Dagblaðið Vísir - DV - 03.04.1982, Qupperneq 2

Frá vigstöðvunum i Ebro-dalnum.
2
Sjaldan hefur nokkur her-
hvöt komið eins miklu róti á
hugi manna og eggjunarorð
lýðveldissinna í spænsku
borgarstyrjöldinni. — NO
PASARAN — náði jafnvel
eyrum íslendinga — og nokkr-
ir létu eggjast og fóru til Spánar
í fótspor þúsunda annarra frá
Evrópu og Ameríku, tóku sér
vopn í hönd og mynduðu sér-
stakan her, Alþjóðafylk-
inguna, til varnar spænska lýð-
veldinu.
Borgarastyrjöldin á Spáni
1936—39 var fyrstu meiri
háttar vopnaviðskipti til varnar
fasisma í Evrópu og nokkurs
konar forleikur að síðari
heimsstyrjöld.Borgarastyrjöld-
in varð jafnframt suðupottur
alls konar idealisma í Evrópu
og Ameríku, hvort sem um var
að ræða til vinstri eða hægri
eða bara upphafna mannúðar-
stefnu. Aðdragandi styrjaldar-
innar á Spáni er ekki bara stað-
bundinn heldur endurspeglar
og er samofinn stjórnmálasögu
okkar heimshluta fyrri hluta
aldarinnar: í Rússlandi hafði
kommúnismi sigrað eftir ára-
langa borgarastyrjöld og Stalín
jafnframt sigrað í valdabaráttu
við Trotsky. í Þýzkalandi og á
Ítalíu höfðu nasistar og fasistar
komizt til valda án teljandi
vopnaviðskipta. Lýðræðisríkin
á Vesturlöndum áttu i höggi við
kreppu og sífelld togstreita var
milli borgarastéttar og verka-
lýðs. íslendingar fóru ekki var-
stæðurnar voru miklar og
höfðu myndazt harðsnúnir
hópar kommúnista sem litu
gagnrýnislaust á Stalín og
Sovétríkin sem fyrirmynd. Á
landinu var líka starfandi
nasistaflokkur sem hlotið hafði
BORGARA-
STYRJÖLDIN
Á SPÁNI
NO PASARAN
ÞEIR SKULU EKKI í GEGN
Umtðínu^uu ■ ■ n ■ ■
I NHIJ^rifr«Ur rvmyriírmorl.
hluta af þessum hræringum
samtímans. Hér hafði í mörg ár
verið kreppa og komið til
nokkurra átaka. Stéttaand-
Bjöm Guðmundsson.
sína skólun í Þýzkalandi.
Menntamenn um allan heim
tóku afstöðu með lýðveldinu
og flykktust til Spánar. Má þar
nefna rithöfundana Georg
Orwell og André Malraux. í
DAGBLAÐIÐ & VlSIR. LAUGARDAGUR 3. APRlL 1982.
miðju stríðinu 1937 var t.d.
haldið þing hinna alþjóðlegu
rithöfundasamtaka PEN í Val-
encia sem var á valdi lýðveldis-
sinna. Aðrir dvöldu á vígstöðv-
unum sem fréttamenn eins og
Ernest Hemingway og John
Dos Passos. Síðar skrifaði
Hemingway skáldsöguna
„Hverjum klukkan glymur”
og er aðalpersóna hennar
einmitt bandarískur sjálfboða-
liði í Spánarstyrjöldinni.
Þrír íslendingar gerðust
sjálfboðaliðar í Alþjóða-
fylkingunni á Spáni: Aðal-
steinn Þorsteinsson, Björn
Guðmundsson og Hallgrímur
Hallgrímsson. Þeir voru með-
limir í Kommúnistaflokki
íslands og fóru á laun til París-
ar en þar var óopinber miðstöð
sjálfboðaliðanna. Allir komust
þeir lífs af úr þessum hildar-
leik. Hallgrímur skrifaði
endurminningar sínar úr styrj-
öldinni „Undir fána lýðveldis-
ins” sem gefin var út 1941 af
Birni Bjarnasyni sem löngum
var formaður Iðju. Jón Engil-
berts listmálari teiknaði kápu-
mynd. Þessi athyglisverða bók,
sem nú er svo til ófáanleg, er
merkileg heimild um óvenjuleg-
an mann og samtíð hans.
UNDIR FANA
LÝÐVELDISINS”
„Niður með vrtsmunina!
