Morgunblaðið - 16.05.1999, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 16. MAÍ 1999 27
BLÖÐRUSELSKÓPAR liggja einir og yfirgefnir á ísnum VÖÐUSELSURTA og kópur nudda ávallt saman nefjum
í um mánuð eftir að urtan yfirgefur þá en smám saman er þau hittast eftir aðskilnað.
öðlast þeir þor til að fara í sjóinn og leita sér fæðu.
SJALDGÆFT er að sjá blöðruselsurtur með kópa svo
nærri hvor annarri. Vanalega halda urturnar um 50
metrum á milli sín og hrekja aðrar urtur frá gerist þær
of nærgöngular.
Veiðar á blöðrusel 1971-1997
30.000 raj-----------------------------------
dV □ Fullorðnir selir
nrfl H Kópar
25.000 — -----------———------------------
20.000 -..............................-......
ml' Íli
15.000 j i 'T. !l; :j Jljl | .....
10.000 j t p I I I ; J Url i lL
5 000 HnHI J1 n
0 Ll;ÍéL..ll.lLLu. .4kJEL J~L ■=_aJ
1971 ‘73 '75 '77 '79 '81 '83 '85 '87 '89 '91 '93 '95 ‘97
Veiðar á vöðusel 1971-1997
20.900----------------------------------------------------------------
dVf □ Fullorðnir selir
1971 '73 '75 ‘77 '79 '81 '83 ‘85 '87 '89 '91 '93 '95 '97
1t

L
Vöðuselur Blöðruselur
Þyngd urtu 130 kg 160 kg
Þyngd brimils 130 kg 300 kg
Lengd urtu 170 cm 220 cm
Lengd brimils 170 cm 250 cm
Kynþroskaaldur urtu 4 ára 3 ára
Kynþroskaaldur brimils 4 ára 5 ára
Meðallífslíkur 30 ár 30 ár

una í u.þ.b. 10 mínútur eða þangað til
urtan fer eða kópurinn hættir að
sjúga. Nýfæddur kópur á oft í erfið-
leikum með að staðsetja geirvörtur
urtunnar og eyðir hann því oft um-
talsverðum tíma í að leita og sjúga
hin ýmsu svæði á kvið urtunnar.
Þegar kópurinn loks finnur geirvört-
umar getur það reynst honum erfitt
að halda sér uppréttum og sperrtum
nógu langan tíma til að sjúga fylli
sína. En fljótlega vex kópnum „fisk-
ur um hrygg“ og eftir einn til tvo
daga tekst honum að staðsetja geir-
vörturnar fljótt jafnframt því sem
hann nær tökum á þeirri list að færa
sig milli geirvartnanna. Vanalega
núa urta og kópur saman trýnum áð-
ur en urtan leyfir kópnum að sjúga
sig. Þetta gerir hún til að fullvissa
sig um að kópurinn sé hennar af-
kvæmi. Sumar urtur leyfa kópnum
ekki að sjúga sig strax heldur færa
sig um nokkra metra er kópurinn er
við það að byrja að sjúga geirvört-
una. Stundum endurtekur urtan
þetta nokknun sinnum. Kópurinn
eltir vanalega móður sína en mót-
mælir þessari stríðni ákaft með
miklum hljóðagangi. En að lokum
lætur urtan undan og leyfir honum
að sjúga sig og grefur hann þá klón-
um í ísinn og þrýstir trýninu að
spenanum.
Vöðuselskópar vaxa hratt á hinni
fituríku mjólk sem urtan framleiðir.
Fituinnihald mjólkurinnar eykst eft-
ir því sem á líður og nær fituinni-
haldið um 40% um það leyti sem
kópurinn er vaninn undann.
