (570
milljarðar króna) til háskólanna og
af því greiðir hið opinbera 84%, en
aðeins 12% koma úr vösum nem-
enda.
Ekki leikur vafi á, segir Em-
berley, að hægt væri að spara í
rekstri háskólanna, og hann nefnir
fjölda dæma um braðl. Þurfa virki-
lega að vera þrettán háskólastigs-
stofnanir í Nova Scotia? Þurfti
nauðsynlega að gefa rektor Há-
skólans í British Columbia golf-
klúbbsaðild sem kostaði 30 þúsund
dóllara?
En það sem talsmenn hægri fyr-
h'tækishyggjunnar vilja fyrst og
fremst sjá breytast er skiptingin á
hlutfalli námskostnaðar sem
greiddur er af hinu opinbera og
nemendum. Með því vinnist
tvennt: Eftir því sem hlutur nem-
enda í kostnaði við menntun þeirra
sjálfra sé stærri því meiri kröfur
fari þeir að gera um að sú mennt-
un sem þeim er veitt skili árangri,
rétt eins og neytendur gera kröfur
um vörar sem þeir kaupa. Þessi
áhersla á árangur leiði ennfremur
til þess að væntingar nemenda og
kennara verði það sem móti stefnu
háskólanna. Aðkeypt vinnuafl og
stöðluð kennsluskrá geri nemend-
um kleift að kaupa námskeið hjá
bestu kennurum í heimi, og slíkt
komi bæði nemendum og háskól-
unum til góða. Þetta verði öllum til
bóta og engum til tjóns.
Háskóli sem mótunarafl
Það er vel þekkt viðhoi f að öll
svið mannlegrar tilveru hafi á ein-
hvern hátt eitthvað með pólitík að
gera, og má nefna þvi til stuðnings
fræga fullyrðingu Aristótelesar
um að maðurinn sé „stjórnmála-
dýr“. Þetta gæti eiginlega verið
trúarsetning vinstri menningar-
hyggjunnar, eins og Emberley
kynnir hana. Grunnstefið er kunn-
uglegt: Öll mannleg samskipti og
gjörðir eru á endanum valdabar-
átta, og það á við um háskólastarf.
Líta ber á háskólana sem félags-
málaskrifstofur þar sem gera þarf
grein fyrir þeim þjóðfélagsbreyt-
ingum sem framundan eru og
hjálpa nemendum til að öðlast
skilning á hinni nýju heimsmynd.
Þess vegna skiptir miklu að fýlgj-
ast með því að ekki séu bomar á
borð hugmyndir sem festa í sessi
ríkjandi skipulag ráðandi afla
(slíkt væri íhaldssemi). Kennarar
verða að einskonar „menningar-
túlkum", þeir veita nemendum,
sem tilheyra einum menningar-
heimi, aðstoð við að fá innsýn í
annan og að sýna þeim, sem hon-
um tilheyra, skilning.
Meðal þess sem kennarar gera
er að fá nemendur ofan af ýmsum
fordómum, til dæmis gegn sam-
kynhneigð, öðram kynþáttum,
framandi hugsunarhætti. Með að-
stoð góðs kennara geta nemendur
fetað nýja stigu hugmynda sem
þeir hafa ekki kynnst áður.
Hin nýja heimsmynd vinstri
menningarhyggjunnar, segir Em-
berley, einkennist af því, að heims-
yfirráð evrópskrar menningar séu
á undanhaldi, grafið hafi verið
undan svonefndri hámenningu og
sýnt fram á að hún sé í raun ekki
annað en menning tiltekins (ráð-
andi) hóps. Forráð hvíta mannsins
heyi'i brátt sögunni til og sífellt
meira beri á hópum sem hafi hing-
að til verið lítt sýnilegir og sannar-
lega áhrifalausir.
