Dagblaðið Vísir - DV - 13.03.1986, Blaðsíða 19

DV. FIMMTUDAGUR13. MARS1986.
19
Menning
Menning
Menning
Menning
SKAMMHLAUP
ÞORSTEINN ANTONSSON: Sjáendur og
utangarðsskáid.
Greinasafn um bækur, höfunda,
lesendur.
Skákprent 1985,219 bls.
Titill bókarinnar virðist einkum
eiga við tvær fyrstu greinar henn-
ar, um Jochum Eggertsson og
Jóhannes Birkiland. Um íslenskar
samtímabókmenntir eru auk þess
fimm yfirlitsgreinar, en stuttar
blaðagreinar um erlendar bækur
taka rúman helming bókarinnar.
Fróðlegust þótti mér greinin um
Jóhannes Birkiland (35 bls., birtist
einnig í síðasta Skírni). Þetta er
stutt en greinargóð ævisaga frægs
manns sem flestum mun þó ókunn-
ur. Þorsteinn gerir þennan furðu-
fugl skiljanlegan með sólfræðileg-
um hætti og virðist sækja það
mikið í sjálfsævisögu Jóhannesar.
Raunar er ekki djúpt lagst í lýsingu
verka hans, þar ber mest á endur-
sögn söguþráðar í skáldsögu ög
birtar glefsur úr henni. Um tímarit
Birkilands er bagalega lítið sagt.
Bókin hefst á grein um Jochum
Eggertsson, Skugga. Þetta er al-
menn umfjöllun um ævi og ritstarf
þessa sérvitra dulhyggjumanns. En
hér - eins og víðar í þessari bók -
finnst mér skorta á fjarlægð höf-
undar fró viðfangsefninu. Þor-
steinn gerir t.d. ekki grein fyrir
því, hve miklu algengari dulhyggja
var á íslandi á fyrri hluta 20. aldar
en nú er. Hver var sérstaða
Skugga, ef nokkur, miðað við aðra
rithöfunda á þessu sviði, svo sem
Helga Péturss, Einar Ben, Jón
Dúason, Sigfús Elíasson, Barða
Guðmundsson og Pýramída-Jónas?
Svo óljós sem greinin er, svo
óskipuleg er hún, enda að mestu í
tímaröð, en á þó að kynna kenning-
ar, hugmyndaheim, að því er virð-
ist.
Skýringalaust
Á bls. 15 segir um skáldskap
Skugga:
„Byggingarsnið og notkun tákna
af því tagi að varla á sér neina
hliðstæðu í íslenskum skáldskap
frá sama skeiði eða fyrr en aftur á
móti erlendis í því sem nýstárlegast
taldist þá á vettvangi bókmennta.
Um og fyrir miðja öldina."
Aldrei finnur Þorsteinn þessum
orðum stað með umíjöllun um
skáldskap Skugga og ekki segir
hann hvaða erlend skáldrit hann
er hér að draga til samanburðar.
Það skín að vísu sums staðar í gegn
að hann muni eiga við Sartre og
aðra tilvistarspekinga, en ekki fer
hann neitt út í hvað sé sameigin-
legt. Þetta er nú ekki björguleg
bókmenntafræði.
Svipuð efnistök sjást víða, t.d. í
greininni um Birkiland (bls. 58):
„mikið furðuverk er ljóðið Hinir
huglægt bágstöddu (langt, 5 síður
af 31). Það er tilraun skáldsins til
að mynda nýjan bragarhátt úr
hugarvingli sínu og taugaveiklun
á einhverju þvílíku lægðarskeiði í
lífi hans og slíkur fyrirburður er
þetta ljóð að við hæfi er að jafna
til ljóðs Gyrðis Elíassonar Á gull-
öld plastpokans, 1983.“
Hefði nú ekki verið full ástæða
til að gera slíkum tíðindum einhver
skil? Þó ekki væri nema lýsa brag-
arhætti, og sýna fram á hvílík
nýmæli hann sé, svo ekki sé talað
um orðaval ljóðsins, myndmál og
byggingu. Hér vantar meginatrið-
ið, og það er því miður dæmigert
fyrir þessa bók. Höfundur leggur
sig aldrei fram um að brjóta efni
til mergjar né að nálgast lesendur.
Það er alltaf eins og hann sé bara
að tala við sjálfan sig og segja það
eitt sem fyrst kemur í hug. Til
dæmis er víða minnst á módern-
isma í skáldsagnagerð, en hvergi
útlistað hvað höfundi þyki mikil-
vægast í þeim efnum, hvernig
módernismi sýni að þjóðfélag sé
goðsögn eins og hann segir (bls.
76). Hins vegar kemur alveg skýr-
ingalaust klausa eins og þessi (bls.
