Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.1982, Blaðsíða 14

14
DV. FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER1982.
Menning Menning Menning Menning
Strauk fátækt
úr augum og las
Jónas Guðmundsson hefur myndskreytt Ijóðabókina Dagbók um veginn.
Þessi teikning fylgir Ijóðinu um Stephan G., fótæka bóndasoninn sem
horfði dapur eftir skólapiltum riða suður. Sjálfan skorti hann fó til að slást i
för með þeim.
Indriði G. Þorsteinsson:
DAGBÓK UM VEGINN.
Ljóð.
Almenna bókafólagið.
Indriöi G. Þorsteinsson er auövitað
skáldsagnahöfundur ööru fremur, og
þar er og verður óöal hans í landi rit-
höfunda. En hann er líka í fremstu röö
íslenskra blaðamanna á síöustu ára-
tugum og ritar ætíö svo að eftir er
tekiö. Og hví skyldi hann ekki líka
yrkja ljóö og jafnvel kvæöi — aö
minnsta kosti sér til dægradvalar og
hugbóta? Og þaö hefur hann vafalaust
gert allt frá unglingsárum. En hann
hefur ekki flíkaö þeim skáldskap nema
í miklu hófi. Þó tíndi hann saman úr
fórum sínum ljóö í smákver fyrir
hartnær áratug og nefndi Dagbók um
veginn. Nafniö markaöi ljóöunum
umgjörö, vísaöi til gildis þeirra fyrir
höfundinn. Indriöi var á allmiklum far-
aldsfæti um þær mundir. Og þá gefast
stundum einverustundir, þegar ýmis-
legt verkar sterkt á hugann í árekstri
viö einhverja nýlundu á vegferðinni.
Þá er gott aö létta á sér í smákvæði.
Sama er að segja um lestur bóka, hann
verður líka stundum vegferö og býöur
fram ljóösefni í næstu áningu hugans.
Indriöi hefur nú gefiö út dagbók sína
um veginn aftur — aukna útgáfu —
segir undir nafni, en einnig ofurlítiö
breytta, sýnist mér, þó aö ég hafi ekki
haft tómstund til þess enn aö bera
þetta saman sem skyldi. En þaö skiptir
ekki meginmáli, betra aö líta á þessa
bók sem sjálfstæða persónu, sem
auövitað á sér fortíð en hefur þroskast
og bætt viö sig dögum á ýmsum veg-
um. Ég held aö ljóðagerð Indriða sé og
veröi að líkindum alltaf hálfgeröar
tilraunir. Hann hefur ekki fundið sér
neinn fastan farveg og reynir fyrir sér
meö ýmsu móti. Hann hefur afar
gaman af aö leika sér aö oröum, raöa
þeim í myndir og láta þær birta hugs-
anir, lýsmgu eöa dæmi. En hann var-
ast aö segja of mikið, bregöur jafnvel
upp smágátum eða ýkir til þess aö
skýra og lýsa á óbeinan hátt.
Ljóðum þessarar bókar skiptir hann
í kafla. Sá fyrsti nefnist Hendur
feðranna, og er eitt kvæöiö þar sam-
Bókmenntir
Andrés Kristjánsson
nefnt, bregöur upp andstæöumyndum
gamallar og nýrrar tíöar, fátæktar og
allsnægta, en þær rúnir má lesa af
höndum kynslóöanna. En þrátt fyrir
kuldann voru feöumir handheitari en
viö.
Og ofar þægindum öllum
allri virkt sem viö njótum
býr minning um heitar hendur
sem hlýjuðu köldum fótum.
I þessum ljóöaflokki liggur leiöin
um vegina heima, til aö mynda um
Kræklingahlíöina, Eyvindarstaöa-
heiöi, þorrann og um öræfi meö
Sigurði frá Brún. Þama er gömul sögn
um Stephan G. ljóðuð svona:
Á þúfu sat hann og horföi
á hópinn glaöan og reifan
og hesta heita og sveitta
úr höllunum upp í skaröiö:
Námsmenn meö heimsmannslegt
fas. "
Dapur reis drengur á fætur
meö daginn á smáum heröum
horfði á jóreykinn hverfa
og hesta og menn í vestur:
Strauk fátækt úr augum og las.
Síðasta lína smáljóðsins er mikil
lýsing og hugtæk.