Viðhorf talsmanna vinstri menn-
ingarhyggjunnar getur verið mis-
kunnarlaust og heiftúðugt, og ef
maður er ekki beinlínis fylgjandi
hugmyndum þeirra þá líta þeir svo
á að maður hljóti að vera á móti
þeim og vera „íhald“. Emberley
rifjar upp að ónefndur kennari við
Carleton-háskóla í Ottawa sagði
einhverju sinni að það, að vera
íhald, væri „til marks um siðferðis-
lega hnignun“. En þrátt fyrir þetta
er það meginmarkmið vinstri
menningarsinna að allir fái að taka
jafnan þátt í þjóðfélaginu, og bein-
línis þurfi að „frelsa“ hina sönnu
rödd þeirra kúguðu undan járahæl
„ráðandi raddar“.
Ovæntir bandamenn
Þessi deila hægri og vinstri við-
horfa hefur staðið lengi í og um há-
skóla í Kanada og víðar. I röðum
háskólamanna virðist bera álíka
mikið á talsmönnum beggja við-
horfa, en líklega fer þeim fjölgandi
sem vilja skera upp herör gegn
báðum, líkt og Emberley gerir í
bók sinni, og halda á lofti fána hug-
myndafræðilega óháðra vísinda og
fræða. Margir eru þó á þeirri skoð-
un að slíkt sé goðsögn sem aldrei
verði að veraleika, og því sé eigin-
lega ábyrgðarlaust að velta sér
upp úr svona hugmyndum.
Eitt af því sem er hvað áhuga-
verðast við greiningu Emberleys
era hliðstæðurnar sem hann sér
með svo gerólíkum stjórnmálavið-
horfum sem vinstri og hægri era,
og hvernig þessir tveir svörnu
óvinir verða að bandamönnum í til-
raunum sínum til að ryðja burt
frjálsu háskólastarfi og binda það
á klafa pólitískra hagsmuna. Þetta
er ekki ný afstaða, og má rifja upp
að þýski heimspekingurinn Martin
Heidegger hefur lýst ástandinu í
þýskum háskólum er hann tók við
rektorsembætti í Freiburg 1933 og
hélt ræðu undir titlinum: „Sjálfs-
foraæði þýskra háskóla". Þar and-
mælti hann því sem hann sagði
hafa verið kröfu Nasistaflokksins
um að vísindi og fræði ættu að
stjómast af raunverulegu notagildi
þeirra fyrir ríkið og þjóðina. Þessa
pólitísku tengingu vildi Heidegger
losna við2.
En ef háskólinn er hvorki fé-
lagsmálastofnun né fyrirtæki,
hvað er hann þá? Það er svolítið
óljóst hvað Emberley á við þegar
hann talar um „hugmyndaheim
fræðanna". Það virðist þó fyrst og
fremst vaka fyrir honum, líkt og
Heidegger forðum, að háskólinn
fái sjálfur að skilgreina hlutverk
sitt á forsendum sem era ekki að-
fengnar.
Það er gömul klisja að þótt hið
svonefnda „akademíska frelsi" eigi
að vera jákvætt, það er að segja,
frelsi til athafna, til yfirvegunar og
hugsunar um hvaðeina, jafnvel það
sem kemur stjórnvöldum og hags-
munaaðilum Hla, þá sé raunin sú
að þetta frelsi sé yfirleitt misnotað
af þeim sem það hafa. Það verði í
meðfórum þeirra sem njóta þess
einungis neikvætt: Frelsi undan
því að þurfa að gera nokkurn
skapaðan hlut, nema hirða kaupið
sitt, og undan því að bera nokkra
ábyrgð. En ef til vill má segja að
akademískt frelsi sé neikvætt að
því leyti að það sé fyrst og fremst
hlutverk háskólanna að veita fólki
möguleika á að vera laust við hug-
myndafræðilegar skorður hugsun-
ar um hvaðeina.
1 Peter C. Emberley: Zero Tolerance; Hot
Button Politics in Canada’s Universities.
Penguin Books, 1996.
2 Sjá Rudolf Augstein: „Nur noch ein Gott
kann uns retten“, viðtal við Martin
Heidegger 23. september 1966. Der Spiegel,
23/1976, bls. 193.
Grensásvegi 11 Sími: 5 886 886