Morgunblaðið - 02.04.2000, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 2. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
M ATARLIS T/IIvert er takmarkió ?
Að vera eða gera
ÞAÐ vill brenna við að hraði nútímaþjóðfélagsins sem við búum í hendi okk-
ur um of fram úr okkur sjálfum, þannig að okkur finnst við við vera að missa
tökin. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem ég minnist á þetta, en mér finnst aldrei
. of oft velt fyrir sér hinum sönnu lífsgildum, lífselexír ef svo má að orði kom-
ast. Við verðum að gæta þess að brenna ekki steikur okkar og omelettur við í
flýti hvunndagsins og brenna ekki upp sjálf í öllum hamagangnum.
*
Iþessu sambandi langar mig að-
eins til að koma inn á Alexand-
ertæknina, sem er fyrirbyggjandi
aðferð sem kennir
hvernig er hægt
að endurheimta
góða líkamsstöðu
og er kennd við
upphafsmann
sinn, Frederik
Mathias Alexan-
der (f. 1869 og d.
1955). I þessum
fræðum segir að
sé spennu leyft að hlaðast upp óá-
- reittri, endar með því að hún fer að
hafa truflandi áhrif á blóðrás, önd-
unar- og taugakerfi. Þetta leiðir
svo til margra þeirra „menningar-
sjúkdóma“ sem nútímafólk á við að
etja, sem mörgum hverjum mætti
vel komast hjá. Þessi spenna end-
urspeglar fyrst og fremst hið
spennta hugarástand fólks. Flest
erum við alin upp frá unga aldri við
þann skilning og skynjun á um-
hverfinu, að við séum að keppa að
ákveðnu marki, eða eins og Alex-
ander orðaði það „end-gaining“.
Mér finnst hann hitta vel í mark
með þessu orði, það virðist nefni-
lega því miður vera staðreynd að
flest okkar eyða allt of litlum tíma í
- bara að vera. Við erum hins vegar
alltaf að hlaupa til og frá til að fylla
upp í oft mjög þétta stundaskrá.
Hve margir staldra t.d. við af og til
og spyrja sig hvort þeir séu nú að
gera eitthvað nálægt því sem þeir
vildu, eða hvort þeir hafi í raun
ekkert val hvað það varðar?
Það er mikilvægt að byrja dag-
inn vel og byggja sig upp fyrir dag-
ínn, dagur sem byrjar í flýti og
stressi lofar ekki góðu. Gróf
brauðsneið með sultu, hreinn
ávaxtasafi,. kaffi eða tesopi með
hunangi og ferskur ávöxtur er allt
? sem þarf til að koma sér og melt-
ingunni þar með í rétta gírinn. Ef
mögulegt er, leggið þá meira í há-
degismatinn en kvöldverðinn, þar
sem líkaminn þarf meira á næring-
unni að halda yfir daginn en nótt-
ina, eins og gefur að skilja. Hug-
mynd að staðgóðum hádegisverði
(sérstaklega um helgar, e.t.v. þeg-
ar meiri tími er): grænmetissúpa,
kjúklingaréttur, létt salat, ostur,
ávextir. Ef fólki vex í augum mikið
matartilstand, er tilvalið að nota
kvöldið áður eða helgarnar til að
útbúa köld pasta- eða hrísgrjóna-
salöt og/eða grænmetissúpur sem
geymast í nokkra daga og tilvalið
er að skella í nestisbox og taka með
sér í vinnuna. Málið er að nýta tím-
ann, skipuleggja pínulítið (án þess
að fara fram úr sjálfum sér auð-
vitað), en hlaupin og stressið verða
minni fyrir vikið og líðanin betri.
Njótum lífsins, fylgjumst með
hreyfingum kattanna, hinum
mjúku og fyrirhafnarlausu hreyf-
ingum þeirra og teygjum, hvernig
þeir hreiðra um sig og hjúfra sig
upp við hvað sem er, en eru þó allt-
af viðbúnir og á verði án nokkurs
álags samt.
Hér fylgir uppskrift að góðu og
matarmiklu salati sem er tilvalið að
snæða með kaldri góðri skinku í
hádegishléinu, eða sem kvöld-
snakk.
Uppskrift fyrir 2
60 g gráðostur (í litlum bitum)
60 g Cheddarostur (í litlum bitum)
1 lítill rauður pipar (ferskur og fínn-
iðursneiddur, kjarni tekinn úr)
3 vorlaukar (fínsaxaðir)
1 tsk þurrkað dill
Salatsósa
'/2 sk franskt sinnep
6 msk ólífuolía
2 msk hvítvínsedik
_________'/2 tsk paprikuduft_______
V2 tsk salt
_________'A tsk svartur pipar______
Útbúið salatsósu þannig: Hrærið
saman með gaffli sinnepinu og ólíf-
uolíunni í lítilli skál. Bætið vínedik-
inu út í og kryddinu. Salat: Blandið
saman í miðlungsstórri skál, ostun-
um, rauða pipamum, vorlauknum
og dilli. Hellið salatsósunni yfir og
blandið með salatáhöldum.
eftir Álfheiði Hönnu
Friðriksdóttur
LÆKNISFRÆÐIGV/r/ vissir hlutar heilans
stækkad viðþjálfun?