161):
„Allmörg ár eru nú liðin síðan
alkunna varð meðal áhugamanna
um bókmenntir hvert ofstækisfull-
ur módernismi í bókmenntum leið-
ir. Við enda blindgötunnar vaknar
krafa um sjálfstæði orða sjálfra.
Sem hlýtur að leiða til sálsýkislegr-
ar þagnar ef henni er haldið til
streitu. Sbr. orð Borges: „Tungu-
mál er hefð, aðferð til að bera
kennsl á veruleikann, ekki hend-
ingarkennt samsafn tákna.“
Mér er spurn fyrir hvern þetta
er skrifað. Ég fullyrði að þetta sé
ekki alkunna meðal áhugamanna
um bókmenntir á Islandi, þótt ein-
hverjir sérfræðingar hafi séð svona
staðhæfingar áður. Sé hún ótvírætt
rétt, þá hefði varla þurft langt mál
Bókmenntir
ÖRN ÓLAFSSON
til að sýna fram á það með rökum
og dæmum. Altént hefðu slíkar
rökræður getað orðið fróðlegar og
menntandi, en þessi klausa er bara
skammhlaup.
I grein um skáldsögur ársins 1978;
„Ný tegund raunsæis" talar höf-
undur fyrst og fremst um efnisval
höfunda, en grípur hvergi á efnis-
meðferð. Um sögu Péturs Gunnars-
sonar Ég um mig frá mér til mín
segir þar (bls. 71); „I bókinni er
útgáfufeyra..." en hver er nokkru
nær, fyrst ekkert er farið út i það
hvað sé útgáfufeyra í bókinni og
hversvegna? Og hvað merkir setn-
ingin (á sama stað): „Tvær skáld-
sögur eftir bændur og þá væntan-
lega fasisk dulmál upp á gamla
mátann.“
Tómar vangaveltur
Ý mislegt skynsamlegt er í þessum
greinum Þorsteins um bókaútgáfu
á íslandi (fimm greinar á bls.
69-107). Þar er margt vel athugað,
einkum í greininni „Um íslenska
skáldsagnagerð 1983“ og margt
hæpið, en allt er þetta bara vanga-
veltur að óathuguðu máli. Þetta
kalla ég frumdrög að umfjöllun um
efnið, því auðvitað ætti höfundur
líka að kynna sér það kerfisbundið,
tvinna saman athuganir og íhugan-
ir, áður en hann fer að gefa um-
fjöllun sína út á bók. Það var hægt
með því að fara í saumana á vinsæl-
um bókum, kanna innviði þeirra,
en ekki bara efni, og með því áð
athuga aðrar heimildir um bók-
menntasmekk íslendinga. En hér
er ekkert vitnað í þær kannanir
sem gerðar hafa verið á íslenskum
bókamarkaði, og eru þær þó alln-
okkrar til, sjá t.d. bók Ólafs Jóns-
sonar gagnrýnanda: Bækur og les-
endur (BMÞ 1982). Reyndur skáld-
sagnahöfundur hefði líklega öðrum
fremur getað gert sér mat úr þvílík-
um athugunum, en hann gerir ekki
mat úr engu.
Allmargar greinar (22) fjalla um
erlendar bækur. Þetta eru bara
athugasemdir hripaðar niður eftir
lestur, yfirleitt af sama tagi og lesa
má t.d. i Morgunblaðinu. Endur-
sögn yfirgnæfir, með einstaka at-
hugasemdum frá brjósti höfundar.
Til að mynda er undantekning að
þessi skáldsagnahöfundur hafi
annað og meira frá skáldsögu að
segja en hvað gerist! Kannski ein
setning eða tvær um persónur og
stíl, almennt talað. Lengd grein-
anna ber með sér að þær hafi verið
samdar fyrir dagblað, en hér eru
engar upplýsingar um fyrri prent-
un, svo sem ætti þó jafnan að vera
í greinasafni. Og hversvegna eru
greinarnar endurprentaðar
óbreyttar í bók þegar svo grunnt
er skyggnst? Hér hefði þurft við-
bætur til að tengja greinarnar
saman, fá einhverja yfirlitsmynd
úr þessu. Þá hefði kannski verið
von til að bókin svaraði þeim
spurningum sem höfundur setur
fram í upphafsorðum:
„Hvers vegna er íslensk skáld-
sagnagerð á síðustu árum svo
einhæf sem raun ber vitni? Hvers
vegna eiga rök brjóstvits svo örð-
ugt uppdráttar gagnvart rökum
hugvits? Skáldlegur hugsunarhátt-
ur gagnvart fræðilegum, módern-
ískur skáldskapur gagnvart þeim
sem kenndur er við raunsæi?"
(o.s.frv., um tengsl samfélagsmála).
