Morgunblaðið - 27.06.1998, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 27. JÚNÍ 1998 11
FRETTIR
Trúnaðarskjölum NATO
haldið frá Islendingum
Atlandshafsbandalagið
rak skipulega þá stefnu
á sjötta áratugnum, í
byi'jun þess sjöunda og
hugsanlega lengur, að
láta Islendingum ekki í
té nein mikilvæg trúnað-
arskjöl. Öryggiskerfi
þeirra þótti það lélegt,
að þeim væri ekki
treystandi fyrir mikil-
vægum upplýsingum.
Þetta kom fram í fyrir-
lestri Yals Ingimundar-
sonar sagnfræðings á
ráðstefnunni í gær.
Valur hefur áður sagt
frá því í bók sinni, í eld-
línu kalda stríðsins, að
eftir að vinstri stjóm
með þátttöku sósíalista
tók við völdum árið 1956
hafi NATO hætt með
öllu að senda upplýsing-
ar til Islands vegna
hættu á að þær myndu
leka til sósíahsta. Var það gert meðal
annars að ósk Hans G. Andersen,
sendiherra Islands hjá NATO, og
Thors Thors, sendiherra í Was-
hington.
Þessari stefnu var þó snúið við eft-
ir að Hermann Jónasson forsætis-
ráðhen-a hótaði að íslendingar
myndu að öðrum kosti segja sig úr
NATO „á klukkustund".
Nýjar heimildir sem Valur hefur
fundið sýna að jafnt fyrir og eftir
þessa deilu hafi íslend-
ingar ekki fengið nein af
leynilegustu skjölum
NATO, þau sem merkt
voru „COSMIC“. Aðeins
voru látin af hendi skjöl
merkt „Confidential", en
engin úr öryggisflokk-
um ofan við það.
Fengu ekki skjölin
út úr húsi
Eftir 1956 voru engin
NATO-skjöl send sjálf-
krafa til sendinefndar
íslands hjá NATO. Þeg-
ar talin var þörf á að
kynna fulltrúum íslend-
inga eitthvert efni fengu
þeir að lesa skjöl í höf-
uðstöðvum bandalags-
ins, en máttu ekki fara
með þau út úr húsinu
eða senda til íslands.
Valur segir að Banda-
ríkjamenn hafi haft
nokkra ástæðu til að vantreysta ör-
yggi skjala hjá Islendingum. Ekkert
boðsendingarkerfi var til og íslenskir
stjórnarerindrekar notuðust því
gjarnan við kaupsýslumenn til að
flytja sendingar til og frá íslandi.
Islenskir embættismenn sýndu því
lítinn áhuga að öðlast þekkingu á
hemaðarmálefnum. Stjómmála-
menn, með fáeinum undantekning-
um, vom jafn áhugalausir um hem-
aðarlegt hlutverk landsins. Valur tel-
HERMANN Jónasson
forsætisráðherra sagði
Bandaríkjamönnum
árið 1956 að væri öll-
um NATO skjölum
haldið frá ísiendingum
myndu þeir ganga úr
bandalaginu.
EINAR Olgeirsson, formaður Sósíalistaflokksins, nýlentur á Schöne-
feld-flugvelli í Berlín til að vera viðstaddur sjötta fiokksþing austur-
þýskra kommúnista 1963. Bandaríkjamenn óttuðust réttilega að væri
Islendingum fengin NATO-skjöl gætu þau lent í höndum sósíalista.
ur að tíða erfiðleika í samskiptum tugnum megi meðal annars rekja til
Bandaríkjanna og íslands á 6. ára- þessarar vanþekkingar.
Ráðstefna um Norðurlönd og kalda stríðið
Keflavíkurstöðin hjálpaði í
samningum við Norðmenn
*
Ahyggjur Norðmanna af framtíð herstöðvarinn-
ar í Keflavík gerðu þá viljugri til samninga um
fiskveiðiréttindi milli Jan Mayen og Islands
1978-1981. Helgi Þorsteinsson fylgdist með fyr-
irlestrum um kaldastríðspólitík Norðmanna,
áætlanir Varsjárbandalagsins um kjarnorku-
árásir á Danmörku og fleiri efni.
SAMNINGSVILJI Norðmanna í
deilu þeirra við Islendinga um fisk-
veiðiréttindi í hafinu milli Islands og
Jan Mayen á árunum 1978-1981
réðst að miklu leyti af ótta þeirra við
að íslendingar myndu krefjast brott-
farar bandarísks herliðs frá landinu
ef að þeim væri þrengt. Knut
Frydenlund, þáverandi utanríkisráð-
herra Norðmanna, var sannfærður
um að Sovétmenn hefðu lofað íslend-
ingum aðstoð í deilunni, enda hefðu
þeir beðið eftir slíku tækifæri í mörg
ár. Þetta kom fram í fyrirlestri
norska sagnfræðingsins Rolf Tam-
nes á ráðstefnunni í gær og í grein
hans sem gefin verður út í tengslum
við ráðstefnuna.
