Dagur - 19.12.1951, Blaðsíða 8

8
JOLABLAÐDAGS
mcðan þeir væru á líli. Enginn eli
tr á því, að gefendurnir ætluðust
til að þessi skipan skyldi ævinlega
haldast. Áttu ábúendurnir að
ábyrgjast að bústofninn gengi ekki
úr sér, en jarðarafgjald og leigur
guldu Jreir með umsjá ómaganna og
öðrum kvöðum, sem lagðar voru á
búin.
Nú hefur það eigi verið ávallt, að
heilar jarðir væru gefnar eða stórbú
til að standa straum af ómögunum,
heldur stundum aðeins hluti úr
jörðum eða einhver kúgildi. sem
varið skyldi til fátækraframfærslu
um lengri eða skemmri tírna eða
matgjafa á ákveðnum dögum. Hafa
biskuparnir gert máldaga fyrir
þessu oftast nær, þó að þorri þeirra
sé týndur nú, svo að fjarri fer því
að vitað sé um alla gefendur og
skilmála fyrir gjöfum þeirra. I>ó
mtin það hafa verið algengast, að
geíið hafi verið fyrir einni ómaga-
vist eða tveimur, og ef jörð var stór,
jjá aðeins einhver hluti jarðarinnar
látinn standa fyrir fé þessu. Því að
þrátt fyrir J)etta gengu sumar þess-
ar jarðir kaupum og sölum, og Jjá
aðeins getið um Kristsféð er á þeim
hvíldi, en vitanlega hefur ekki ver-
ið hægt að selja jarðirnar jafn dýru
verði með þessum kvöðum.
Þess sjást ])á líka ýms merki, bæði
manna, hafa Jreir ósjaldan refjast
beint og óbeint, að þegar slíkar
jarðir komust í eigu óhlutvandra
um að inna kvaðirnar af höndum
og eríitt að sækja þær á hendur
þeim, og hefur Kristsféð iðulega
þannig orðið að engu. Biskuparnir
reyndu þó að hala urnsjón með
J)essu og skarst oft harkalega í odda
með þeirn og leikmönnum, er
höfðu kirknagóz og Kristsfé til
varðveizlu. Þannig varð t. d. hat-
römm deila á dögum Auðuns rauða
Hólabiskups út af Kristsfé því, sem
Karl hinn auðgi hafði gefið, sex-
tigi hundraða, að Breiðabólsstað í
Vesturhópi. — Halði Þorsteinn
Hjálmsson fé þetta allt á brott með
sér, er hann réðst til Þingeyra.
Hófst út af Jjessu rinnna mikil milli
biskups og klaustursins og skipaði
biskup séra Hafliða Steinssyni að
heimta út féð. En máli því mun
hafa verið ólokið, er biskup féll frá,
og kom það fé aldrei síðan til
BreiðabólSstaðar. Fór í svo hatt
milli biskups og munkanna á Þing-
eyrum, að þeir lokuðu klaustrinu,
er biskup kom þangað í visitazíu og
gerðu enga processio fskrúðgöngu)
á nuki honum. Höfðu og bændur í
Vatnsdal uppi liðssafnað til að
veija klaustrið fyrir biskupi, ef
liann gerði sig líklegan til að sækjá
])að. Þá klöguðu Norðlendingar
biskup fyrir ýmsa afdráttu og
þvinganir, er liann vildi gera, fá-
tækum mönnum, svo sem um
skiptitíund meiri en venja var „og
um Kristsfé það, er biskupar vilja
taka af íátækum mönnum og Jreirra
umboðsmönnum“ fsbr. bréf Magn-
úsar konungs Eiríkssonar 10. júlí
1320). Um hina síðari ákæru skaut
mjög skökku við, eins og málið lá
fyrir. Biskupinn mun vafalaust liafa
viljað vernda Kristsféð fyrir yfir-
gangi ágjarnra manna til handa
fátækum.
Út af hinum heiítúðugu deilum,
sem risu mijli Olafs biskuj)s Rögn-
valdssonar og Hrafns Brandssonar
lögmanns vegna kirkjumála og ým-
issa saka annarra, lét biskuj) ganga
tylftardóm að Hólum 9. júlí 1481.
Er J)ar brugðið upp ófagurri mynd
af meðferð leikmanna á kirknafé og
Kristsfé og mun allmikið .vera hqeft
í dómi þessum, enda stóðu að hon-
um helztu klerkar í Norðlendinga-
fjórðungi. Segir J)ar meðal annars,
að leikmenn sölsi undir sig og eyði
fjám kirkjunnar og vilji þar á eng-
an reikning gera. Séu margar kirkj-
ur komnar að niðurfalli en aðrar
ómessufærar lyrir mörgum árum af
þessum sökum og ekki fái prestar
heldur kaup sitt, því að kirkju-
bændur taki tíundina og eyði henni
í sinar Jrarfir. Hafi þessi yfirgangur
lengi haldizt. „Eru og gefin að
fornu í Hólabiskupsdæmi testa-
mentagjafir í mörgum jörðum, er
hér kallast Kristsfé og fátækir menn
skulu fæðast upp á, einn eða tveir
ævinlega, fyrir þeirra sál, er gefið
hafa, og J)að vilja Jreir ekki halda,
sem nú eiga jarðirnar, eltir biskups-
ins skij)an.“
Enginn efi er á J)ví, að hér er lrár-
rétt skýrt frá, og hafa ágjarnir menn
allvíða beinlínis tekið Kristsléð
ránshendi og haft að engu kvaðir
])ær, er á jörðunum livíldu. Er
Jretta ástæðan fyrir Jrví, að Kristsfé
týndist af mörgum jörðum fyrir
siðaskij)ti. En þó verða mest um-
skipti á þessu á sextándu öld. Flest-
ar þær Kristsfjárkvaðir, er fylgja
jörðum, sem teknar voru undir
konung, liverfa með öllu.
NÚ VIL EG GERA stutta grein
Kristsfjárkvöðum ])eim, sem eg hef
fundið að hvílt hali á jörðum í
Vaðlajnngi fyrr á öldum:
1. Tjörn í Svarfaðardal. „Er nú
kirkjueign hálft land J)ar, með
Kristsfé J)ví, ,sem þar stendur í,“
segir í Auðunarmáldaga frá 1318. í
máldaga Péturs biskups Nikulás-
sonar ("1394)■, stendur: „Hér er
Kristsfé í öllu landi og lrikast af
CG í slátfum og hafnarvoð." Sama
klausa er .f máldaga Olals biskups
Rögnvaldssonar 1461. Enn er drej>
ið á Xjöin í testamentisbréfi Gott-
skálks hiskups Nikulássonar 1520,
og segir þar að Finnur Þorvaldsson
lvafi, eltir tillagi biskuj)s, gefið hálf-
ar Tjarnir í Svarfaðardal Sancté
Jóhanni Baj)tistæ fþ. e. líklega
Hóladómkirkju), „því að það var
allt Kristsfé." Finnur þessi Þor-
valdsson var dóttursonur Eyjólfs
Arnlinnssonar riddara og urðu
miklar deilur út af arfi eftir hann.
2. Grund i Svarfaðardal. í testa-
mentisbréfi Þorsteins lögmanns