Annar ljóöaflokkur kversins nefnist
Sögunnar botn er grænn. Þá liggur
leiðin út fyrir landsteina og veröa ýmis
smáljóö til við samkveiking sögu og
staðar. Þar er ort um Via Sturla —
götu í Genúu, þar sem berfættur
Islendingur kom viö á leið til Rómar.
Þar veröa til nokkur stef um Napóleon
staddan í Þuslaraþorpi — hetjuna
stuttu, sem kom þama við, og síðan:
Þeir hafa þaö sér til heiðurs
að hér át keisarinn steik.
I þessum bálki kemur Indriöi einnig
viö í Clervauxklaustri eins og fleiri
frægir menn; þar sem munklífi og
menning h jara enn þótt
friölausir nasistafantar
fylltu klaustriö af hórum
á haröleikinni tíð.
Þá kemur flokkur sem heitir
Marmari öreigans og er Indriöi þá í
austurvegi, yrkir um sovéthetju,
rauðar stjörnur á turnum og Stalín,
eins og gesti meö glöggt auga ber. Og
síöan liggur leiöin til Kína. Þar eru líka
vegljóöaefni — svo sem Taó, enski
klúbburinn sálugi í Tientsin og „fram-
tíöin tyllir tánum á torg hins himneska
friðar”.
Loks er komiö viö í Ameríku. Þar
eru ýmsir áningarstaðir sem bjóða
Indriöa hugmynd í ljóö. I hitanum á
flugvellinum í Chicago veröur honum
fyrir aö leita sér til svölunar „að Ijós-
hærörirödd semégþekkti”.
A meðan mótorar sungu
og margradda f lughöfnin þrumdi
sat ég í símaklefa
viö svala íslenskrar tungu.
Síöasti ljóöakaflinn heitir í nauði
vinda. Þar er höfundurinn heima á ný
og yrkir um grænan lit og gamla
bændur sem hætta aö búa og fara í
safnið ,,að klífa þrítug bókabjörgin,
bara til aö finna nöfnin”. Hann minnist
líka á Hallgrím í Saurbæ í ferstiklum
og vermenn á suöurleiö og bregöur upp
þessarimynd:
Sváfu oft á Sveöjustööum
seinna gistu Fomahvamm.
Beljuðu vötn um br jóst og klyftir
bólgin milli skara f ram.
Var af slíku svamli aö segja
aö sá er ekki nakinn óð
átti til að stirðna og standa
stíffrosinn í miöri slóö.
Þaö verður ekki sagt um þessa ljóða-
bók aö hún sé innantóm orö — þeim er
ætlaö nokkurt erindi annaö en aö sýna
sig. Þau flytja flest frásögn eöa smá-
sögu meö sínu lagi. Indriði viröist
sækja það fastar að þau komi fram
erindi sínu en þau séu svo snurfusuð aö
hvergi sjáist á þeim blettur eða
hrukka. Og þau hreyfa viö manni.
Mann setur jafnvel hljóöan um stund
eftir aö hafa rennt augum yfir ljóð, og
les þaö síðan aftur — hægar. Og þau
lifa sum lengi í huga eftir að gesturinn
er farinn veg sinn í næta áningarstaö.
Jónas Guömundsson hefur teiknað
nokkrar myndir í feitum dráttum í
bókina. Þær eiga vel við þessi ljóö.
-AK.
PERLA í BÓKAFLÓÐINU
Hjálmar R. Bárðarson:
ÍSLAND, SVIPUR LANDS OG ÞJÚÐAR.
Útgofin af höfundi.
Mér var mikið og óvænt gleðiefni,
er athygli mín var vakin á stór-
fróðlegri og faUegri bók, sem kom út
fyrir fáeinum dögum. Ég hef ekki
lagt í vana minn að fjölyrða um
bækur á opinberum vettvangi, en nú
get ég ekki oröa bundizt; hér er um
aö ræða bók, sem er í senn óvanalega
smekklega úr garöi gjörð hiö ytra og
fuU af miklum fróðleik um land og
lýð í einkar lifandi og ljósri fram-
setningu; bókin er að stofni til
myndabók, en jafnframt full af nyt-
sömum fróðleik um sögu lands og
þjóðar.
