Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.1982, Blaðsíða 34

34,
DV. LAUGARDAGUR18. DESEMBER1982.
Einar Jónsson — myndhöggvarí heitir vegleg bók sem
kemur út núné um helgina. Hún hefur að geyma ritgerð
eftir séra Jón Auðuns um þennan brautryðjanda íslenskr-
ar höggmyndalistar auk fjölda Ijósmynda af listaverkum
Einars, bæði höggmyndum og málverkum, svo og myndir
úr lífi hans og starfi.
Einar Jónsson hlaut menntun sina í Kaupmannahöfn í
lok 19. aldar og sýndi fyrst opinberíega þar í borg árið
1901. Hann sækir myndefni sín einkum í trúaríeg minni,
goðafræði og íslenskar þjóðsögur. í list Einars birtast sí-
gildar hugmyndir um andlega þróun mannsins, innri bar-
áttu hans og frelsun, átök Ijóss og myrkurs og framar öllu
túlkun í mörgum tilbrigðum á sigri andans yfir efninu.
Bók þessi hefur verið lengi í smíðum. Hún gefur heil-
steypta mynd af lífs- og listferli Einars enda lögðu margir
hönd á p/óginn.
Það er Skuggsjá sem gefur bókina út. Við höfum fengið
leyfi til að birta brot úr formála séra Jóns Auðuns, svo og
nokkrar myndanna er prýða bókina.
-KÞ
Draumur og dagsverk
Draum og dagsverk nefndi Einar
Jónsson lágmynd, sem hann vann aö
síðasta áriö sem hann lifði og lauk ekki
viö. Mörgum draumum langrar ævi
gáfu meistarahendur hans form
slíkrar fegurðar, aö samtíðarmönnum
sumum þótti nálgast fullkomnun. Þó
voru þeir draumar hans fleiri og
hugarsýnir hærri, sem hurfu meö
honum af þessum heimi, án þess aö
hafa fengiö jarðneskt form. Þannig
lauk dagsverki hans, aö draumurinn
var enn ekki orðinn að veruleika. Allir
miklir menn segja þá sögu við ævilok.
Einar Jónsson fæddist á Galtafelli í
Hrunamannahreppi 11. maí 1874, aö
því er foreldrar hans sögöu, en kirkju-
bækur segja hann degi yngri. Voru for-
eldrar hans Jón bóndi Bjarnason og
kona hans Gróa Einarsdóttir, metin
vel af mannkostum.
Einar Jónsson var snemma óvenju-
legt barn. Töfrar náttúrunnar orkuðu
þannig á viðkvæman hug hans, aö
hann sá mergö margskonar kynja-
mynda, sem engin von var til aö aðrir
sæju. Sumar fylltu þær hug hans djúpri
sælu, aðrar voru tröllslegar og vöktu
honum ógn. Þessar myndir má sumar
sjá í listaverkum langrar ævi.
Að vonum höföu foreldrar hans,
einkum faðir þungar áhyggjur af
þessu undarlega barni. Hver yrði
framtíð þess? Til sæmilegrar lífs-
afkomu var drengurinn ólíklegur.
Þessar áhyggjur uxu með árunum, því
að ótrúlega snemma varð þessi góði,
fallegi drengur, sem enga list haföi
ennþá séð, altekinn þeirri ákvörðun, að
gerast listamaður og meira aö segja
myndhöggvari. Slík ákvörðun barns er
eðlileg við þær aðstæður, sem börn búa
við í dag, en hún var í sannleika furöu-
leg austur í Hrunamannahreppi fyrir
nálega 100 árum.
Fyrst lá leiöin til Reykjavíkur, en
um listnám var ekki um auöugan garð
að gresja þar. Eina kennslustund í
teikningu sótti Einar til Jóns Helga-
sonar, síðar biskups, en naut síðan
tilsagnar Torfhildar skáldkonu Hólms
í ensku og byrjunaratriðum málara-
listar, sem hún hafði lagt á stund
vestan hafs.
Með litla kunnáttu og léttan mal —
eitt hundraö krónur í peningum — var
haldið til Kaupmannahafnar. 1 Minn-
ingum sínum segir Einar, að flestallir
hafi litiö á þetta ferðalag sem „algert
firru-flan,” og fleiri og fleiri eftir því
sem nær leið burtförinni. Sífelldar
úrtölur frá öllum áttum. Jafnvel sá
vinur sem fastast hafði staðiö með
honum um framtíðaráformin, kom að
máli viö Einar einn síðasta daginn og
tjáði honum, að hann sæi nú ekkert vit í
ferðinni.