Lengi Hfi dauðinn!”
Eftir almennar kosningar á Spáni
1931 var spillt konungdæmi lagt niður
og lýðveldi stofnað. Brátt logaði allt í
skærum og flokkadráttum í landinu.
Smábændur reyndu að varpa af sér oki
landeigenda og verkamenn kröfðust
betri kjara. Aðall, kirkja og herforingj-
ar reyndu að grafa undan völdum
stjórnarinnar og vildu koma á sömu
stjórnarháttum og á Ítalíu og síðar i
Þýzkalandi. Á næstu árum varð alger
klofningur í landinu. Stjórnina studdu
frjálslyndir, sósíalistar, kommúnistar
og ýmsir aðrir hópar en andstæðingar
hennar voru herforingjar, konungs-
sinnar, óðalsbændur, klerkar og öflug
samtök, falangistar, sem kenndu sig
við forngríska herskipan, falanx. Upp
úr sauð þegar José Calvo Sotelo leið-
togi hægrimanna á þingi var myrtur.
Herforingjarnir, Emilio Mola fyrrver-
andi yfirmaður öryggislögreglunnar og
Francisco Franco gerðu samsæri gegn
stjórninni og hófu uppreisn sem varð
33 mánaða borgarastyrjöld. 19. júli
1936 hóf Mola sókn með her sinn frá
Norður-Spáni í átt til Madrid. í
Marokkó beið Franco tækifæris að
komast til Spánar með spænsku útlend-
ingahersveitina og Márahersveitir.
Franco hafði verið yfirmaður útlend-
ingahersveitarinnar og þekktur fyrir
grimmd og hörku. Kjörorð útlendinga-
hersveitarinnar var: „Niður með vits-
munina! Lengi lifi dauðinn.”
Manuel Azaha var forseti Spánar og
studdu hann um 30% landhersins og
mestur hluti sjóhersins. Sjóherinn gat
komið í veg fyrir að Franco kæmist yfir
sundið frá Marokkó um sinn. Azaita
leitaði eftir samningaviðræðum og
bauð samsteypustjórn með þátttöku
Mola en því tilboði var hafnað.
Borgarastyrjöld var óumflýjanleg.
Stjórnina studdu mjög ólíkir hópar eins
og stjórnleysingjar, trotskistar og
stalínistar, sem oft á tíðum börðust
innbyrðis. Stjórnin virtist í upphafi
smeykari við suma stuðningsmenn sína
en uppreisnarmenn og veigraði sér við
að vopna þá.
Með hjálp ítala og Þjóðverja tókst
Franco að rjúfa hafnbannið og flytja
her sinn yfir til Suður-Spánar. Alls
sendu ítalir 763 flugvélar i stríðið, 50
þúsund manna herlið og mikinn her-
búnað m.a. 1930 fallbyssur og 240 747.
léttar byssur. í hinni svokölluðu
Kondorasveit sem Þjóðverjar sendu
voru sex þúsund manns.
Brigada
Internacionai
Spánarstjórn bað fyrst Vesturveldin
um aðstoð og sendu Frakkar í upphafi
styrjaldar 200 flugvélar og talsverðan
búnað en hættu von bráðar afskiptum
af styrjöldinni og skýldu sér bak við
hlutleysi eins og stjórnir Breta og
Bandaríkjamanna. Þá leitaði stjórnin á
náðir Sovétrikjanna og voru tvö
þúsund rússneskir hermenn sendir til
Spánar, 240 flugvélar, 1200 fallbyssur
og 700 skriðdrekar. Að launum var
gullforði stjórnarinnar, 315 milljón $
sendur til Sovétríkjanna. Brátt fóru
erlendir sjálfboðaliðar að flykkjast til
Spánar. Þeir mynduðu sjálfstæðan her,
Alþjóðafylkinguna (Brigada Inter-
nacional) sem taldi 40 þúsund menn.
Kommúnistar skipulögðu fylkinguna
að mestu og áttu flesta foringja hennar.
í lok ársins 1937 var staðan þannig
að stjórnin réð vesturhluta landsins og
Madrid og voru þá harðir bardagar um
borgina Teruel. Um þetta leyti bættist
Alþjóðafylkingunni sjaldgæfur liðs-
auki, íslendingurinn Hallgrímur
Hallgrímsson smyglaði sér yfir
Pýreneafjöll og tók sér vopn í hönd.
