Bókasafnið - 01.04.1995, Qupperneq 81

Stefanía Júlíusdóttir lektor, Háskóla íslands
Bókasöfn á íslandi
Mannafli, menntun, ritakostur, almennar aðstœður, löggjöf
Skipulag bókasafns- og upplýsingaþjónustu á landsvísu
Inngangur
I þessari grein er fjallað um atriði sem skipta máli við
skipulag samhæfðrar bókasafns- og upplýsingaþjónustu á
landsvísu: mannafla bókasafna, menntunarleiðir sem starfs-
fólki bókasafna standa til boða og nýtingu þeirra, ritakost
bókasafna á Islandi, löggjöf, varðandi samstarf bókasafna og
þróun bókasafna- og upplýsingamála, almennar aðstæður í
þjóðfélaginu sem hafa áhrif á starfsemi bókasafna jafnt sem
aðra starfsemi og skipulag bókasafns- og upplýsingaþjónustu
á landsvísu.
1. Mannafli bókasafna á íslandi
Samkvæmt niðurstöðum rannsóknar sem höfundur gerði
á mannafla bókasafna á íslandi í árslok 1989 og á árinu 1990
(Stefanía, 1994) er starfsfólk með sérstaka menntun til starfa
við bókasafns- og upplýsingaþjónustu flest við störf á höf-
uðborgarsvæðinu og í stærri kaupstöðum. Störfum sem
bókasafnsfræðingar gegna á þessum vettvangi fjölgar hlut-
fallslega en störfum sem aðrir gegna fækkar að sama skapi
og vinnumarkaður bókasafnsfræðinga á bókasöfnum er að
mettast.
I könnuninni voru könnunargögn send til 665 aðila. Svör
bárust frá 316, þar af 70 frá aðilum sem ekki ráku bókasafn á
könnunartíma. Auk þess fengust upplýsingar um 152 aðila,
annars staðar en úr könnunargögnum: úr ársskýrslum bóka-
safna hjá bókafulltrúa ríkisins og Skólasafnamiðstöð Reykja-
víkurborgar, auk þess sem prófessor Sigrún Klara Hannes-
dóttir veitti mér góðfúslega aðgang að gögnum úr könnun
sinni á starfsemi skólasafna sem nær til sama tíma og fýrri
hluti mannaflakönnunar. Afþessum 152 aðilum eru upplýs-
ingar um 95 bókasöfn (102 aðila) á könnunartíma, 28 bóka-
söfn (30 aðila) fyrir næsta ár á undan og 29 aðila sem ekki
ráku bókasafn á könnunartíma.
Að minnsta kosti 99 þeirra sem fengu send könnunargögn
ráku því ekki bókasafn á könnunartíma. Sé gert ráð fyrir að
allir aðrir sem fengu send könnunargögn hafi rekið bókasafn
á þeim tíma eru það 567 aðilar. Upplýsingar fengust um 369
þeirra sem er 65%.
Sum bókasafnanna eru samsteypusöfn (þá eru rekin sam-
an tvö eða fleiri bókasöfn, algengast er að saman sé rekið al-
menningsbókasafn og grunnskólasafn, en margs konar aðrar
samsetningar eru til svo sem grunnskóla- og sérfræðisafn, al-
mennings- og sérfræðisafn, framhaldsskóla- og sérfræðisafn)
og gilda svör þeirra fyrir bókasafnsþjónustu tveggja eða
þriggja aðila. Upplýsingar urn 369 bókasöfn gilda þannig fyr-
ir 421 aðila alls. Ekki var vitað um öll slík samsteypusöfn fyr-
irfram. Þau samsteypusöfn sem ekki var vitað um fyrirfram
fengu því send sitt spurningaeyðublaðið hvert en aðeins eitt
sameiginlegt svar barst. Upplýsingar fengust því um heldur
fleiri aðila en prósentutalan segir til um. Að meðtöldum þeim
99, sem ekki ráku bókasafnsþjónustu á könnunartíma, feng-
ust upplýsingar frá 520 aðilum.
Upplýsingar um samsetningu mannafla, dreifmgu hans á
safnategundir og um landið eru marktækar svo og upplýsing-
ar um skiptingu starfa milli starfshópa og meðalstarfshlutfall
starfsmanna í hverjum starfshópi. En niðurstöður sýna hvorki
heildarstærð mannaflans né hve mörg störf eru unnin alls í
bókasöfnum á landinu.
Upplýsingar sem gera kleift að áætla eftirspurn eftir mann-
afla og æskilega menntun og þjálfun starfsfólks í framtíðinni
fengust aðeins um þau starfandi bókasöfn sem sendu svör við
könnuninni. Þau voru aðeins 246 vegna þess að 70 þeirra
316 aðila sem svöruðu ráku ekki bókasafn á þeim tíma sem
könnunin var gerð. Svör nýtileg við útreikninga í líkani
Moore's, sem hér er notað, eru aðeins 43.4% en 50% svörun
er lágmark til þess að niðurstöður séu marktækar (Moore
1986). Auk þess er nauðsynlegt að í hverjum starfshópi í
hverri bókasafnategund séu a.m.k. 10 manns. Sú tala næst
ekki í öllum tilvikum enda þótt bæði starfshópar og bóka-
safnategundir hafi verið sameinuð til að mynda stærri starfs-
hópa fyrir úrvinnslu gagnanna.
Niðurstöður úr útreikningum úr líkaninu gefa því aðeins
vísbendingu um mögulega þróun mannafla bókasafna hér á
landi.
Fjöldi stöðugilda og starfsmanna skipt
niður í starfshópa
Upplýsingar fengust um starfsmenn 369 bókasafna, þar
vinna 759 starfsmenn tæp 335 störf. Þar af eru 95, 12%
starfsmanna, sjálfboðaliðar sem ekki hafa stöðugildi. Störfin
335 eru því unnin af 664 starfsmönnum sem að meðaltali
vinna um hálft starf hver. Stöðurnar skiptast misjafnlega milli
starfshópa og milli þeirra bókasafna sem sendu svar sjálf og
þeirra sem afla varð upplýsinga um annars staðar frá. Sjá töfl-
ur 1-2.
Samanburður á þeim bókasöfnum sem svar barst frá og
hinurn leiðir í Ijós að þeir aðilar sem tóku þátt í könnuninni
og starfrækja bókasafn eru mun betur búnir að starfsfólki,
bæði eru stöður þar fleiri og menntun starfsmanna meiri.
Verst settir eru þeir aðilar sem ekki tóku þátt í könnuninni og
upplýsingar voru aðeins fáanlegar um í ársskýrslum fyrir árið
á undan könnunartíma. í þeim hópi eru 28 bókasöfn með
31 starfsmann, 15 þeirra eru sjálfboðaliðar, 14 ófaglærðir, 1
með próf frá Kennaraskóla íslands og 1 með háskólapróf.
Einungis eru gefin upp stöðugildi fyrir þá ófaglærðu, samtals
3.24 stöður. Það jafngildir því að hver þeirra vinni um 23%
úr starfi að meðaltali sem er ekki ósennileg tala fyrir starfs-
menn lítilla bókasafna.
Ef til vill þarf engan að undra að erfiðlega gangi að fá svör
við könnun sem þessari og að ársskýrslugerð sé á eftir tíman- I
Bókasafnið 19. árg. 1995 81