Morgunblaðið - 02.04.2000, Blaðsíða 28

28 B SUNNUDAGUR 2. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
Elvar Már Kjartansson sem kallar sig Auxpan.
.. Morgunblaðið/Kristinn
Birgir Orn Thoroddsen hreifst snemma af óhljóðum.
II
II;
undir
IÁVAÐI hefur verið snar þáttur í tón-
list alla tíð og þá ekki bara sem hljóð-
styrkur, heldur einnig sem óhljóð, eða
hljóð sem flestir flokka eflaust ekki
tónlist. Væntanlega þekkja tónlistar-
áhugamenn Jimi Hendrix og hvernig hann
nýtti bjögun og skruðninga í yfirmögnuðum
gítamum sem krydd í tónlist sína; nýtti óhljóð
sem hljóma og þátt í laglínum. Ef litið er nær
má benda á hljómsveitina Sigur Rós, sem nýtir
sér óreiðuna í því er fiðlubogi er dreginn yfir
magnaða strengi rafgítars og óreiðan, óhljóðin,
sem myndast eru mótuð til að skapa ljúfar lag-
Jj'num og stemningu. Þeir eru líka til sem nota
' lijöguna, suðið og brakið sem aðalrétt en ekki
sem krydd, en slíka tónlist kalla menn noise í
útlöndum, og mætti snara sem óhljóðalist.
Eins og getið er í upphafi getur hávaðatón-
list hvort heldur sem er byggst á yfirgengileg-
um hljóðstyrk, eins og þegar Led Zeppelin
stórspillti heym heillar kynslóðar á tónleikum í
Laugardalshöll sælla minninga. Fleiri dæmi
em um það að hljómsveitir nota hávaða til að
magna upp áhrif tónlistar sinnar, til að mynda
vora tónleika bandarísku hljómsveitarinnar
Swans hér á landi um miðjan síðasta áratug
eftirminnilega háværir enda sagði leiðtogi
þeirrar sveitar, Michael Gira, sitt helsta
markmið að spila svo hátt að blæddi úr eyrarn
áheyrenda. Þegar menn era að spila svo hátt
era þeir einnig að leita eftir líkamlegum við-
brögðum hlustenda en ekki endilega að gera þá
-^heymarlausa enda hætta þeir þá að hlusta á
tónlist og kaupa plötur.
Á hinn bóginn era svo þeir sem vinna með
hávaða eða óhljóð, hljóð sem fæstir myndu ef-
laust kenna við tónlist; suð brak og brestir, óp
og skrækir, vélahljóð og skraðninga, ofmagn-
aðar sínusbylgjur og hljóðfærabjögun og svo
má telja. Til að skapa slík hljóð og búa til úr
þeim tónlist, sem kalla má óhljóðalist, beita
menn ýmsum brögðum, segulböndum, hljóð-
sörpum, ónýtum raftækjum, sveiflugjöfum og
svo má telja. Allnokkrir tónlistamenn fást við
óhljóð hér á landi og fer fjölgandi.
Áleitin óhljóð
Óhljóð hafa verið mönnum áleitin sem hluti
af listsköpun allt frá því í byrjun aldarinnar
þegar fútúristar tóku að sprengja bfla og skapa
- ^yerk eins og bifreið og fugvél mætast eftir Lu-
igi Russolo, en einnig smíðuðu þeir óhljóðavél-
ar, tæki sem vora ætluð til þess
eins að framleiða hávaða og gáfu út
miklar yfirlýsingar um listgildi
óhljóða og flokkuðu nákvæmlega.
Menn hafa tekið til við óhljóða-
smíði af ólíkum ástæðum og úr ólík-
um áttum. Myndlistarmenn hafa
leitað í óhljóð til að skapa stemmningu við verk
sín og margir þeirra farið út í slíkar tilraunir.
Nægir að nefna Brana BB sem nýtti skapaði
tónlist úr óhljóðum, en tónleikar sveitarinnar
vora ekki síst myndlistarappákomur og gjöm-
ingar. Tónskáld hafa notað óhljóð til að undir-
Jfctrika tónlist sína alla tíð, til að mynda notaði
Beethoven fallstykki í sigurhljómkviðu sinni til
að magna áhrif á ögurstundu. I seinni tíð hafa
ýmis nútímatónskáld tekið upp á því að nota
ómstríða hljóma eða óhljóð til að skapa spennu
í verkum á milli hreinna og fagurra hljóma og
hranalegrar óreiðu.