Starfsemi drekans og
fleiri heilastöðva
NÁLÆGT miðju heilans er svæði sem kallað er dreki
(hippocampus) vegna þess að lögun þess minnir á dreka
eða sæhest. Drekinn er m.a. mikilvægur fyrir ratvísi og
komið hefur í ljós við rannsókn á leigubílstjórum í stór-
borgum að drekinn stækkar eftir því sem árin líða.
Þetta vakti töluverða almenna athygli, eins og við var
að búast, og mörgum þótti það furðu sæta. Vísinda-
menn sem vinna við rannsóknir á starfsemi heilans
urðu mjög ánægðir við þessi tíðindi enda var þetta ná-
kvæmlega það sem þeir höfðu spáð. Ein aðalstarfsemi
heilans er að taka við utanaðkomandi boðum, vinna úr
þeim upplýsingum og síðan að breyta hegðun í sam-
ræmi við það. Til að þetta geti orðið þarf heilinn að
muna, en nákvæmlega hvemig það á sér stað hefur ver-
ið eitt af aðalviðfangsefnum taugasérfræðinga síðustu
áratugina.
Heilinn er að meðaltali um 1500 g
að þyngd og inniheldur um
hundrað billjón taugafrumur sem
tengjast saman
með meira en
hundrað trilljón
taugatengjum.
Þetta gerir heilann
að ótrúlega flóknu
líffæri og mögu-
leikar á samteng-
eflir Magnús ingum tauga-
Jóhannsson frumna eru fleLri en
allar efnisagnir al-
heimsins. Þetta flókna líffæri mynd-
ast að mestu leyti á níu mánuðum
meðgöngunnar og nokkrum árum
þar á eftir. Ef myndun heilans
dreifðist jafnt yfir þetta tímabil má
reikna út að fyrir hvern fersenti-
metra af yfirborði heilans myndast
allt að 30 þúsund taugatengi á hverri
sekúndu. Möguleiki heilans til vaxtar
og þroska er greinilega ákvarðaður
að talsverðu leyti af erfðum en inn í
það kemur einnig flókið samspil
margra annarra þátta. Við notkun og
þjálfun vöðva verða þeir stærri og
sterkari og svipað gerist með heil-
ann. Vaxandi þekking undanfarinna
áratuga á starfsemi heilans gerir
okkur kleift, í mörgum tilfellum, að
segja íyrir um hvaða heilastöðvar
Heilinn er ótrúlega flókið líffæri.
muni stækka
við vissa teg-
und þjálfunar.
Tilraunir á
dýrum sýndu
þetta þegar á
sjöunda ára-
tugnum. Til-
raunir hafa t.d. sýnt að rottur sem
aldar eru upp nokkrar saman í fjöl-
breyttu, örvandi umhverfi eru með
þyngri heila, þykkari heilabörk og
fleiri taugatengi en rottur sem aldar
eru upp í einangrun í fábreyttu um-
hverfi.
Svo virðist sem drekinn sé sér-
staklega mikilvægur við móttöku
nýrra upplýsinga og úrvinnslu þeirra
sem leiðir síðan til nýrra minnisat-
riða, þó svo að hann sé ekki hinn end-
anlegi geymslustaður minnis í heil-
anum. Sjúklingar með skemmdir á
drekanum eiga mjög erfitt með að
meðtaka nýjar upplýsingar og
geyma þær í langtímaminni. I dýrum
hefur komið í ljós að drekinn er mjög
mikilvægur við að rata eins og t.d.
um völundarhús. Sumar fuglategun-
dir safna vetrarforða yfir sumarið
með því að geyma mat á stöðum sem
geta skipt þúsundum. Drekinn er
nauðsynlegur við að finna aftur
þessa staði eins og sést af því að fugl-
ar sem safna vetrarforða á þennan
hátt hafa stærri dreka en aðrar teg-
undir og skemmdir á þessari heila-
stöð koma í veg fyrir að fuglarnir
geti fundið aftur geymslustaðina.
Ný tækni hefur gert mönnum
kleift að fylgjast með starfsemi heil-
ans; við getum skoðað heilastarfsem-
ina hjá stærðfræðingi sem er að
reikna, tónlistarmanni að störfum
eða skákmanni að tefla. Við skiljum
ekki ennþá hvað gerist í smáatriðum
en þekkingin á þessu sviði vex hratt.
Þó munum við seint eða aldrei geta
skoðað drekann og séð hvort viðkom-
andi einstaklingur er eða hefur verið
leigubílstjóri eða mælt heilastarf-
semina og þannig fundið hvað ein-
staklingurinn er að hugsa eða hvað
hann veit. í besta falli getum við séð
hvaða hlutar heilans taka þátt í hugs-
unum okkar eða framkvæmdum. En
þetta er sannarlega nógu spennandi
byrjun á nýrri öld heilarannsókna.
Heilinn er ótrúlega flókið líffæri.
tr w
ÞfODLIFSMNKARÆr andinn ofþyrrkingslegur?
