Dagur - 11.11.2000, Blaðsíða 12

LIFIÐ I LANDINU
LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2000

12 -
íslensk fræðl
a pysKri grunci
í bók Árna Björnssonar,
Wagner og Völsungar, er
meðal annars sagt frá
því hvernig þýsk skáld
og fræðimenn kynntust
fyrst íslenskum fornbók-
menntum. í byrjun var
það eingöngu í latnesk-
um þýðingum, en eftir
þvf sem þeirri skoðun
jókst fýlgi meðal Þjóð-
verja að íslenskar bók-
menntir væru hluti af
norrænni og raunar sam-
germanskri menningar-
heild, og þannig í raun
þýskar bókmenntir, þá
tóku íslensk og önnur
norræn fræði mikinn
fjörkipp í þýsku menn-
ingariífi. í kaflanum sem
hér birtist úr bókinni er
framhald þeirrar sögu
rakið nánar.
Ekki leið á löngu þar til bæði vís-
indalegar og alþýðlegar útgáfur
ásamt þýðingum á íslenskum
fornkvæðum og sögnum tóku að
birtast. Einkum ber að nefna út-
gáfur keppinautanna Friedrichs
von der Hagen og Grimmsbræðra
á árunum 1812 til 1815. Þar
fengu þýskir lesendur fyrst að
kynnast frumtexta margra eddu-
kvæða og íslenskra sagna ásamt
þýðingum. A næstu áratugum var
lítið lát á útgáfum af þessum toga
ásamt fjölmörgum skáldverkum
sem sóttu efni og innblástur í
hinar fornu bókmenntir. Því var
líkast sem þýsk skáld og fræði-
menn hefðu fengið spennandi
leikföng í hendur og rómantískt
bugarflug þeirra kynni sér varla
læti við að moða úr þeim.
Utgáfustarfsemi þessari var
stöðugt haldið áfram þótt ekki
væru allir fræðimenn sáttir við þá
dýrkun sem þcim þótti gæta á
norrænum bókmenntum og
fannst bún óverðskulduð þar sem
hugmyndir þeirra væru bæði
ruddalegar og siðlausar. Sem
dæmi má nefna harkalegar rit-
deilur milli sagnfræðingsins
Friedrichs Rúhs annars vegar en
Peters Erasmus Mullers og
Grimmsbræðra hins vegar.
Þegar bændur
urðu að víkingum
Um þetta Ieyti kemst sá misskiln-
ingur fyrir alvöru á kreik að Is-
lendingasögur fjalli aðallcga um
víkingaræningja líkt og fornaldar-
sögur. Sú hugmynd hefur síðan
undið upp á sig og gert ísland að
einskonar víkinganýlendu í hug-
um fólks en táknmynd hennar er
grettur víkingur með horn á
hjálmi. Slíkur höfuðbúnaður hef-
ur reyndar fundist frá bronsöld
þúsund árum áður en víkingaöld
hófst en aldrei frá sjálfri víkinga-
öldinni.
Sannleikurinn er auðvitað sá að
landnámsmenn íslands voru aðal-
Iega bændur, enda höfðu sjóræn-
ingjar ekkert fémætt að sækja til
íslands. Hér voru hvorki klaustur,
hallir né gull til að ræna. Nokkrir
íslenskir bændasynir tóku að vísu
þátt í kaupferðum og jafnvel ráns-
ferðum þegar þeir voru erlendis
en íslendingasögur fjalla um
Iangtum Qölbreyttari mannleg
samskipti. Tengsl íslendinga við
víkinga eru aðallega fólgin í
spennusögum þeim sem hér voru
samdar um þá 200-300 árum eft-
ir að víkingaöld lauk en þcim hef-
ur vissulega verið hampað um
veröld víða.