Þetta er of mikil alhæfing, en
mér sýnist skýringin liggja í því
að bækur eru illa unnar - vafalaust
að einhverju leyti vegna markaðs-
sjónarmiða. Það er ekki oft sem
skáld kynna sér efni vel áður en
þau skrifa um það, hafa eitthvað
að vinna úr, og gefa ímyndunarafli
sínu tíma til að fjalla um það á
skáldlegan hátt.
Einhverjum kann að þykja þessi
ritdómur harður - þeim finnst
óþarft að höfundur leggi sig fram.
En ég held að hvaða starfsmaður
forlags, sem les yfir handrit, hefði
bent höfundi á þessa galla og fleiri.
Nú fer Skákprent eigin leiðir í
bókavali og er ekki nema gott eitt
um það að segja. En það myndi
varla hleypa prentkostnaði upp svo
neinu næmi að fá sérmenntað fólk
til að lesa handrit yfir fyrir útgáfu.
Það hefði líka getað fækkað prent-
villum verulega.
Svona ætli hún að spila á hverjum degi
Tónleikar Sinlóníuhljómsveitar íslands i
Háskólabiói 6. mars.
Stjórnandi: Jukka Pekka Saraste.
Einleikari: Janos Starker.
Efnisskrá: Jón Nordal: Leiösla;
Sergei Prokofiel: Sinfonia Concertante
fyrir selló og hljómsveit op. 125;
Johannes Brahms: Sinfóná nr. 4 I e-moll,
op. 98.
Það vildi svo skemmtilega til að
sextugsafmæli Jóns Nordal, tón-
skálds og skólastjóra Tónlistar-
skólans í Reykjavík, bar upp á
fimmtudag. Það var því meira en
sjálfsagt að hafa verk eftir hann á
efnisskrá tónleikanna. Reyndar
eru verk hans jafnan kærkomin og
þarf ekki að tíunda framlegð góðra
verka af hans hálfu, en rétt að
nota heldur tækifærið og senda
honum síðbúna afmæliskveðju með
ósk um að íslenskt tónlistarlíf megi
njóta krafta hans sem lengst.
Leiðslu, verkið sem hér var flutt,
samdi Jón fyrir Harmonien í Berg-
en og byggir á kafla úr Sólarljóð-
um. Um verkið og verðleika þess
þarf ekki að fjölyrða, en vart held
ég að hljómsveitin hafi getað fært
Jóni Nordal betri afmælisgjöf en
að spila svo framúrskarandi vel.
Að færni mannsins er ekki
hægt annað en að dást
Þá var komið að þætti einleikar-
ans, Janosar Starkers. Vel leikur
Starker. Hann er maður fullkomn-
unarinnar og á leik hans verður
hvorki fundinn blettur né hrukka.
Hann er jafnvígur á hvaða músík
sem er. Ekki brá hann vana og lék
hér einleikinn í Sinfoniu Concert-
ante Prokofiefs af sinni rómuðu
færni. Einhvern veginn erþað samt
svo að allt frá því að ég heryði
hann fyrst á konsert fyrir bráðum
tveimur áratugum hefur leikur
hans aldrei náð að snerta mig að
Tónlist
EYJÓLFUR MELSTED
hjartarótum, en að óskaplegri
færni mannsins er ekki hægt annað
en dást.
Virkilega vel „brahmsað"
Leikur hljómsveitarinnar undir
stjórn snillingsins Jukka Pekka
Saraste snart mig hins vegar svo
að um munaði. Maður þekkti þetta
ekki fyrir sömu hljómsveit og það
í jafn vandleikinni músík og Pro-
kofiefs. Hvílíkt samræmi og frá-
bært jafnvægi milli hinna einstöku
hljóðfærahópa - að heyra blikkið
svo samstillt og vel hljómandi -
meira að segja litla tromman ljóm-
aði af snerpu, en h'ka hógværð, sem
er nýlunda. Svo kom Fjórða
Brahms eftir hlé og í raun nægði
að segja að hér var virkilega vel
„brahmsað11. Maður fylltist hreint
út sagt eldmóði af Einars Ben sort-
inni við að heyra svo frábært spil
og varð það á að grípa til bókar
og glugga í Dísarhöll þegar heim
var komið. Leikinn stórkostlega
má þakka einum manni fvrst og
fremst, snillingnum á stjórnpalli,
Jukka Pekka Saraste, sem hefur
lag á að ná því albesta út úr hljóm-
sveitinni okkar. Samt verður mað-
ur lítt var Við stæla stórdirigents-
ins hjá þessum snjalla manni. Hans
hókus pókus liggur í því að vinna
vel með hljómsveitinni og að geta
fengið hvern hljómsveitarlim til að
trúa því að hann geti spilað svo
firnavel. Svona ætti hljómsveitin
okkar að spila á hverjum degi og
vonandi líða ekki önnur tvö ár
þangað til við fáum snillinginn
Jukka Pekka Saraste aftur á
stjórnpallhjáokkur. EM
Jukka Pekka Saraste.