Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.1982, Blaðsíða 18

18
DV. FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER1982.
Menning Menning Menning Menning
í skugga kreppu

Jólaskemmtun i tlu ára bekk A. Dóra býður Völu skó að láni. (Teikning:
Ragnheiður Gestsdóttiri.
Æska
Ragnheiður Jónsdóttir:
VALA
Iðunn, 1982,133 bls.
Ragnheiður Jónsdóttir var mjög af-
kastamikill rithöfundur, sem skrifaði
jafnt fyrir börn og fullorðna. Alls skrif-
aði hún 15 skáldsögur fyrir böm, auk
leikrita og smásagna, en er sennilega
þekktust fyrir tvo bókaflokka, þ.e.
bækurnar um Dóru og Völu og Kötlu-
bækurnar. Sjálf hefur Ragnheiöur lýst
því hve freistandi sé aö halda áfram aö
skrifa um sömu persónurnar: „Það
eru tminitt þessi sterku tengsl við per-
sónurnar sem lokka mann til þess að
skrifa seríubækurnar — maöur tímir
ekki aö skilja viö þær og heldur svo
áfram og áfram að lifa í sambandi við
þær og segja frá þeim.”
Dórubækurnar — Vala
Bókin Vala er einmitt hluti af átta
binda bókaflokki, þar sem sögð er
þroskasaga tveggja persóna, Völu og
Dóru, frá barnæsku og fram yfir tví-
tugt. Vala er fjóröa bókin í röðinni
(fyrst gefin .út.1948), og lýsir lífi Völu
frá níu ára aldri og fram yfir ferm-
ingu, eöa u.þ.b. 5 árum. Bókin hefst á
kreppuárunum og eru ófagrar lýsing-
arnar á kjörum smælingjanna. Vala er
næstelst sex systkina og fjölskyldan er
bláfátæk. Faöir hennar er verkamaö-
ur, en oftast atvinnulaus vegna krepp-
unnar og því oft þröngt í búi heima hjá
Völu. Móðir hennar vinnur yfirleitt
heima, enda annað óhugsandi fyrir
daga barnaheimilanna, auk þess sem
auðvitað er litla sem enga vinnu að fá
fyrir konur á atvinnuleysistímum.
Sögusviðið er Reykjavík, þar sem fjöl-
skyldan býr fyrst í fjölbýlishúsi, en
flyst síöan í geymsluskúr, sem faðir
Völu innréttar. Yfirleitt er umhverfið
ömurlegt og þrengslin gífurleg, til að
mynda er heldur rýmra um f jölskyld-
una í skúrnum en áður var, þótt hann
sé aðeins eitt herbergi og eldhús.
Fátæktin hrjáir Völu mjög og eink-
um er þó vissan um þaö að vera öðru-
vísi en hinir krakkarnir sársaukafull.
„Hvenær skyldi hún geta fengið nýja
skó? Það fengu allar stelpumar í
bekknum nýja skó fyrir jólin nema
húa” (bls. 7) Og Vala brýtur heilann
um orsakir þessa óréttlætis, muninn á
kjörum sínum og barna betri bórgar-
anna, án þess að fá nokkurt svar. „Af
hverju mátti hún ekki hafa neitt
skemmtilegt að hugsa um, þegar aðrir
krakkar fengu að fara aö Laugarvatni
og Þingvöllum? Af hverju, af
hverju?”, hugsar Vala um sumarið.
(bls.55)
Áhrifum fátæktarinnar á Kára, eldri
bróður Völu er einnig vel lýst. Við-
brögð hans við fátæktinni og baslinu
valda því að hann kemst í kast við lög-
regluna og er sendur í einhvers konar
betrunarvist upp í sveit. Þetta stafar
ekki af því að hann sé í eðh sínu spillt-
ur, heldur af ytri aðstæðum. Fátækt og
þrengsli geta aldrei oröiö til annars en
aö laða fram verstu eiginleika manns-
ins, og alls staðar verða freistingar á
vegi manns: „Þaö er ljótt að hafa krap
á götunum þegar maður á ekkert nema
Bókmenntir
Harpa Hreins-
og Guðrúnardóttir
ónýta skó, og það er ljótt að hafa allar
búðir fullar af sælgæti, þegar maður á
ekkert til að kaupa fyrir”, segir hann
(bls. 13). Síðar er svo áréttað hvemig
þeir sem hafa einu sinni brotið af sér
eiga erfitt með aö sýna hvaö í þeim
býr, vegna vantrausts almennings,
sérstaklega í borg þar sem allir þekkja
alla og gróusögurnar blómstra.
Breyttir tímar?