Vöðuselsmjólk er því 8 til 10 sinnum
fituríkari en kúamjólk. Hin orkuríka
mjólk veldur því að kópurinn fitnar
ört og er hann er um vikugamall má
segja að hann sé orðinn hnöttóttur af
spiki. Kópurinn þyngist að meðaltali
um 2 kg á dag og er rúmur helming-
ur þyngdaraukningarinnar í formi
fitu. Eftir 10 til 12 daga yfirgefur
urtan kópinn og vegur hann þá um
30 kíló en sumir kópar vega allt að
35 kílóum og getur þá fitulagið verið
um 5 sentimetra þykkt.
Það er mikil áreynsla fyrir urtuna
að mjólka ofan í kópinn. Hún nærist
lítið sem ekkert í þær tæpu tvær vik-
ur sem hún elur önn fyrir kópnum og
þarf þvi að reiða sig algerlega á
forðanæringu sína sem hún geymir
undir húðinni í formi fitu. Þetta veld-
ur því að hún missir um 3 kíló á dag.
Þegar hún loks yfirgefur kópinn hef-
ur hún misst um fjórðung líkams-
þyngdar sinnar eða um 35 kíló.
Vöðuselsbrimlar byrja að hópast
að kæpingarsvæðunum skömmu áð-
ur en urturnar skiija við kópana.
Þeir mynda þá þétta hópa á isnum
og bíða þess að þeirra tími komi. Er
urturnar yfirgefa kópana fara brim-
larnir að færa sig upp á skaftið og
stíga í vænginn við urtumar. I því
felst að elta urtuna og jafnvel að
narta í afturhreifa hennar. Ekki
virðist vera um paramyndun að
ræða hjá vöðuselum heldur er látið
nægja að makast í sjónum og þar
með hafa brimlamir gert skyldu
sína.
Kópurinn fellir hvíta fósturfeld-
inn þegar urtan yfirgefur hann.
Undir fósturfeldinum hefur þá
myndast snöggur stálgrár kópafeld-
ur með svörtum skellum. Hvíti feld-
urinn dettur af í stómm flygsum og
er kópurinn þá frekar töturslegur.
Selveiðimenn kalla því kópana á
þessu tímabili tötrajakka eða á
ensku „ragged-jaeket“. Eftir um
viku hafa svo kópamir misst allan
fósturfeldinn.
Ekki er talið að fósturfeldurinn
gagnist kópnum vel til að sleppa
óséður frá ísbjömum og öðrum af-
ræningjum. Til þess er alit of mikill
hávaði og bægslagangur í kópnum.
Aftur á móti hefur verið sýnt fram á
að feldurinn beinir geislum sólar að
húðinni og lokar svo hitann milli hár-
anna. Þannig myndast nokkurs kon-
ar „gróðurhúsaáhrif‘ og getur hiti
húðarinnar orðið allt að 41° C þrátt
fyrir bmnagadd en líkamshiti kóps-
ins fer þó ekki yfir 37° C. Feldurinn
hindrar því ekki einungis hitatap
kópsins heldur sparar þetta honum
dýrmæta orku. Það er einungis eftir
að kópurinn hefur fengið þykkt og
vel einangrandi fitulag að fósturfeld-
urinn fellur af honum.
Er fósturfeldurinn er horfinn
nefnist kópurinn á ensku „beater“
eða „lemjari" og er það dregið af
klaufalegu sundi kópsins er hann fer
að synda og kafa í sjónum. Lemur
hann þá yfirborðið með nokkmm lát-
um og gusugangi. Hér á landi em
þeir þó yfirleitt nefndir bletta- eða
dropakópar. Kóparnir nærast ekki á
þessu tímabili heldur reiða sig á fitu-
birgðir sínar. Þeir halda sig að
mestu á og við ísjaka þangað til að
farið er að ganga á fitubirgðimar. Þá
fara þeir að eyða meiri og meiri tíma
í sjónum og komast fljótt upp á lagið
með að veiða sviflæg krabbadýr. Er
þeir stækka og veiðihæfnin eykst
verður smávaxinn fiskur einnig hluti
af bráð þeirra.