Rolf rakti sögu samskipta Noregs
við NATO, Finnland og ísland, eink-
um á áttunda áratugnum. Hann
sagði að norsk stjórnvöld hefðu lagt
mikla áherslu á að Bandaríkjamenn
héldu herstöð sinni á Islandi, og
meðal annars hafi þeir í þeim til-
gangi gerst milligöngumenn í
þorskastríðum Breta og Islendinga.
Jan Mayen arftaki
Keflavíkurstöðvarinnar
Á árunum 1971-1976 ræddu
norskir valdhafar ítrekað um mögu-
legar afleiðingar þess að Bandaríkja-
menn yrðu að hverfa frá íslandi.
Þeir töldu að Vesturveldin yrðu þá
að leggja meiri áherslu á notkun
kjarnorkuvopna í hernaðaráætlun-
um sínum og að aukinn þrýstingur
yrði settur á Norðmenn að leyfa
NATO-herstöðvar í landi sínu á frið-
artíma. Einn valkostur í stöðunni
yrði að komið yrði upp herstöð á Jan
Mayen.
Þær athuganir sem fram höfðu
farið í tengslum við þorskastríð ís-
lendinga og Breta höfðu áhrif á af-
stöðu Norðmanna í deilunni við Is-
lendinga 1978-1981. Meðal annars
rifjaði Frydenlund utanríkisráð-
herra upp að útreikningar hefðu
sýnt að mjög dýrt yrði að koma upp
annarri herstöð í stað Keflavíkur-
stöðvarinnar.
Varsjárbandalagið gerði ráð
fyrir árásarstríði
Daninn K. G. H. Hillingso, fyrr-
verandi hershöfðingi, sagði í fyrir-
lestri frá hernaðaráætlunum Var-
sjárbandalagsins varðandi Norður-
Evrópu og einkum Danmörku.
Heimildir um þessar áætlanh- hafa
einkum fengist úr skjölum austur-
þýska hersins og með samtölum við
fyrrum herforingja hans.
Lengst af var Pólverjum ætlað að
leiða ái’ásir á Norður-Þýskaland og
Danmörku samkvæmt áætlununum,
en í byrjun 9. áratugarins þóttu þeir
of ótraustir bandamenn og ábyrgðin
var færð yfir til austur-þýska hers-
ins.
Hillingso sagði að hernaðaráætl-
anirnar hefðu alltaf gert ráð fyrir
SAMNINGAFUNDUR íslendinga og Norðmanna í deilu um fiskveiði-
réttindi milli Jan Mayen og Islands. Frydenlund, utanríkisráðherra
Norðmanna, sem er fyrir miðri mynd, óttaðist að íslendingar myndu
láta loka herstöðinni í Keflavík ef þrengt yrði að þeim í viðræðunum.
Engar slíkar hótanir komu þó fram frá Islendingum.
árás Varsjárbandalagsins. Engar
áætlanir voru til um varnir á landa-
mærunum og vígbúnaður á landa-
mærum Austur-Þjóðverja sem rann-
sakaður var eftir sameiningu Þýska-
lands gefur sömu mynd.
Kjarnorkuárásir á þriðja
degi átaka
Allt til ársins 1986 var gert ráð
fyrir hörðum kjarnorkuárásum frá
þriðja degi átaka til að flýta fyrir
sókn Varsjárbandalagsins vestur.
Samkvæmt áliti Hillingso sýndu
áætlanirnar „skilningsskort á áhrif-
um [kjarnorkuvopna]. Áhrifamáttur
kjarnorkuvopna NATO var stórlega
vanmetinn, eigin vopn voru notuð á
kæruleysislegan hátt,“ og ekki
hugsað um pólitískar og hernaðar-
legar afleiðingar af notkun þeirra.
Miðað við markmiðin var gert ráð
fyrir allt of stórum kjarnahleðslum
og því hefðu vopnin valdið miklum
skaða á öðru en hernaðarskotmörk-
um. Hillingso segir að áætlanirnar
miði í raun við það að kjarnavopnin
séu notuð eins og venjulegt stór-
skotalið.
Kjarnorkuáætlanirnar gerðu með-
al annars ráð fyrir gríðarlegum
kjarnorkuárásum á Jótland og Fjón.
Tsjemobyl-slysið 1986 breytti við-
horfum sovéskra herstjómenda
nokkuð og eftir það vai- aukin
áhersla lögð á notkun hefbundinna
vopna í hernaðaráætlunum.