Nú kynni einhver að halda, aö Vala
væri með eindæmum leiðinleg bók,
a.m.k. gætu lýsingar á kreppu og
fátækt bent til þess. En því fer fjarri að
nokkur volæðissvipur sé yfir bókinni.
Hún er skrifuð á lipru og skemmtilegu
máli, og sálarlífi Völu er lýst af miklu
raunsæi og nærfæmi, þannig að les-
andinn getur að mörgu leyti séð sjálfan
sig í henni, þótt nú séu aðrir tímar og
breyttir þjóöfélagshættir. Vinkona
Völu, Dóra, sem er auömannsdóttir og
því úr allt annarri þjóðfélagsstétt, er
skemmtileg andstæða Völu og veldur
miklu um að bókin er alls ekki einhæf,
heldur má þar finna óvenju breiða
þjóöfélagslýsingu, sem næsta fátítt er í
barnabókum. Heimur Dóru og heimur
Völu eru sem svart og hvítt, og Ragn-
heiður lýsir því listavel hvemig mis-
munandi ytri aðstæður og uppvaxtar-
skilyrði móta persónuleika einstakl-
ingsins. Þessar andstæður hærra og
lægra settra eru enn við lýði nú á tím-
um, þótt í minna mæh sé. Ymis mál
sem reifuð eru í Völu eru því enn í fullu
gildi, t.d. baráttan við aö koma sér upp
þaki yfir höfuðið og mismunandi að-
staða til þess: „Kristur kenndi aö allir
menn væru systkin og böm guös, og
enn í dag búa sumir í hreysum og aðrir
í höllum”, segir faðir Völu. (bls. 69).
Og Vala veltir því fyrir sér „af hverju
sumir hafi mikla peninga og geti keypt
allt og búið í fínum húsum, en aðrir
hafi litla peninga og geti ekki snúið sér
við án þess að rekast á einhvem.” (bls.
52)
Ráðtil úrbóta
En hvernig er hægt að útrýma þessu
óréttlæti og efnahagslegu misrétti í
þjóðfélaginu? Vala séraðeins eina leið,
sem er nýtt þjóðskipulag. Hún sér líka
að til þess að hafa áhrif þarf völd og
þau fást með menntun, sé auður ekki
bakhjarl manns. Þess vegna heitir
Vala því á fermingardaginn að vera
,,trú allt til dauðans”, þ.e. „Hún heitir
því að leggja sig alla fram til náms og
þroska, svo hún geti unnið afrek til
hjálpar þeim sem búa við erfið kjör.”
(bls.128)
Míægir höfundar hræðast e.t.v. þá
tilhugsun að svo róttækar hugmyndir
sé að finna í barnabók. En hafa böm þá
ekki sama rétt og aörir til þess að velja
og hafna, mynda sérskoðanir sjálf, í
stað þess að vera mötuð á því einu sem
forráöamönnum gott þykir? Einn virt-
asti barnabókahöfundur okkar, Stefán
Jónsson, víkur að því í harðoröri grein
um bamabókmenntir, að á tímum aug-
lýsingaskmms og lífsgæðakapphlaups-
ins sýni margir foreldrar „menningar-
legan fjandskap í garð sinna eigin
barna” í vali bóka handa þeim, því
„Það fólk sem þannig er dmkkið af
eftirsókn lífsgæða sér til handa, hefur
sem eðlilegt er vaxiö upp úr sjálfu sér
og gleymt því að hugmyndaheimur
bama og unglinga er heimur á sína
vísu og á kröfu til að vaxa og þróast.”
Hverju bami ætti að vera hollt að
hugsa ofurlítið um þjóöfélagsmál og
því fer sem betur fer fjarri að Völu
megi kenna við einlitan áróður. Heldur
vekur bókin ýmsar spurningar hjá les-
anda og hvetur hann til íhugunar að
lestri loknum. Það er því gleðilegt aö
bókaforlagið Iðunn skuli nú gefa þess-
ar bækur Ragnheiðar út á ný, nýjum
kynslóðum til ánægju og vonandi ein-
hversþroska.
Að lokum er vert að geta þess, að
bókin er sérlega fallega myndskreytt
af Ragnheiði Gestsdóttur, sem mun
vera dótturdóttir höfundar. Því miður
skortir mig alla faglega þekkingu til
þess að geta lagt nokkum dóm á mynd-
imar, utan þaö að mér finnst þær mjög
vel gerðar og svara algjörlega til
þeirra hugmynda sem ég hafði áður
gert mér af Dóru og Völu.
Harpa Hreins- og Guðrúnardóttir,
KALDAL
—fjölskyldualbúm þjóðarinnar
Ljósmyndir nú á tímum eru orðnar
ríkur þáttur í okkar daglega lífi. Viö
kynnumst fjarlægum atburðum
gegnum ljósmyndir fjölmiðlanna, og
flest reynum viö eftir mætti aö skrá
fortíðina með ljósmyndum sem viö
síðan geymum í hinum alræmdu f jöl-
skyldualbúmum.