Þessi bók er ISLAND, svipur lands
og þjóöar, eftir Hjálmar R. Báröar-
son, sigUngamálastjóra, mann mér
alls ókunnugan, nema hvaö ég hef oft
heyrt hans getið sem frábærs ljós-
myndara, sem þessi bók staðfestir,
aö hann sé; hitt kemur mér meir á
óvart, hve hann býr yfir mikilli
þekkingu á landi og þjóð, bæði sögu
og staöháttum. Bókin er rúmar 400
bls.: meginefni hennar er myndefni
meö skýrum texta og fróölegum, þar
sem fariö er sólarsinnis um land-
iö. I þessum oröum mínum mun
ég þó eingöngu fjalla um fyrstu 100
bls., sem snerta einkum sögu
þjóðarinnar; þar tekst honum sniUd-
arvel aö feUa saman texta og
myndir, sem skapa skýra og sterka
heUd, en þaö gefur bókinni margfalt
gUdi.
I fyrsta kafla er fjaUaö um fund
Islands; þar gjörir höfundur alh'tar-
lega grein fyrir eiztu frásögnum um
þessi efni; hann hefur haft mikiö fyr-
ir aö kynna sér flest, sem um þau
efni hefur verið skráö. Mikill fengur
er að þessari frásögn, ekki sízt um
Brendan hinn írska, en sú frásögn
verður öll miklu meir Ufandi vegna
frábærra mynda og upplýsinga af
sigUngu írska bátsins Brendans til
Ameríku fyrir fáum árum. Víst veit
ég, að hér ber á mUU frásagnar hans
og hefðbundinnar söguskoöunar, en
ég fagna þessum kafla, því að ég er
höfundi sammála í meginatriöum.
Hann fer varlega og skynsamlega í
ályktunum sínum. Væri forystu-
mönnum okkar í sögu og fornleifa-
fræöi skyldara að reyna aö kanna
þennan kafla íslenzkrar sögu sem
best, í staö þess aö reyna einatt aö
gjöra tortryggilegt allt þaö, sem
kann aö benda tU nýrra niöurstaöna.
Væri vel, ef menn tækju nú höndum
saman um skipulega könnun þeirra
staöa hérlendis, þar sem helst mætti
vænta leifa um búsetu írskra
manna; sýnist þaö mUdu vænlegra
til árangurs en sífeUdar yfirlýsingar
um, aö enn hafi engar slíkar leifar
fundist? FUina menn ekki sjaldnast
það, sem enginn leitar að?
Annar kafli bókarinnar fjallar um
ferðir víkinga og landnám; þar
heldur á penna maöur, sem hefur
góöa þekkingu á öllu er snertir skip
og sigUngar; þessi kafli er einkar
skýr og aðgengUegur. Þriöji kaflinn
fjaUar um jarðsögu landsins og
sýnist vera stórfróölegur.enda sækir
höfundur f róöleik sinn víöa.
Fjóröi kafUnn er einna ítarleg-
astur af þessum inngangsköflum og
fjallar um þjóðarsöguna í hnot-
skum; hann er ótrúlega vel
heppnaður, þótt ég hafi nokkrar
athygasemdir við hann aö gjöra;
sumt sýnist vansagt vegna sam-
þjappaðrar frásagnar; dæmi á bls.
71: „Um skeið stóö á Islandi rimma
mUU konungsvalds og kirkjuvalds;
„Þetta viröist mér vægast sagt ein-
um um of mikil einföldun mikillar
sögu. Sama máU gegnir um það, sem
segir á sömu bls., aö ,,í staö fram-
fara ríkti kyrrstaöa eöa hnignun á
Islandi í nærfeUt 200 ár” eftir siö-
breytingu. Hér virðist næsta lítiö
gjört úr starfi manna eins og
Guöbrands biskups Þoriákssonar,
sem með útgáfu sinni á Biblíunni,
grallaranum og sálmabókinni
bjargaði íslenskri tungu frá
„norskum” örlögum; en hér veldur
miklu knappleiki f rásagnarinnar.
Nokkur atriði fleiri koma upp í
hugann, en þegar nánar er skoðaö er
þar um að ræða hluti, sem ég tel
höfundi skjátlast um af þeirri einu
ástæðu, að hann er þar of bundinn
söguhefð okkar, sem ég tel að vart
fái lengur staðist; kannski er tæp-
lega heiðarlegt að nefna þessi atriði
hér, en til þess að menn skilji, við
hvað ég á, nefni ég t.d. frásögn á bls.