Prestar og sóknarböm
PRESTAR hafa verið fyrirferðarmiklir í umræðunni að undanförnu - eink-
um þeir prestar sem hafa verið umdeildir í starfi. í tilefni af þessum umræð-
um og deildum meiningum sóknarbarna hefur biskup áminnt a.m.k. einn
prest nýlega og sent öðrum bréf þar sem hann lýsir því m.a. yfir að þjónusta
við sóknarbörnin sé þeirra aðalhlutverk. Útfrá öllu þessu fór ég að hugsa um
hlutverk prestsins - hvemig horfir það við mér? Hvemig vil ég hafa presta?
Og vil ég yfirleitt hafa þjóðkirkju?
Eg hef komist að þeirri niðurstöðu
að hlutverk presta hafi breyst
og kem að því nánar síðar. Ef ég ætti
mér óskaprest
myndi ég vilja hafa
hann gamansaman
en ákveðinn í orð-
um og skoðunum -
mér leiðist loð-
mullulegur málf-
lutningur. Loks er
eftir Guðrúnu Guð- niðurstaða mín sú
laugsdóttur að ég vil hafa þjóð-
kirkju. Hvers
vegna? Vegna þess að ef ekki væri
þjóðkirkja þá væri miklu meira um
óháða trúarflokka þar sep misvitrir
leiðtogar réðu stefnunni. í versta falli
getur slíkt verið háskalegt eins og
dæmin sanna, einkum í útlöndum.
Fólk hefur margt hvert mikla
trúarþörf og reynir að fá henni full-
nægt með einhverjum ráðum. Áður
trúðu allflestir á Guð og kirkjuna en
svo fóru ýmsir að linast í trúnni og
tóku loks að því er virtist að trúa
meðfram á ýmislegt annað, jafnvel
steinsteypuna og lækna - nú trúa
margir á hlutabréf og tækni og enn
aðrir á vísindin. Ef marka má sárs-
aukatóninn í umkvörtunum ýmissa
safnaðarbarna óvinsælla presta er þó
enn talsvert af fólki sem er trúað á
kirkjulega vísu. Af málflutningi þess
að dæma er það alvarlega þenkjandi
og gamansemin því ekki efst í huga.
Sé svo er eðlilegt að því líki illa að
sitja uppi með presta sem tala af létt-
úð um helgisöguleg málefni og henda
jafnvel gaman að sóknarbömunum
að því að sagt er. Eg las einhvem
tíma í fyrndinni prestasögur sem
samanstóðu af gamansögum af liðn-
um prestum. Það er nú gott að hinum
alvörugefnu sóknarbömum nútímans
var hlíft við að hafa þá presta og fróð-
legt væri að sjá tilskrifm sem þeir
prestar hljóta að hafa fengið írá bisk-
upum sínum. Einhverra hluta vegna
sátu þó ýmsir þessara presta í emb-
ætti fram á ellidaga og voru jafnvel
vinsælir hjá sóknarbömum sínum,
þótt þeir væm sannanlega ófor-
skammaðir í tali, hneykslanlegir í
framferði og iðulega mjög drykk-
felldir. Ég er hrædd um að þeir
myndu ekki kemba hærumar í emb-
ætti núna.
Hvers vegna prestum fortíðarinn-
ar hélst á stundum meira uppi í ýms-
um efnum en prestum nútíðarinnar
veit ég auðvitað ekki fyrir víst, en mig
grunar að þar hafi komið fleira en eitt
til. I fyrsta lagi var hlutverk þeiira
samkvæmt gömlum heimildum ekki
fyrst og fremst þjónustuhlutverk -
prestar fortíðar virðast í ríkari mæli
hafa gegnt leiðtogahlutverki en
prestar gera í dag. Menn líða leiðtog-
um miklu meiia en þjónum sínum -
leiðtogum líðst t.d. að taka stórt upp í
sig, þeir þurfa ekki að vera sléttir og
felldir eins og fyrirmyndarprestar
nútímans eru gjarnan til að sjá. Svo
virðist líka sem andinn innan ýmissa
kirkjusafnaða sé furðu þyrrkingsleg-
ur, kannski er hjörðin orðin einsleit-
ari en áður var, maður fær í það
minnsta varla varist þeirri hugsun að
samskiptin mættu á stundum að
skaðlausu vera á léttari og gaman-
samari nótum. Umburðarlyndi og
kristilegur kærleikur sýnist heldur
ekki vera eiginleiki sem sóknarbörn
nútímans gangi fram af sér í að til-
einka sér. Það er vafalaust af hinu
góða að biskup landsins sendi prest-
um bréf til að minna þá á hvert hlut-
verk þeim sé ætlað - hitt væri
kannski ágætt líka, að senda sóknar-
bömum landsins bréf þar sem þeim
er sagt hvert þeirra hlutverk er í hin-
um flókna heimi hins kirkjulega veru-
leika. Það er stundum sagt að þjóðir
fái þá stjómmálamenn sem þær eiga
skilið. Sé eitthvað til í því er ekki úr
vegi að álykta að söfnuðir fái á sama
hátt þá presta sem þeir eiga skilið.