En svo eru líka ljósmyndir sem
sagðar eru meö stóru L-i og hlaönar
eru „listrænu gildi”. En þessgr ljós-
myndir „með listrænum ásetningi”
eru ekki fyrirferðarmiklar í okkar
litla ljósmyndasamfélagi, því mesta
list- og lífsorkan hjá hinum íslensku
ljósmyndurum fer í aö taka auglýs-
ingamyndir af lopapeysum, súkku-
laði eöa uppstilltum brúðhjónum.
Þaö hefur því oft vafist fyrir mörg-
um hvort ljósmyndarar geti talist
„Ustamenn”, og ekki veit ég um
neinn sem hlýtur listamannalaun í
því virðingarskyni.
Það er víst að hinn íslenski listræni
atvinnuljósmyndari þarf meira
örvandi umhverfi heldur en hér rík-
ir, fleiri gefandi sýningar, frjórri
umræður og kannski umfram allt ör-
uggarimarkað.
Bókin um Kaldal
Og nú er loks kominn vilji og vísir
að ákveðnum ramma eða vettvangi
fyrir íslenska ljósmyndasögu. Ljós-
myndasafniö hf.og bókaforlagiö Lög-
berg, undir forystu Sverris Kristins-
sonar, hafa riöið á vaðiö með fallegri
bók meö ljósmyndum eftir hinn
þekkta ljósmyndara Jón Kaldal.
Það er Thor Vilhjálmsson rithöf-
undur sem ritar formála að bókinni.
Hann rekur sögu ljósmyndarans og
reynir að nálgast verk listamanns-
ins. Textinn er hressilega skrifaður
og tekst Thor sérstaklega vel upp í
umhverfis og atferlislýsingum af
myndasmiönum, þar sem penninn
viröist að mestu aðeins hlýöa hug-
myndaflugi skáldsins. Á einum stað'
lýsir Thor tilburðum ljósmyndarans
þannig:
„Ymsum brá í brún sem komu til
frægasta ljósmyndara landsins og
sáu hin fornlegu tól hans. Sama stóra
myndavélin fylgdi Kaldal alla tíð,
fyrirferöarmikið bákn sem var stillt
með mikilli handsnúinni sveif. Og
Kaldal hvarf á bak við svart klæðið
eins og hann ætlaði inn í vélina þegar
hann hafði metið aðstöðuna, ljós og
skugga, og skyggnzt inn í sátann
sjálfan, alvöruþrunginn og einbeitt-
ur, og bar með sér aö þetta var ör-
„Kaldal við Norka myndaváHna sem fylgdihonum alla tið".
lagastund. Hann horfði þannig að Og hann hafði boltapung í hendi sér
þaðgatminntáaugnlækni.stundum. og þegar hann kreisti hann dældi
hann lofti um slöngu inn í vélina, og
ljósopið opnaðist og festi sýn Kaldals
á plötu, sjón hans á þann sem sat
fyrir.”
Opin eða lokuð andlit
En skáldinu gengur mun stirðlegar
að fjalla um og lýsa verkum Jóns
Kaldals og er það næsta furðulegt að
nokkur skuli halda því fram að Kal-
dal hafi leitað eftir að „opna manns-
andlitið”. Það virðist nokkuð aug-
ljóst að þessi andlit sem myndasmið-
urinn festi á filmu eru skoöuð „utan
frá” og hinn listræni vilji hafi um-
fram allt legið í ljósi og skugga sem
hann notaöi til að „modelera” andlit-
in og þá kannski persónuleikann. Þá
er það eftirtektarvert I þessu sam-
bandi að engum stekkur bros hér á
síðum bókarinnar.
Þá er erfitt að átta sig á hvað hef ur
ráðið vali ljósmyndanna í bókinni.
(Það hefur verið vandasamt verk því
sagt er að Kaldal hafi tekið um
100.000 myndir). Þaðhlýturaðliggja
einhver djúpur og dulur sannleikur
þar að baki eða kannski hefur þar
aöeins ráðið „smekkur” ónefndra
manna (því aiginn er skrifaður fyrir
ljósmyndavalinu). Og víst er að oft
hefur nafn fyrirmyndarinnar haft
áhrif á valið, þannig að áhorfandinn
horfir í „gegnum” myndirnar, fram
hjá mögnuðum leik ljóss og skugga.
Bókin um Kaldal getur því vissulega
virkað sem „fjölskyldualbúm þjóð-
arinnar” y fir hátíðarnar.
GBK