Athyglisvert er að hundrað
árum eftir þessa fyrstu stórkynn-
ingu á íslenskum fornbókmennt-
um hófst ný bylgja af skyldum
toga, þegar í Thuleútgáfu Eugens
Diderichs komu 24 bindi ís-
lenskra fornbókmennta árin
191 ln30. Valdir kallar úr íslend-
ingasögum voru í kaupbæti gefnir
út sem vasabækur handa þýskum
hermönnum í lyrri heimsstyrjöld-
inni, ekki síst til að kenna þeim
æðruleysi á dauðastundu. 1 túlk-
un sumra fræðimanna bættist nú
kynþáttad uI hyggja við dýrkun á
hermennsku og hetjuskap.
Sigurður Fáfnis-
bani kynntur
Sá sem fyrstLir virðist vekja sér-
staka athygli Þjóðverja á hinni ís-
lensku gerð sagnabálksins um
Búrgúnda og Niflunga var skáld
og bókmenntafræðingur að nafni
Friedrich Schlegel. I fyrirlestrar-
öð um klassískar og rómantískar
bólcmenntir, sem hann hélt árið
1802, bar hann þessa gerð saman
við Nibelungenlied.
Fyrstur til að nýta sér þetta efni
í skáldskap að nokkru marki var
aftur á móti prússneskur barón af
frönskum ættum að nafni
Friedrich de la Motte Fouqué
(1777-1843). Þegar árið 1808
hóf hann að gefa út þríleik undir
nöfnunum Sigurd der
Schlangentödter, Sigurds Rache
og Aslauga (Sigurður Fáfnisbani,
Hefnd Sigurðar og Áslaug). Þetta
verk tileinkaði hann fyrrnefndum
Fichte heimspekingi og þjóðhvöt
hans.
Árið 1810 kom þessi þríleikur
út í heild undir nafninu Held des
Nordens (Hetja Norðursins).
Þetta var svokallað lesdrama sem
voru algeng um þetta leyti og ekki
gert ráð fyrir að þau yrðu sviðsett
fremur en upphaflega mun til að
mynda hafa verið ætlunin um
Pétur Gaut. Efnið er einkum sótt
í Völsunga sögu og Ragnars sögu
loðbrókar, en Fouqué bætir ýms-
um atriðum við frá eigin brjósti.
Meðhöndlun hans á efninu var
sannarlega ekki laus við mærð og
verkið varð mjög vinsælt, ekki að-
eins meðal almennings heldur
hlaut það einnig lof mikils met-
inna rithöfunda eins og Jeans
Pauls og E.T.A. Hoffmanns. Þýð-
ingin úr íslensku á viðurnefni
Sigurðar, „Schlangentöter', mun
vera nýsmíði Fouqués.
Heiðursfélagi Hins ís-
lenska bókmenntafélags
Fouqué harón kom að vísu aldrei
til Islands en hann tók miklu ást-
fóstri við íslenska menningu og
safnaði ineðal annars hókagjöfum
meöal fjársterkra Þjóðveija handa
hinu nýstofnaða Stiftsbókasafni
sem seinna varð Landsbókasafn
íslands. Hann var gerður að heið-
ursfélaga Hins íslenska bók-
menntafélags árið 1821. Af því
Oðinn við vafurlogann íþriðja þætti Valkyrjunnar [Bayreuth 1980). Arni
Björnsson telur líklegt að hugmyndin að vafurloganum komi frá skáldum sem
orðið hafa vitni að eldgosum á íslandi.
tilefni orti hann lofkvæði um ís-
land, en Bjarni Thorarensen svar-
aði því með kvæðinu íslands ridd-
ari og þýddi auk þess þriðjunginn
af kvæði Fouqués. Hann var
fýrstur til að gefa út þýska gerð af
heilli íslendingasögu, en það var
Gunnlaugs saga ormstungu árið
1826. Fyrir það þakkaði Finnur
Magnússon honum með kvæði
1827.