Ekki má svo gleyma franska tæknimannin-
pm Pierre Schaeffer sem tók upp á því á sjötta
Heillandi
hávaði
Ohljóð hefðu flestir talið andstæðu vlð tónlist; seint mætti
skapa eitthvað áhrifamikið og hrífandi úr skrækjum,
skruðningum og drunum. Árni Matthíasson komst að því að
til er hópur fjöllistamanna sem fæst við tónsmíðar þar sem
efniviðurinn er ýmis óhljóð sem listamennirnir hafa rekist á
á leið sinni eða búið til sjálfir.
Brak og brest-
ir, óp og skræk-
ir, vélahljóð og
skruðningar
áratugnum að skeyta saman upptökum af
hversdagshljóðum, bjaga þau með því að spila
á óvenjulegum hraða, og skeyta síðan saman
nánast af handahófi, en meðal lærisveina hans
var tónskáldið Pierre Henry. Ur djassinum
leita einnig margir í óhljóðin til að brjóta upp
formið, velta því fyrir sér hversu langt er hægt
að ganga og þó vera að leika tónlist. í poppinu
hafa tónlistarmenn nýtt sér bjögun og óm-
mögnun til að pakka inn sykurfroðu og í rokk-
inu era slík hljóð oftar en ekki notuð til að und-
istrika ljótleika og hörku. Danstónlistarmenn
hafa einnig fengist við óhljóð, nýtt þau til að
skapa taktfasta dans- og áhrifstónlist, en aðrir
raftónlistarmenn, raftónskáld, sem mörg feng-
ust við tónlist sem kalla mætti óhljóð, komu að
tónlistinni úr ólíkri átt og samgangur ekki mik-
ill fyrr en nú á síðustu áram þegar allir straum-
ar virðast vera að renna saman í einn. Ekki má
svo gleyma því að óhljóðalist hefur oftar en
ekki verið notuð í pólitískum tilgangi þegar
menn nota úrgang kapítalismans til
að skapa tónlist. Eftir hugmynda-
fræðilegt gjaldþrot flestra þeirra
sem fengust við pólitísk óhljóð hafa
óhljóðin sjálf orðið í aðalhlutverki.
Heillaðist snemma af óhljóðum
Á seinni áram hafa fjölmargir tónlistarmenn
lagt stund á hreinræktaða óhljóðalist og til era
rokkhljómsveitir sem stunda slíka tónlist.
Birgir Öm Thoroddsen hefur fengist við ýmsar
gerðir tónlistar en heillaðist snemma af óhljóð-
um og þannig var með fyrstu hljómsveitum
sem hann var í óhljóðasveit. Hann segist hafa
fallið gersamlega fyrir óhljóðalist þegar hann
heyrði í hljómsveitinni Reptilicus á safnsnældu
sem Grammið gaf út fyrir mörgum áram. Lag-
ið hét Schrimpy Dog og hann segist hafa orðið
dauðskelkaður þegar hann heyrði lagið og ekki
getað hlustað á það allt í fýrstu atrennu, þurfti
að taka hér hlé í miðju kafi til að jafna sig. Birg-
ir, sem þá var í níunda bekk, varð mikill Reptil-
icus-aðdáandi og elti hljómsveitina hvar sem
hún fór og fór einnig að leita sér fanga annars
staðar, kynna sér fræðin og hlusta á það sem
aðrar hljómsveitir höfðu gert. Síðar stofnaði
hann óhljóðasveit og þótt hann hafi helst feng-
ist við hefðbundna tilraunakennda rokktónlist
notaði hann óhljóð gjaman sem krydd í þá
tónlist og gaf út stöku óhljóðalög.
1996 segist Birgir hafa farið að gera tilraunir
með hreina óhljóðalist, en hann segir að það
séu fáir að fást við slíkt hér á landi. Stillupp-
steypa er íslenskt hljómsveit sem er mjög virt
meðal framúrstefnumanna ytra og Birgir nefn-
ir þá tfl sögunnar sem brautryðjendur sem hafi
haft talsvert áhrif á íslenska óhljóðamenn,
enda hefur sveitin gefi út nokkur hreinræktuð
óhljóðaverk, sérstaklega framan af starfsferli
sínum.
Birgir segir að þeir sem fást við óhljóðalist
séu að nota hávaðann til að varpa innri spennu
sinni yfir áheyrandann, en hávaðinn, hljóð-
styrkurinn, sé ekki aðalatriði tón-
listarinnar en frekar notaður til að
magna spennu. Óhljóðalistamenn
séu uppteknir af því í dag
að semja tónverk úr óhljóðum
með rökréttri framvindu og upp-
byggingu og þannig segist hann
ekki verða fyrir ósvipuðum áhrifum af því að
hlusta á góðan nútímalegan strengjakvartett
og að hlusta á gott óhljóðaverk.