51 um, að höfðingjar hafi reist hof
eöa veisluskála á bæjum sinum til að
halda blótveislur. Mér vitanlega
hafa engar hofrústir enn fundist,
frásagnir sýna þvert á móti, aö
jafnvel á sjálfu alþingi hafa menn
setið úti undirberum himni:
Ætli þaö sé ekki, sannmæli,
sem sagt hefur veriö, aö forfeð-
Jónas Gíslason
ur .okkar „hafi setið á þúfum og
kallað þing”? Þaö var kristin kirkja,
sem kom með samkomuhúsið,
kirkjuna, til Islands; sama máli
gegnir raunar um bókina, skólann og
menninguna í víðtækastri merkingu;
hér er auðvitað ekki viö höfund einan
aö sakast. Á bls. 55 segir, aö
Islendingar hafi hafiö fiskveiöar,
þegar beitarþol landsins var
fullnýtt; ætli hér hafi ekki valdiö
miklu sú breyting á matarvenjum,
sem fylgdi hinni alþjóðlegu kirkju er
hún tók aö koma fastri skikkan á mál
hér á 12. öld meö ákveönum föstu-
boðum, er mönnum varö skylt aö
kjötfasta ákveðna daga og tima
ársins; þá óx skyndilega þörfin á
fiskmeti; ætli verstöðvar hafi þá
ekki tekið aö eflast og verslun innan-
lands meö skreiö? Vart var þaö
tilviljun ein, að Skálholtsstaöur eign-
aöist snemma mestallar Vestmanna-
eyjar og jarðir á Suðumesjum þóttu
eftirsóknarverðari en margar
aðrar? Á bls. 65 segir, að Sæmundur
fróði muni fyrstur tslendinga hafa
stundaö nám á Frakklandi. Nú mun
yfirleitt talið óvíst, hvort hann nam
á Frakklandi eöa í Franken í
Suðvestur-Þýzkalandi; hitt er
fullvíst, að þarna er um aö ræða
sama menningarsvæði og þeir
feðgar Isleifur og Gissur biskup sóttu
nám sitt til. Þess má gjarna geta í
leiðinni, að heimildir um utanfarir
Islendinga til náms eru meir en heilli
öld eldri en sambærilegar heimildir
frá hinum Noröurlöndunum.
Menningarstraumar, sem þessir
menn báru heim meö sér, runnu
saman við þjóðlega menningu
landsins með rætur í keltneskum á-
hrifum og báru fullþroskaöa ávexti í
hámenningu Islendinga á síö-
miööldum. Loks má nefna á bls. 65,
er segir, aö kirkjan hafi plægt
jaröveginn fyrir norska konungs-
valdiö á Islandi; þetta erheföbundin
skoðun, en hitt viröist gleymast, að
kirkjan var hér að framfylgja skyldu
sinni á aö vinna aö friöi meö sundur-
lyndri þjóö; tel ég raunar vandséö,
hvem veg annan það var hægt við
þáverandi aðstæöur.
En mál mun að linni þessum
sparðatíningi, sem er þó meiri gagn-
rýni á hefðbundna íslenska
sögutúlkun en höfund þessarar á-
gætu bókar; mér finnst bókin svo
frábær í meginatriðum, að kröfur
mínar til höfundar veröa enn strang-
ari en ella fyrir bragöiö, ekki sízt
eftir hinn frábæra upphafskafla
bókarinnar.
Þegar ég lagði þessa bók frá mér
eftir fyrsta lestur, varð mér hugsað
til þess, hvílíkur fengur væri aö því
aö fá unna og útgefna veglega sögu
lands og lýðs í máli og myndum unna
af sömu kunnáttu og leikni og
höfundi þessarar bókar hefur hér
tekist. Stundum heyrist kvartaö
undan þvi, að ungt fólk sinni lítt
sögunni; gæti ekki hluti skýringar
þess legið í því, hvernig sagan hefur
oft verið „matreidd” handa íslensk-
um nemendum? Hér hefur sem betur
fer orðið á stórfelld framför allra
seinustu ár, eins og margar nýjustu
bækur Ríkisútgáfu námsbóka bera
glöggt með sér, og er það vel. En
geysilegur fengur væri að því fyrir
þá útgáfu að geta nýtt kunnáttu og
krafta manna eins og Hjálmars R.
Bárðarsonar til þess að gjöra enn
betur; þá væri ég í litlum vafa um,
að sagan fengi fljótlega aftur fyrri
sess í vitund íslenskra „nemenda” á
öllum aldri.
Þetta er orðið lengra mál en til
stóð í upphafi og kannski ekki
hefðbundinn ritdómur, en ég gat alls
ekki oröa bundist. Innilega til
hamingju meö þessa fágætu bók; sú
ósk nær jafnt til höfundarins fyrir
frábært verk, og okkar lesenda, sem
hefur verið gefin falleg perla.