Talið er að um 30 til 40% kópanna
nái ekki eins árs aldri við náttúmleg-
ar aðstæður. Válynd veður og vont
sjólag geta hvolft ísjökum með þeim
afleiðingum að kópamir verða við-
skilja við urtumar, drukkna eða
kremjast á milli ísjaka. Afræningjar
era fyrst og fremst ísbimir, hákarlar
og háhymingar að ógleymdum
manninum.
Blöðruselir
Kópar blöðrasela era mun stærri
en kópar vöðusela. Þannig er
blöðraselskópurinn um 105 senti-
metrar og vegur um 20 kíló við fæð-
ingu. Lýsa má andliti kópsins sem
fremur flötu með stórum svörtum
augum. Ólíkt vöðuselskópnum þá
missir blöðraselskópurinn fósturhár-
in meðan hann er enn í legi urtunn-
ar. Kópamir fæðast því í eiginlegum
kópafeldi (sem samsvarar bletta-
kópafeldi vöðuselsins). Feldur
blöðruselskópsins er blágrár á bak-
inu en silfurgrár á síðunni og kviðn-
um. Hinn þétti og fallegi feldur kóps-
ins var mjög eftirsóttur áður fyrr til
skinnavinnslu og fékk kópurinn þá
heitið „blueback“ eða blábakur sök-
um þess.
Kæping blöðraselsurtunnar er
mjög ólík kæpingu vöðuselsins. Urt-
an velur stað fremur langt frá næstu
urtu eða um 50 metram frá næsta
nágranna. Kæpingin virðist reyna
mjög mikið á urtuna og hefur hún
miklar hríðir sem standa talsverðan
tíma. Eftir fæðinguna snýr urtan sér
ekki að kópnum heldur liggur hreyf-
ingarlaus og virðist uppgefin. Mun-
urinn milli hríða og fæðingar þessara
selategunda er talinn vera vegna
þess hve blöðraselskópurinn er stór
m.v. urtuna. Einnig getur munurinn
stafað af félagskerfi selanna. Þar
sem urtan kæpir langt frá öðram
urtum era litlar líkur á því að hún
raglist á sínum kóp og öðram kóp-
um. Jafnframt því yfirgefur urtan
aldrei kópinn meðan hún mjólkar og
þess vegna hefur hún ekki þörf fyrir
að geta greint hann frá öðram kóp-
um.
Miðað við vöðuselskóp er blábakur-
inn mjög þroskaður er hann kemur í
heiminn. Auk þess að hafa eiginlegan
kópafeld hefur hann einangrandi
spiklag undir húðinni. Þá hefur kóp-
urinn gott vald á hreyfingum sínum
þannig að hann getur skriðið um ísinn
og synt stuttu eftir fæðingu. Karl-
kyns kópar eru stærri en kven-
kynskópar og helst sá munur alla ævi.
Urtan ver kóp sinn af mikilli
hörku ef einhver kemur í nánd við
hann. Áður fyrr var urtan alltaf
drepin þegar sóst var eftir blábaks-
feldi en nú er bannað að veiða
kópana meðan þeir eru á spena.
Þessi mikla móðuramhyggja er
nauðsynleg ef kópurinn á að komast
af. Vanalega bíða brimlar í nágrenni
urtunnar og keppa um hylli hennar
af mikilli hörku og sýna kópnum þá
enga nærgætni og geta þeir jafnvel
drepið hann. Brimlarnir reyna að
ganga í augun á urtunni með því að
blása upp blöðruna sem þeir hafa á
hausnum og með því að loka annarri
nösinni og blása upp himnu sem
belgist þá eldrauð út um hina nös-
ina. Ef slík látalæti nægja ekki til
að bægja öðrum brimlum frá berj-
ast þeir með kjafti og klóm. Þrátt
fyrir að brimillinn sé um 100 kílóum
þyngri en urtan og hiki ekki við að
ráðast á aðra brimla, hörfar hann
ávallt undan urtunni ef hún fer að
láta ófriðlega. Þannig heldur hún
brimlinum frá kópnum.