Fræðimennirnir Svend Aage
Christensen og Thorsten B. Olsen
fjölluðu báðir um samskipti Banda-
ríkjanna og Danmerkur varðandi
Grænland. Þau voru mikið í umræðu
í fyrra eftir að í ljós kom að Banda-
ríkjamenn geymdu þar kjarnorku-
vopn allt til ársins 1968, með óbeinu
samþykki H. C. Hedtofts forsætis-
ráðherra.
Albert Jónsson, utanríkismálaráð-
gjafi forsætisráðherra, talaði um
hernaðarumsvif Sovétmanna við ís-
land á síðari árum kalda stríðsins.
Ingemar Dörfer fjallaði um til-
raunir Svía til að fylgja „þriðju leið-
inni“ milli stórveldanna, sem fól þó í
sér stuðning við margar áherslur
Sovétmanna í utanríkis- og öryggis-
málum og olli deilum Svia og Banda-
ríkjamanna.
Fræðslustjóri um
kennaraskort í
Reykjavík
Sér fram á
mikinn
vanda
næstu árin
MILLI fjörutíu og fimmtíu
kennarastöðum í Reykjavík er
óráðstafað fyrir næsta haust og
eru það fleiri stöður en undan-
farin ár á þessum tíma. Gerður
G. Oskarsdóttir fræðslustjóri í
Reykjavík segir að ástæðan sé
m.a. sú að stöðugildum kennara
í landinu fjölgi hratt um þessar
mundir en útskrifuðum nem-
endum úr kennaranámi fjölgi
ekki að sama skapi. Hún sér því
fram á mikinn vanda vegna
kennaraskorts næstu árin og
telur að lausn hans felist í því að
fjölga þeim nemendum sem
teknir eru inn í kennaranám. í
fréttatilkynningu sem Fræðslu-
miðstöð Reykjavíkur hefur sent
frá sér segir að um mjög alvar-
legt mál sé að ræða og er skor-
að á menntamálaráðherra að
beita sér fyrir lausn þess í sam-
vinnu við Samband íslenskra
sveitarfélaga.
Gerður nefnir þrjár meginá-
stæður fyrir því að kennara-
stöðum í landinu hafi fjölgað að
undanfomu. I fyrsta lagi sé það
vegna fjölgunar barna á gmnn-
skólaaldri, í öðm lagi vegna
þess að með grunnskólalögun-
um árið 1995 hafi skóladagur
gmnnskólabama verið lengdur
í áfóngum til ársins 2001 og í
þriðja lági vegna þess að eftir að
gmnnskólinn hafi verið fluttur
til sveitarfélaganna hafi mörg
sveitarfélög aukið fjárframlög
til gmnnskóla í þeim tilgangi að
fækka nemendum í hverjum
bekk, að minnsta kosti hafi það
gerst í Reykjavík. Allir þessir
þættir valdi því að stöðugildum
kennara hafi fjölgað.
Gerður bendir á að þrátt fyrir
þetta hafi útskrifuðum nemend-
um úr kennaranámi ekkert
fjölgað að undanfömu, til dæmis
hafi Kennaraháskóh íslands
ekki fjölgað þeim nemendum
sem hann tekur inn síðustu tvo
áratugina eða svo. „En benda
má á að umsækjendur em tvö-
falt eða þrefalt fleiri ár hvert en
teknir em inn,“ segir hún. Gerð-
ur segir ennfremur að Kennara-
háskólinn hafi útskrifað 110
nemendur úr almennu kennara-
námi nú í vor, en til þess að upp-
fylla þá þörf sem sé fyrir kenn-
ara þyrfti hann að taka inn hátt
í tvö hundmð nemendur á
næstu árum.
V öruflutninga-
bíll valt og lok-
aði veginum
VÖRUFLUTNINGABÍLL frá
Húsavík valt á Vopnafjarðar-
heiði á áttunda tímanum í
fyrrakvöld og af þeim sökum
varð að loka veginum um heið-
ina til klukkan fimm í gær-
morgun. Ökumann sakaði ekki.
Bíllinn var á leið frá Vopna-
firði er óhappið átti sér stað.
Björgunarsveitai-menn á
Húsavík komu bílnum aftur á
réttan kjöl og upp á veg. Bíllinn
lá í miklum halla en erfitt er að
athafna sig á þessum slóðum
vegna brattra vegkanta og ein-
breiðs vegar að sögn lögreglu á
Egilsstöðum. Komið var með
jarðýtu og kranabíl á vettvang
og gekk verkið vel en tók þó
langan tíma vegna erfiðra að-
stæðna á slysstað. Lítil umferð
var um veginn um nóttina og
kom slysið því ekki mikið að sök
að sögn lögreglunnar.