„Eftir tilbreytingarlausa ferð
gegnum Þýzkaland i féiagsskap með
stormsveitarmönnum og spikfeitum,
hnatthöfða verzlunarmönnum, og
svefnlausan næturakstur yfir sléttlendi
Belgiu og Frakklands með Suður-
ameríkumann einan að klefanaut, var
ég loksins kominn til Parísar, allshugar
feginn.”
Þannig hefjast endurminningar Hall-
gríms Hallgrimssonar frá borgara-
styrjöldinni á Spáni, „undir fána
Lýðveldisins.”
„... þýzka höllin með
ránfuglinn stóra... "
í Paris lendir Hallgrímur í félagsskap
Fritz sem var þýzkur kommúnisti og
fyrrum leiðbeinandi hjá rauðum
íþróttafélögum og einnig á suðurleið.
Þeir félagar skoða París saman og
bregða sér á Heimssýningarsvæðið og
verður þeim starsýnt á sýningarhöll
Sovétríkjanna „með stállíkneskið
mikla af hinu unga pari, sem hélt merki
verkamanna og bænda hátt við himinn,
en beint á móti reis þýzka höllin með
ránfuglinn stóra á efstu burst. Ekki
skorti mótsetningarnar.”
Hallgrimur notar tækifærið og
fárast ofurlítið út í Léon Blum for-
sætisráðherra Frakka sem var jafn-
aðarmaður og talsmaður hlutleysis
Frakka í styrjöldinni. í upphafi styrj-
aldarinnar höfðu Frakkar stutt
stjórnina en síðar hætt afskiptum af
styrjöldinni af ótta við að styggja Þjóð-
verja og ítali. Franska stjórnin reyndi
að halda uppi málamyndaeftirliti með
sjálfboðaliðunum en samkvæmt frá-
sögnum Hallgríms var París meira eða
minna undirlögð af þeim en hann
minnist ekkert á þau sambönd eða
milligöngumenn sem hann hafði þar.
Da uðakan didátar
Hallgrímur og Fritz ferðast með lest
suður Frakkland í fylgd annarra sjálf-
boðaliða, dauðakandídata eins og þeir
voru gjarnan kallaðir, af mörgu þjóð-
erni. í borginni Breziers verða þeir að
flýja frönsku lögregiuna og er komið
undan á franskan bóndabæ. Þar hafa
safnast saman um þrjátíu sjálfboða-
liðar af nítján þjóðernum og er þeim
smyglað yfir spænsku landamærin og
fara þeir að næturlagi yfir Pýrenea-
fjöll.
„Tunglið lýsti upp svo hálfbjart var
og sást viða um. Fyrir fótum okkar i
norðri breiddi sig óendanlegt land-
fiæmi, ásótt flatneskja, sem lækkaði æ
meir sem norðar dró; heillandi drauma-
land, baðað i silfurgeislum mánans, en
raflýst þorp og bæir lágu þar á við og
dreif, eins og eldgulum stjörnum hefði
verið dreift yfir þennan ævintýrahcim.
(....)
En slíkt seiðmagn dugði ekki til.
Hinum megin fjallatindanna i suðri lá
annað land, sem eins og sakir stóðu dró
okkur til sin með ennþá meiri krafti,
»»
„Aqui Espana"
Eftir langa ferð liggur Frakkland að
baki og leiðsögumaðurinn segir: „Aqui
Espana. (Hér er Spánn).” í borginni
Figueras nálægt strönd Miðjarðarhafs-
ins gerist Hallgrímur meðlimur í
Alþjóðaf ylkingunni.
í fylgd 200 hermanna leggur hann af
stað í lest suður eftir Valenciahéraði í
gegnum endalausa appelsínulundi. í
vagni hans eru aðailega Pólverjar og
Norðurlandabúar og þegar lestin hefur
stutta viðdvöl í Valencia uppgötva þeir
vínsölu og kaupa ókjörin öll af
konjaki. Um kvöldið, aðfangadags-
kvöld, er svo haldin veizla í lestinni þar
sem hún mjakast suður til borgarinnar
Albacete. Hallgrímur veigrar sér við að
taka þátt i gleðskap félaga sinna og
þegar þeir eru meira eða minna
„dauðir” forðar hann sér undan
ódauninum út á pall á vagnendanum:
„Flestar jólanælur hafa verið mér