Fouqué skrifaði margar skáld-
sögur sem unnar voru úr íslensk-
um bókmenntum og urðu vinsælt
lesefni á sínum tíma. Af þeim
skulu nefndar Der Zauberring
(Töfrahringurinn)1810 og Eine
Grablegung auf Island (Greftrun
á Islandi)1813, báðar með efni úr
Egils sögu; Olafs sage 1811, Alf
und Yngvi 1813, báðar með efni
úr Heimskringlu; Ferðir Þjóðólfs
Islendings 1815, Baldur góði og
þrjár Helgakviður 1818.
I rómönum Fouqués voru allar
söguhetjur í gervi glæsilegra og
kurteisra miðaldariddara, jafnvel
Egill Skallagrímsson. Átökin
kringum Sigurð Fáfnisbana lætur
hann einnig gerast á þeim öldum,
en ekki á tíma þjóðflutninganna.
Hvað svo sem menn kunna að
segja um Fouqué barón og skáld-
verk hans verður því ekki and-
mælt að hann er fyrstur til að
vekja almenna athygli á íslensk-
um fornbókmenntum á þýskri
grund.
Saman-
burðardæmi
I bókinni er nákvæmur samanburður á efni hinna fjögurra ópera
Niflungahringsins við frumheimildir íslenskar jafnt sem þýskar.
Hér má sjá fjögur dæmi um greinilegar hliðstæöur, eitt úr hverri
óperu:
Úr Rínargullinu, 3. atriði
Fafner bendir Fasolt á að Freia eigi gullepli sem séu goðunum
ekki síður dýrmæt en hún sjálf því úr þeim öðlist þau eilífa æsku
og án þeirra muni þau hrörna.
* * *
Hér er sögu Snorra Eddu um epli Iðunnar snúið upp á Freyju
en þar segir fyrst í kynningu Hárs á goðum:
Brngi heitir einn ... Kona hans er Iðunn. Hún varðveitir í eski
shiu epli þau er goðin skulu í híta þá er þau eldast, og verða þá all-
ir ungir.
Úr Valkyrjunni, upphaf I. þáttar
Sviðslýsing: I miðju húsi Hundings stendur voldugur trjástofn úr
eskiviði. Rætur hans hverfa niður úr gólfinu en greinar hans og
trjátoppurinn teygja sig til allra hliða og upp lír þakinu.
* * *
I Völsunga sögu segir:
Svo er sagt að Völsungur konugur lét gera höll eina ágæta og
iueð þeim hætti að ein eik mikil stóð f höllinni og limar trésins með
fögrum hlómum stóðu út mn ræfur hallarinnar, en leggurinn stóð
niður í höllina og kölluðu þeirþað barnstokk.
Úr Siegfried, 2. atriði II. þáttar
Fafner kveðst hafa drepið Fasolt bóður sinn til gullsins og sjálfur
breytt sér í orm.
» t *
Fáfnir segir á samsvarandi stað í Völsunga sögu:
Eg har ægishjálm yfir öllu fólki siðan eg lá á arfi mins hróður.
Úr Ragnarökum, 3. atriði I. þáttar
Eldurinn um sal Brpinhilde færist mjög í aukana uns hann nær
upp á fjallstindinn. Siegfried brýst í líki Gunthers með töfra-
hjálminn á höfði gegnum logana sem taka að dvína um leið og
hann birtist á sviðinu.
* * *
Lýsingin á reið Sigurðar gegnum eldinn er þannig í Völsunga
sögu:
i'Y'ií verður gnýr mikill er eldurinn tók að æsast en jörð tók að
skjálfa. Loginn stóð við himin. Þetta þorði engi að gera fyrr, og var
sent hann riði i myrkva. Þá lægðist eldurinn, en hann gekk afhest-
inum inn ísalinn.
Hér minnir lýsingin enn á sjónarvott að eldgosi.
Siegfried og Rínardætur. Málverk eftir Ferdinand Leeke (1859-1937).