Dagblaðið Vísir - DV - 09.02.1987, Blaðsíða 18

18
MÁNUDAGUR 9. FEBRÚAR 1987.
Menning ________________________________________________
Afstraktlist í sjötíu ár
Yfirlitssýning að Kjarvalsstöðum
Nú, þegar íslensk afstrakt myndlist
hefur haldið innreið sína á stofuveggi
þjóðhollra framsóknarmanna og eng-
um heilvita manni dettur lengur í hug
að agnúast um hana, er auðvitað tími
til kominn að athuga í henni lífsmark-
ið. Er úr henni allur sá máttur, sem
umtumaði íslensku menningarlífi hér
á árum áður, eða er afstrakt mynd-
hugsun orðin svo snar þáttur í
menningarlífinu að við erum hætt að
taka sérstaklega eftir henni þegar hún
birtist?
Jákvætt svar við annarri hvorri eða
báðum þessum spumingum kallar
náttúrlega á þá þriðju: Hefur þá af-
Myndlist
Aðalsteinn Ingólfsson
straktlistin mnnið sitt skeið á enda?
Þótt fátt verði um svör er ætíð hollt
að spyrja sjálfan sig og aðra slíkra og
þvílíkra spuminga um myndlistarsögu
okkar, einkum og sérílagi þegar við
erum farin að líta á þróun hennar sem
sjálfsagðan hlut.
En til þess að geta fílósóferað um
slíka hluti, dregið af þeim marktækar
ályktanir, já - „afstraherað" þá, þurf-
um við að hafa aðgang að öllum
staðreyndum málsins. Þá er það aftur
sorgleg staðreynd að enn er eftir að
vinna nauðsynlega forvinnu í mörgum
greinum íslenskrar menningarsögu á
tuttugustu öld, ekki síst myndlistar-
sögu. Myndverk hafa ekki verið skráð
nema að litlu leyti, heimildum hefur
ekki verið haldið til haga, listamenn
hafa farið í gröfina óspurðir um lífs-
hlaup og viðhorf.
Sýning á sjö mánuðum
Á miðju árinu 1986, þegar kvisaðist
að Kjarvalsstaðir ætluðu að standa
fyrir sérstakri yfirlitssýningu á af-
strakt myndlist, þeirri fyrstu sinnar
tegundar á Islandi, og á þeirri sýningu
ætti einnig að tæpa á tengslum mynd-
listar við íslenskar bókmenntir og
tónlist, urðu margir glaðir við.
En sá böggull fylgdi skammrifi að
aðstandendur ráðgerðu að rífa þessa
sýningu upp á sjö mánuðum, sem þyk-
ir knappur tími til skipulags á einka-
sýningu, hvað þá yfirhtssýningu með
þátttöku 50 listamanna.
Nú er þessi sýning samt upp komin
og breiðir sig yfir gjörvalla Kjarvals-
staði með 135 málverkum og 43
skúlptúrum. Þá kemur það í ljós sem
menn óttuðust, að skammur og flaust-
urslegur undirbúningur sýningarinn-
ar hefur komið niður á markmiðum
hennar og uppsetningu.
I staðinn fyrir að nota þann skamma
tíma til að gera sér grein fyrir æski-
legu umfangi sýningar af þessu tagi
er gripið til þess ráðs að láta hana
spanna yfir sögu íslenskrar afstrakt-
listar eins og hún leggur sig. Því
verður sýningin mun brotakenndari
og ósamstæðari en hún hefði getað
verið, auk þess sem þetta fyrirkomulag
kemur niður á einu merkilegasta tíma-
bili íslenskrar myndlistarsögu, árun-
um 1945-1955, þegar hérlendir
listamenn umturnuðu aldargömlum
viðhorfum í myndlist og náðu í skottið
á alþjóðlegri myndlist í fyrsta sinn.