Vanalega tekst einum brimli að
hrekja alla keppinauta frá urtunni
og bíður hann þá eftir að hún yfirgefi
kópinn. Áður fyrr vora brimill, urta
og kópur nefnd fjölskylda en það
getur vart talist réttnefni þar sem
næsta víst er að brimillinn er ekki
faðir kóps urtunnar.
Ef fólki finnst mikið til koma um
hinn hraða vöxt vöðuselskópsins og
þann stutta tíma sem hann er á
spena þá er hann ekki hálfdrætting-
ur á við blábakinn. Blöðruselsurtur
mjólka einungis í um fjóra daga fyr-
ir kópinn og er það styttri tími en
hjá nokkru öðra spendýri. Þrátt
fyrir þennan stutta tíma tekst kóp-
unum meira en að tvöfalda þyngd
sína og þyngjast þeir um 5 kíló á
dag og stundum meira. Eins og hjá
vöðuselnum er þessi þyngdaraukn-
ing fyrst og fremst að þakka hinni
fituríku mjólk urtunnar. Fituinni-
hald mjólkurinnar er yfir 50% og er
hún líkust súrmjólk að þykkt.
Mjólkin er bragðgóð og ekki er hið
minnsta fisk- eða lýsisbragð af
henni. Eftir um fjóra daga yfirgefur
urtan kópinn og makast við brimil-
inn og halda þau síðan hvort sína
leið.
Kópurinn verður eftir á ísnum og
heldur þar fyrir í allt að mánuð eftir
því sem best er vitað. Liggur hann á
ísnum aðgerðalítill fyrstu dagana en
er frá líður fer hann að stinga sér í
sjóinn. Merkilegt er að kópurinn
forðar sér yfirleitt ekki í sjóinn þeg-
ar menn koma á ísinn til hans heldur
horfir hann á þá yfirvegaður og
spakur. Ef komið er mjög nálægt
bregst hann við með því að sýna
pasturslitlar tennumar og rýta hátt.
Sömu hættur bíða blöðrasels-
kópanna og afkvæma vöðuselanna
en þar sem þeir era þroskaðri við
fæðingu og styttri tíma á spena eiga
þeir betri möguleika á að lifa fyrsta
árið af. Þannig er talið að náttúraleg
affoll blöðrasela séu um 15 til 20%
fyrsta æviárið.
Líkt og vöðuselskópar er fýrsta
fæða blöðruselskópsins sviflæg
krabbadýr en fljótlega nær hann
nægjanlegri fimi til að klófesta
fiska. Þrátt fyrir að kópar þessara
tegunda séu fljótir að læra að veiða
þá ná þeir yfirleitt ekki að afla sér
nægjanlegrar fæðu fyrsta einn og
hálfan mánuðinn. Þetta veldur því
að kóparnir léttast mikið og ganga
þeir þá mjög á forðafituna. En sem
betur fer fyrir þá komast þeir um
síðir flestir upp á lagið með fæðuöfl-
unina og taka þá að fitna aftur.
Ekki er óalgengt að blöðraselskóp-
ur léttist um 20 kíló á þessu tíma-
bili. Þrátt fyrir að fullorðnir selir
þessara tegunda séu fimar fiskætur
þá ná þeir aldrei á lífsleiðinni að
safna jafn mikilli forðafitu og þeir
höfðu sem kópar.
Kópafeldinn missa svo kópar þess-
ara tegunda rúmlega ári síðar. Blá-
bakurinn fær þá hinn brúnskellótta
feld fullorðnu dýranna. Vöðuselskóp-
urinn verður nánast hvítur, með ör-
fáum brúnum doppum. Er hann
verður kynþroska fær hann hin ein-
kennandi dökka söðul á bakið. Enska
nafn vöðuselsins er „harp seal“ eða
hörpuselur og er það dregið af söðl-
inum þvi ef horft er ofan á dýrið
minnir hann á hörpu.