Dagblaðið Vísir - DV - 20.06.1992, Blaðsíða 20

20
LAUGARDAGUR 20. JÚNÍ 1992.

1922
1992
Fyrr á þessu ári lést einn þekkt-
asti leikstjóri Indverja, Satyajit
Ray. Hann var sjötugur að aldri og
gerði á lífsferli sínum einar 35 kvik-
myndir sem telst nokkuö gott ævi-
starf. Það má segja að Ray hafi
opnað augu Vesturlandabúa fyrir
indverskri kvikmyndagerð þegar
hann vann til sérstakra verðlauna
á kvikmyndahátíðinni í Cannes
árið 1956. Myndin bar heitið Pather
Panchah, og var sú fyrsta af þrem-
ur sem fjallaði um indversku per-
sónuna Apu. Það er þó dálítið kald-
hæðnislegt að Satyajit Ray er þó
þekktari erlendis sem leikstjóri en
í heimalandi sínu. Það er raunar
synd hve lítið almenningur veit um
indverska kvikmyndagerð, ekki
síst þegar haft er í huga að Indland
framleiðir einna flestar myndir í
heiminum ár hvert. Árið 1990 voru
framleiddar í Indlandi hvorki
meira né minna en 948 myndir í
fuUri lengd. Flestar myndanna
voru á hindi eða hindustani og
framleiddar í Bombay eða Madras
en afgangurinn dreifðist á önnur
svæði á Indlandi þar sem finna má
upp undir 800 mál og máUýskur.
Sannur BengaU. Satyajit Ray var
BengaU og bjó í Calcutta. Það sem
gerði hann sérstakan sem leik-
stjóra var hve vel honum tókst að
koma til skfia ýmsum flötum á
bengaUsku þjóðfélagi_svo sem átt-
hagafjötrum og stéttarskiptingu.
Hann notaöi ,#r form gaman-
mynda i Days and Nights in the
Forest (1970), bamamynda í The
Adventures of Goopy and Bagha,
jafnt sem form hUdarleikja eða
háðskra ádeUna eins og í myndinni
The Middle Man (1975). Myndir
Ray eru manneskjulegar, gæddar
tilfinningu og hafa oft á tíðum yfir
sér ákveðið Ijóðrænt yfirbragð.
Satyajit Ray verður einnig, eins
og flestir góðir kvikmyndagerðar-
menn, að teljast umdeUdur kvik-
myndagerðarmaður. Þegar hann
vann verðlaunin í Cannes 1956
voru margir sem töldu hann ekki
eiga þau skiUð. Sagan segir að
Francois Truffaut heitinn sem þá
vann sem kvikmyndagagrýnandi
fyrir hið þekkta kvikmyndatímarit
Cashier de Cinema, hafi gengið út
af sýningunni á Pather PanchaU,
vegna þess hve honum fannst at-
burðarásin í myndinni tæknUeg
útfærslan of einföld.
Frönskmótmæli
Truffaut harðneitaði þessu en
árið 1957 barðist Frakkinn Rene
Clair, sem þá var forseti dómnefnd-
arinnar á kvikmyndahátíðinni í
Feneyjum, hart gegn því að Ray
fengi hið eftirsótta guUljón sem eru
æðstu verðlaun kvikmyndahátíðar-
innar. Þessi mótmæU höfðu þó UtU
áhrif og þar með fékk Ray sín önnur
kvikmyndahátíðarvérölaun fyrir
Apaeijito sem var önnur myndin í
þríeykinu um Apu. Þetta leiddi
gjörla í Ijós að Ray átti miklu meira
upp á paUborðið hjá Bretum og
Bandarflqamönnum en Frökkum.
Satyajit Ray var miöstéttarmaö-
ur, sem hafði innan sinnar fjöl-
skyldu mikinn fiölda ljóðskálda og
annara Ustsinnaðra einstaklinga.
Hann hélt mikið upp á afa sinn,
Upendrakisore, sem kom á fót
prentsmiðju á Indlandi sem er enn
í dag ein sú besta í landinu. Ray fór
í háskóla þar sem hann lagði stund
á nám í viðskipta- og eðlisfræði.
Þetta átti ekki við Ray svo hann
sneri við blaðinu og fór aö læra Ust-
sögu og málaraUst við Santiniketan
háskólann. Ray var farinn á þess-
um tíma aö uppgötva undraheim
Ray.
kvikmyndanna gegnum persómn-
eins og Buster Keaton og Charles
Chaplin ásamt hinum ógleymanleg
Tarzan. Þaö var einmitt í Santini-
ketan háskólanum sem Ray lærði
að þroska og þróa stfl sinn sem
kvikmyndaleikstj óra.
Víðakomiðvið
Eftir námið fór Ray að vinna sem
teiknari fyrir breska auglýsinga-
stofu sem staðsett var í Calcutta.