Ut í heiminn var haldið á vit stórra
örlaga.
Námsárin
Einari Jónssyni nægði aldrei hið
smáa, þegar um listina var að tefla. I
Kaupmannahöfn bjó um þessar
mundir Stephan Sinding myndhöggv-
ari, sem höfuð og herðar bar yfir aUa
Norðurlandamenn í þeirri grein, og
þótt miklu víöar væri leitað. Hjá
þessum manni var sveitadrengurinn
úr Ámessýslu einráðinn í að leita
kennslu. A garðinn skyldi frá byrjun
ráðiö, þar sem hann var hæstur. Og
hann fékk Bjöm Kristjánsson, sem
tekið hafði á móti honum í Kaup-
mannahöfn, til að fylgja sér á f und hins
fræga og stórláta listamanns. Með
nokkurum geig, en eins og andspænis
einhverjum ósegjanlegum töfrum stóð
Einar frammi fyrir hinum mikla lista-
manni.
Að ráði Sindings hóf Einar, raunar
sáróánægður, nám hjá ágætum tré-
skuröarmeistara. Eftir eina viku var
því námi lokiö, og urðu báðir fegnir,
kennari og nemi. Þar kynntist Einar
ungum listamanni, sem hann hafði þó
nánari kynni af þegar þeir hittust síðar
í Listaháskólanum. Þessi maður var!
Edvard Eriksen, er átti íslenzka
móður og danskan föður og varð síðar
víökunnur maður af listaverki sínu,
Litlu hafmeynni við Löngulínu.
Eftir að Einar haföi hætt viö nám hjá
öðrum tréskuröarmeistara, tók
Sinding hann í vinnustofu sína. Meist-
arinn lét hinn unga Islending mjög
sjálfráöan. Þama urðu til frumdrög aö
nokkurum merkilegum verkum, sem
Einar fullgerði síðar á ævinni og hann
skóp að öllu sjálfur.
Hann notaði námsárin til hins
ýtrasta, sökkti sér niður í listsögu og
strauma og stefnur í erlendri list. Eftir
að hafa verið á vegum Sindings og
stundað síöan nám hjá kunnum lista-
mönnum í málaralist, náði hann því
marki, að fá inngöngu í Listaháskól-
ann danska.
Arið 1901 vann Einar Jónsson fyrsta
sigur sinn í listinni. Forstöðunefnd
Charlottenborg-sýningarinnar tók til
sýningar hiö stóra verk hans, Utlaga.
Listaverkið hlaut að mestu mjög
lofsamlega dóma og vakti mikla
athygli á hinum unga listamanni. T.d.
sagði listdómari blaðsins Dannebrog
Utlaga „öllum öðrum höggmyndum á
sýningunni fremri.” I Minningum
sínum er Einar undariega hljóöur um
þennan mikla sigur, en Alþingi veitti
honum nú rausnarlegan styrk til náms-
dvalar í Rómaborg. Af því fé var
raunar ekki mikið eftir þegar hann
haföi greitt skuldir sínar og lagði upp í
ferðina suður vorið 1902. Glaöir og
hróðugir fyrir hans hönd héldu honum
íslenzkir félagar í Kaupmannahöfn
skilnaðarhóf, þar sem Jóhann Sigur-
jónsson flutti honum drápu.
Ferðin stóð yfir hátt á annað ár. Nú
gafst Einari loks tækifæri til aö sækja
heim mörg höfuöheimkynni listanna í
Evrópu og kynnast af eigin raun því,
sem hann haföi lagt mikla stiuid á að
- kynnast af bókum og fyrirlestrunum í
Listaháskólanum.
Rómaborg — Italía hafði gripið
Einar Jónsson sterkum tökum. Hann
teygaði að sér áhrifin frá listum, landi
og lífi, en þótt ungur væri að árum var
hann oröinn þroskaður maöur, og
þannig tók hann öllu, sem á vegi hans
varð.