Eðlileg kaflaskipti
Af sýningunni verður nefnilega ekki
ráðið hvemig þessar breytingar gengu
fyrir sig og þótt gerlegt sé að spá í þá
eyðu með gaumgæfilegum lestri frem-
ur þyrrkingslegra (og illa samræmdra)
ritgerða í sýningarskránni kemur ekk-
ert í staðinn fyrir sýnikennslu sjálfra
myndanna.
Sem minnir mig á að þau verk, sem
gleggsta mynd gefa af þróun myndlist-
armála í landinu á þessum árum,
teikningar, gvass- og pastelmyndir,
klippimyndir, voru að mestu leyti úti-
lokuð frá sýningunni, sem var ein-
skorðuð við málverk og skúlptúr.
Hefði sýningunni verið ætlað það
aðkallandi hlutverk að varpa ljósi á
uppgangs- og umbrotatíma íslenskrar
afstraktlistar hefði verið óhætt að af-
greiða frumkvöðlana, þá Baldvin
Bjömsson og Finn Jónsson, með 2-3
myndum, veggskraut Kjarvals með
1-2 myndum og enda sýninguna um
1970, en þá verða eðlileg kaflaskipti í
íslenskri afstraktlist.
Þannig hefði verið hægt að leggja
mun meira pláss undir afstraktlist ár-
anna 1940-1970.
Eftir þrjú ár mætti svo hæglega
kanna það sem gerst hefur í afstrakt-
listinni frá 1970.
En það sem gerir sýninguna lausari
í reipunum og ómarkvissari en ella em
óskýrar forsendur aðstandenda.
Öjl sjónarhorn
í aðfaraorðum segir Gunnar B.
Kvaran að sýningin eigi að gefa áhorf-
endum sem flest sjónarhom á hugtak-
ið óhlutlæg myndlist.
I reynd verða sjónarhomin svo mörg
að hugtakið „afstrakt" missir alla
merkingu.
Rétt er að taka fram að í íslensku
máli hefur hugtakið verið til vand-
ræða. Það hefur verið útlagt sem
„sértekinn, óhlutstæður, sem ekki lík-
ir eftir raunvemleikanum".
Á öðrum málum gera menn hins
vegar greinarmun á „abstract" verki,
sem er afbökun eða afleiðing á vem-
leikanum, án þess þó að veruleikinn
sé þar alveg horfinn, og „non-objec-
tive“ verki, sem er alveg úr sambandi
við veruleikann og stjómast af eigin
lögmálum einvörðungu.
Strangt til tekið em öll listaverk því
„afstrakt" þar sem þau em úrvinnsla
og um leið afbökun á vemleikanum
eða þeim hugmyndum sem listamaður-
inn hefur um vemleikann.
Þegar sett er saman sýning á af-
straktlist em aðstandendur því
nauðbeygðir að gera grein fyrir því
hvemig þeir vilja skilja þetta hugtak,
sem þeir leggja til gmndvallar í vali
á listaverkum.
Þeim ber að minnsta kosti að gang-
ast við þeim vanda og þeirri ábyrgð
sem fylgir því að nota svo margrætt
hugtak að leiðarhnoði.
Af vali verkanna að Kjarvalsstöðum
er ekki að sjá að aðstandendur hafi
velt þeim vanda og þeirri ábyrgð fyrir
sér að neinu marki.
Landslags-afstraksjónir
Á sýningunni er til dæmis mikill
fjöldi mynda sem gæti hæglega fallið
undir landslagsstemmur: Kjarval,
Svavar, Nína, Kristján Davíðsson,
Einar Þorláksson. Sú (augljósa) stað-
reynd kallar vitaskuld á útlistun á
forsendum.
Sjálfum þykir mér sem þessi sérstaka
tegund afstraktlistar, landslags-
afstraksjónin, sé algengari hér á landi
en í nágrannalöndum vorum, þó ég
geti að vísu ekki fært sönnur á þá til-
gátu.