TU að drýgja tekjumar vann hann
einnig við að gera teikningar viö
bækur. Ein þeirra bóka sem hann
myndskreytti var einmitt Pather
PanchaU, sem fiaUaði ungan pUt
og stúlku sem ólust upp í Utlu þorpi
í BengaU. Bókin hafði mfldl áhrif á
Ray og markaöi að mörgu leyti
þáttaskU í lifi hans enda gerði hann
Umsjón
Baldur Hjaltason
sína fyrstu kvikmynd byggða á
þessari bók. En áöur en að því kom
stofnaði Ray Kvikmyndaklúbb
Kalkúttaborgar á fiórða áratugn-
um sem aö mörgu leyti var þrek-
virki á Indlandi á þessu tíma. Hann
fór stundum tíl Bretlands tU að
skoða myndir og í einni af þessum
ferðum sínum sá hann myndina
Reiðhjólaþjófurinn eftir Vittorio
De Sica. Það var þá sem Satyajit
Ray ákvaö að gerast kvUcmynda-
gerðarmaður. Hann sagði upp
vinnunni, tók út aleiguna úr banka,
veðsetti skartgripi konunnar, fékk
lánaö hvar sem hann gat og gerði
síðan Pather PanchaU. Ray lagði
aUt undir því ef myndin gengi ekki
vissi hann aö það voru ekki miklar
líkur á því að hann fengi annað
tækifæri. En eftir að hafa unnið 18
mánuði að verkinu og þegar hann
var að komast í þrot, buðust stjóm-
völd í heimahéraöi hans að hjálpa
honum við að Ijúka gerð myndar-
innar sem var þegið með þökkum.
Útkoman varð verðlaunamynd,
eins og áður var getið. Áhrif í
HoUywood. Satyajit Ray hefur alla
tíö verið í miklu uppáhaldi í heima-
héraði sínu þótt öfundar- og
óánægjuraddir komi aUtaf upp á
yfirborðið við og við. Einfaldleiki
myndanna og sá heimur sem Ray
skapaði í myndum sínum virtist
eiga upp á paUborðið hjá hinum
almenna Bengalis. Hins vegar virt-
ist hann eiga erfitt að ná tíl ann-
arra héraða í Indlandi þótt hann
gerði sumar mynda sinna í Hindi
svo sem The Chess Players (1977)
og Home and World (1983). Mynd-
imar gengu þokkalega en gerðu Ut-
ið til að festa Satyajit Ray í sessi
sem kvikmyndagerðarmann í Ind-
landi.
Satyajit Ray hafði gegnum tíðina
mikU samskipti við Evrópubúa þótt
hann hafi aldrei langað neitt sér-
staklega tíl að gera kvikmyndir t.d.
í HoUywood. Hann hefur þó Uklega
haft nieiri áhrif á bandaríska kvik-
myndagerð en ætla mætti í upp-
hafi. Árið 1967 var hann á ferðalagi
í HoUywood þar sem hann kynnti
hugmynd sína að kvikmynd sem
fiaUaði um geimvera sem kæmi til
jarðarinnar þar sem hún kynntist
ungum dreng og í framhaldi af því
tækist miUi þeirra mikiU vinskap-
ur. Ray varð dáUtið hvumsa þegar
hann nokkra seinna sá E.T. því
söguþráöur myndarinnar er sá
sami og Ray hafði verið að kynna.
Steven Spielberg neitar hins vegar
aö hafa séð handritið frá Ray og
því verður líklega aldrei skorið úr
því að hvað miklu leyti Satyajit Ray
hafði áhrif á gerð einnar vinsæl-
ustu myndar aUra tíma.
Endalokin
Þessi Bandaríkjaferð Rays varð
hans síðasta. Fyrr á árinu fékk
hann sérstök óskarsverðlaun fyrir
lífsstarf sitt sem kvikmyndagerö-
armaður. Hann var of veikur tíl að
taka við verðlaununum en fékk
þau afhent á spítala i Kalkútta þar
sem hann lá fýrir dauðanum. Það
mun ábyggUega taka Indveija lang-
an tíma að finna arftaka Rays sem
fuUtrúa sinn á erlendum vettvangi.
Þessi látlausi Indverji virtist vera
kvflunyndagerðarmaður fram í
fingurgóma því hann gat tekið að
sér fyrir utan leikstjóm að skrifa
handritið, hanna búninga og svið-
ið, kvikmyndatöku, tónUst, klipp-
ingu og jafnvel gerð titla í myndum
sínum. Satyajit Ray átti einnig
ipjög auðvelt með að ná góöu sam-
bandi við leikarana og laöa það
besta fram hjá þeim í leik. En sam-
kvæmt indverskri hefð, þá hefur
Ray reynt að yfirfæra Ustræna
þekkingu og hæfileika sína tíl son-
ar síns Sandsip, sem hefur unnið
mikið með foður sínum, ekki síst
eftir að heflsuleysi fór að hrjá Ray.
Framtíöin verður að skera úr um
hvort hann verði verðugur arftaki
föður síns sem kvikmyndageröar-
maður. Það er synd að þessi fiöl-
menna þjóð sem framleiöir aUt að
1000 myndir á ári skuU ekki eiga
fieiri leiksfióra sem era þekktir
sem fuUtrúar lands síns erlendis.
Að hluta til er skýringin sú að
meiri hluti þessara mynda er
söngva- og dansmyndir með ástar-
söguívafi, sem höfða ekki tíl Vest-
urlandabúa. Yfirleitt er Utið lagt í
myndimar og þær einfaldar að
gerð. En ínn á milU leynast perlur
sem mikiU fengur væri fyrir kvik-
myndaáhugamenn að geta séð.
Helstu heimildir: Variety Internatio-
nai Film Guide, The Sunday Times.