I vinnustofu sinni í Rómaborg hafði
Einar meðal annarra verka unnið að
listaverkinu Maður og kona, geysi-
stórri mynd, sem hlaut síöar óvænt
örlög. Þessa mynd hafði hann hugsað
sem hluta af miklu stærra verki, sem
tákna skyldi dómsdag. Maður og kona
áttu að sýna ábyrgð mannsins á þeim
mikla degi. Stjórnarnefnd Charlotten-
borg-sýningarinnar í Kaupmannahöfn
hafnaöi þessari mynd, þegar Einar
bauð hana til sýningar. Með því lauk
að fullu samskiptum hans og stjórnar-
nefndar þessara sýninga. En á næstu
árum sýndi hann verk sín stöðugt á
sýningum „hinna frjálsu listamanna”
í Kaupmannahöfn.
Nokkuru eftir aö listaverki Einars,
Manni og konu, var hafnað eins og
áður segir, var honum boðið að sýna
þetta verk á listsýningu í Vínarborg.
Þar hlaut myndin heiðurssess og ákaf-
lega lofsamlega dóma i blööunum.
Þessa miklu mynd eyðilagði Einar
Jónsson löngu síðar, svo að af henni
Utlagar Einars Jónssonar, eitthvert frægasta verk hans. Með þvi vann Einar sinn fyrsta sigur i listinni. Forstöðu-
nefnd Charlottenborgarsýningarinnar tók verkið til sýningar og hlaut Einar mjög lofsamlega dóma. Einn gagnrýn-
enda sýningarinnar sagði: „Öllum öðrum höggmyndum á sýningunnifremri.”
Einar
Jónsson
— brautrydjandi íslenskrar höggmyndalistar
— DV birtir kafla íir bókinni, sem kemur
litídag
eru aðeins nokkrar miöur góðar ljós-
myndir til. Mun hvort tveggja hafa
ráðið, bæði það, að dómsdagshug-
myndin var svo stórt hugsuð, að Einar
sá enga möguleika til að fullgera hana,
vegna fátæktar, — og eins hitt, að
viðhorf sjálfs hans breyttust svo, að
hann taldi myndina ekki eiga heima
með öörum verkum sínum í safni hans
íReykjavík.
Erfiðustu árin
Nú var Einar Jónsson kominn úr
námsfórinni og setztur að í Kaup-
mannahöfn. Heim til ættjarðarinnar
gat hann ekki að svo komnu máli
snúið. Og nú hafði honum orðiö það enn
ljósara en fyrr, að þær götur, sem
listamenn samtíðar hans tróðu flestir,
myndi hann ekki geta gengið. Ríkuleg
tækifæri höfðu honum boðizt og hann
hafði neytt þeirra til hins ýtrasta til aö
afla sér þekkingar á fullkomnustu list-
sköpun veraldarinnar um aldir og
fram á þann dag. Og þau kynni höfðu
sannfært hann um þaö betur og betur,
að hvað sem það kynni að kosta hann,
yrði hann að vera sjálfum sér trúr og
halda sem einfari sinn veg.
A næstu árum dvaldist hann um
skeið í Berlín og London, en komst aö
raun um, að með listsköpun sína ætti
hann ekki heldur f ramtíð þar.
Þó barst hróður hans á þessum árum
víða. Verk hans hlóöust upp, og dóm-
bærir menn um listir skrifuöu lofsam-
lega um hann á mörgum þjóðtungum
vestanhafs og austan, einnig á Norður-
löndum.
Arið 1909 gerði Einar Jónsson það,
sem hann hafði raunar alllengi haft í
huga, hann bauð föðurlandi sínu öll
verk sín að gjöf meö því skilyrði, aö
yfir þau yrði reist sæmilegt hús.
Alþingi samþykkti að veita gjöfinni
viðtöku, og Einar fluttist heim til
Islands eftir tuttugu ára dvöl erlendis,
í þann mund, sem heimsstyrjöldin
fyrri var að brjótast út. En eftir voru í
Danmörku nálega öll verk hans og í
mjög ótryggri geymslu.
Fjárhæð sú, sem Alþingi ætlaöi til
byggingar húss yfir öll þessi stóru
listaverk var mikils til of lítil. Þó var
hafizt handa. Um útlit hússins og gerð
réð listamaðurinn sjálfur mestu.
Styrjöldin stöðvaði framkvæmdir, en
þá varð það, að Einar var kallaöur
vestur um haf og honum fengiö veglegt
verkefni þar næstu árin.
/ Vesturheimi
Fyrir andlát sitt hafði kona auðugs
manns i Philadelphiu ánafnað mikilli