Síðan em á sýningunni mörg önnur
myndverk, sem em líka „afstraksjón-
ir“ að meira eða minna leyti, en ef við
viljum hafa það sem nákvæmara eða
„sannara" reynist ættum við að leitast
við að heimfæra þau undir súrrealisma
(Jón Benediktsson: Fjörulalli), ný-
raunsæi (Jóhann Eyfells: 2 Relief) eða
konsept (ívar Valgarðsson: Nafnlaust,
Níels Hafstein: 222 ).
Ijoks þurfum við að gera upp hug
okkar gagnvart konkret hugmynda-
fræðinni. Fyrir minn smekk mundu til
dæmis verk Rósu Gísladóttur (Snúður,
Snælda) falla undir konkret nýsköpun.
Það er, þau em ný verk, viðbætur við
heimsmyndina, ekki „afetraheringar"
þekktra fyrirbæra.
Hvað má svo segja um myndir Vil-
hjálms Bergssonar, em þær afetrakt
eða konkret?
Alltént ættu menn að taka þessi
próblem til umhugsunar.
Tækifæri úr greipum
Það verður líka að segjast eins og
er að ýmis gullin tækifæri til sjón-
menntunar og kynningar á þróun
íslenskrar afetraktlistar hafa runnið
sýningarhöldurum úr greipum.
Að vísu er sýningin nokkum veginn
í tímaröð. En innan þeirra vébanda
hafa menn ekki kappkostað að hengja
myndir upp á reglulega upplýsandi
hátt heldur er sama gamla reglan um
„samstillingar" viðhöfð, það er að
hengja myndir upp eftir stærðum og
litum. Það þýðir að á ýmsum stöðum
fær áhorfandinn nær enga hugmynd
um helstu breytingar á breytingar-
skeiðum, til dæmis þegar listamenn
eru að fikra sig í átt til strangflatar-
stílsins.
Svo er eins og ákveðin svæði á sýn-
ingunni, til dæmis gangamir, verði
alveg útundan, enda ægir þar saman
óskyldum og ósamstæðum verkum.
Einhvers staðar hefði líka mátt
reyna að gefa áhorfendum frekari inn-
sýn í menningarumræðuna á hverjum
tíma heldur en gert er í fjórblöðungi
sem fylgir sýningarskrá og tveimur
stuttum fyrirlestrum.
Alls kyns ljósmyndir, heimildir og
fleira hefði mátt birta í sjálfri skránni,
ásamt með hugleiðingum um menn-
ingarástand og íslenskan módemisma
- og þá ekki bara með tilliti til mynd-
listar.
Þakklæti
Út af fyrir sig vantar engan afstrakt-
listamann sem máli skiptir á þessa
sýningu, þótt ég hefði að vísu alveg
eins viljað sjá skúlptúra Guðnýjar
Magnúsdóttur þama eins og skúlpt-
úra Rósu Gísladóttur og Hansínu
Jensdóttur. Síðan hugsa ég að lífrænir
skúlptúrar Gests Þorgrímssonar hefðu
getað passað við ýmislegt það sem er
að gerast á sýningunni.
Vissulega er ég þakklátur fyrir að
fá að berja augum ýmis fágæt verk
eftir marga ágæta listamenn:
Jóhann Eyfells, Drífu Viðar, Guð-
mund Benediktsson og Jón bróður
hans. Auk þess fær maður aldrei nóg
af myndverkum margra annarra:
Svavars, Kristjáns Daviðssonar (nóta
bene, elsta verk hans á sýningunni er
frá 1965. Er það ekki einhver yfir-
sjón?) og fleiri.
En af sýningu með yfirlýst markmið
býst maður við talsvert meim en sýn-
ingin „fslensk abstraktlist" getur
staðið við. -ai
Málverk og skúlptúr eftir Öm Þorsteinsson til vinstri, málverk eftir Vilhjálm Bergsson.