Birgir segist telja vaxandi áhuga á óhljóða-
list hér á landi skýrast af nokkram samverk-
andi þáttum. „Atari Teenage Riot hafði mikil
áhrif um allan heim en þau léku það sem kallast
stafræn óhljóðalist þar sem ódýr rafhljóðfæri
og leikföng vora mögnuð upp í topp og suðið
sem myndaðist notað til að skapa takta. Einnig
má nefna uppgang lærðrar danstónlistar,
IDM, og þá helst það sem Aphex Twin var að
gera á sínum tíma, en hann hefur einmitt mikið
unnið með óhljóð, kennslu í raftónlist í tónveri
Tónlistarskóla Kópavogs síðustu fjögur ár og
Tónverk úr
óhljóðum með
rökréttri fram-
vindu
loks starfsemi Tilraunaeldhússins, sem hefur
skapað vettvang til þess að gera tilraunir með
óhljóð meðal annars. Það, og straumar frá út-
löndum, hefm- haft þau áhrif að sífellt fleiri era
farnir að semja tónverk sem byggjast á óhljóð-
um og raftónlist, þótt það séu fáir að spila hrein
óhljóð. Sífellt fleiri nota óhljóð sem krydd, en
súpan er orðin mjög sterk.“
Ónýtt segulbandstæki og hátalarasuð
Á síðustu Músíktilraunum, sem lauk á föstu-
dagskvöld, vakti athygli ungur maður úr Kópa-
voginum, Elvar Már Kjartansson, sem kallaði
sig Auxpan og lék hreina óhljóðalist. Hann seg-
ist hafa byrjað að fást við óhljóð án þess að átta
sig á að eitthvað væri til sem kalla mætti
óhljóðalist, gerði tilraunir með ónýtt segulban-
dstæki og suð í hátölurum. Hann segist hafa
unnið verk en ekki leyft neinum að heyra og
orðið hissa þegar hann heyrði að til væri tón-
listarstefna sem fengist við það sem hann væri
að gera.
Elvar á takmarkað tækjasafn en segist
smám saman hafa bætt við sig, hann hafi smíð-
að tæki sjálfur en í seinni tíð sé hann farinn að
kaupa stöku hluti. Hann vinnur mikið með
hljóð sem hann hefur hljóðritað sjálfur. Þannig
tekur hann upp stutt hljóð á segulband og set-
ur síðan inn í hljóðsarp til að búa til úr þeim
takt. Á tónleikum hans í Músíktilraunum not-
aði hann einmitt slíkan takt, en einnig var takt-
ur í einu verkinu það að hann spólaði til baka í
sífellu á litlu viðtalstæki. Hann er rejmdar allt-
af með það viðtalstæki á sér til að taka upp
hljóð og óskaði eftir því í spjalli við hann að fá
að taka upp hljóðin í prentvél Morgunblaðsins
til að nota í tónverki.
Elvar notar hljóðsarp sem er stafrænt app-
arat, en annars hliðræn tæki og hljóð, en á sviði
stjórnar hann ferðinni með magnara og tón-
jafnara, sem reyndar gaf honum listamanns-
nafn, því á tónjafnaranum standa meðal annars
orðin AUX og PAN. Hann segist ekki bara
vera að framleiða hávaða og óhljóð, það sé mik-
il rökrétt uppbygging og hugsun í verkunum
þó þau séu búin til úr óhljóðum. Hann er sífellt
að semja, „eitthvað á hverjum degi“, og alltaf
að reyna eitthvað nýtt. „Það er ekki nema ár
síðan ég vissi að aðrir hefðu verið að fást við
óhljóðalist og ég er rétt byrjaður að hlusta á
það sem aðrir hafa verið að gera sem vekur
ýmsar hugmyndir, þar á meðal Stilluppsteypa
sem er mjög skemmtileg."
Þegar Elvar treður upp er hann
að vinna með flókna uppsetningu
tækja og tóla og þegar verið er að
bjaga og spana hljóð svo hátt upp
_________ sem hann er að gera má ekki mikið
út að bera að allt fari í mínus. „Ef
ég tek eina tíðni uppúr tóninum getur dottið
niður lúppan og þá þarf að ég að ýta öllu upp
aftur. Ég veit því ekki alltaf hvað á eftir að ger-
ast á sviðinu, það fer eftir því hvað ég er að
nota, það er ekki öraggt að ég geti spilað það
sem ég ætla mér þegar ég fer á svið.“
Elvar segist stefna að því að gefa verk sín út
á diski og er þegar farinn að undirbúa útgáf-
una, byrjaður á að búa til umslög úr brúnum
umbúðapappír.
„Ég ætla svo að brenna diska og gefa fólki,
fara í plötubúðir og biðja þær um að sjá um að
gefa þeim sem vilja diskinn, mig langar ekki til
að selja hann. Ég vil bara að fólk hlusti á tónl-
istina mína.“