Dagur - 28.03.1992, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Laugardagur 28. mars 1992
Brot ÚR SÖGU BÆNDA
Atli Vigfússon
Góðar kýr gátu orðið betri
Víkingur á Möðruvöllum í Hörgárdal, fæddur 1899. Nautið var ljósmyndað
á búfjársýningu, sem var haldin á Akureyri árið 1904.
Stórhyrnd kýr á Möðruvöllum í Hörgárdal 1949.
Skjöldur Reykdal N3, fæddur 1945 að Einarsstöðum í Reykjadal.
Ekki verður gripið niður í
bændasöguna nema líta aðeins
yfir sögu nautgriparæktarinnar,
en vart verður sagt að markviss
ræktun hafí hafíst fyrr en á
þessari öld og þó ekki sé liðinn
lengri tími þá er úr miklu efni
að spila og sennilega efni í heilar
bækur. Hér verður því aðeins
um lítiö brot að ræða.
Þegar augum er rennt yfir hlut
nautgripastofnsins í sögum vorum
er auðsætt að til hans var ekki efnt
til mjólkurframleiðslu. Kjötið og
skinnin var það verðmæti sem
keppt var eftir. Gamlir uxar voru
hinar virðulegustu vinagjafir, enda
metfé. Hins mun ekki getið að kýr
hafi þótt fullkosta til slíks og
mjólkurlagni þeirra lítt á lofti
haldið. Meðferð var líka slík að
ekki var að vænta hárra nytja. Þó
voru kýr taldar til málnytupen-
ings, enda talað um kýr „á stöðli“.
Hitt mun hafa verið aðalatriðið að
hafa þær til þess eins að ala upp
ungneytin og þekkt að reka þær í
afrétt til að létta á heimahögum.
Sjálfsagt hefur það tekið aldir
að koma þjóðinni að fullu í skiln-
ing um gildi kúamjólkur til bjarg-
ráða. Má ætla að útmánaða-
hungrið hafi orðið drýgsti kennar-
inn, enda hefur hungur kennt
margt bjargráð sem dugað hefur.
Hver meðalkýmyt hefur verið á
fyrstu öldum íslandsbyggðar verð-
ur ekki sagt. Trauðla hefur hún
verið yfir 1000 lítrar. Búalög frá
16. öld segja að það sé að fom-
gildu kölluð leigufær kýr sem
kemst til 6 marka mjólkur, þá hún
sé best, eður mjólki hún 5 merkur
á sumri jöfnum mjöltum.
Fullgild var og sú kýr talin á
12. öld sem var héraðsræk á far-
dögum og skilaði kálfsmála þ.e.
fóðraði kálfinn þokkalega. Bendir
þetta til að rýrari gripir hafi
þekkst.
Sumir eignuðust
betri kýr en aðrir
Eftir að augu manna opnuðust fyr-
ir gildi mjólkurinnar í baráttunni
við útmánaðahungrið, skildist
þeim að það bjargráðið væri von-
laust nema til kæmi bætt meðferð.
En slík sinnaskipti tóku langan
tíma og trúlega aldir og þótt
reynsla kynslóðanna sannaði gildi
mjólkurinnar, munu draumar um
kynbætur vart hafa hvarflað að
mönnum hér svo teljandi væru
fyrr en á 19. öld.
Gögn munu þó finnanleg fyrir
því að erlendur búpeningur hafi
verið fluttur inn á 18. öldinni og
að sjálfsögðu í kynbótaskyni.
Raunasaga innflutnings á sauðfé
er þekkt, en engin dæmi hlið-
stæðra slysaskrefa í sambandi við
innflutning nautgripa mun vera til.
Hitt er svo annað mál að ekki mun
vera unnt að benda á einstaklinga
sem raktir verða að ætt eða útliti
til þessa innflutnings.
Eftir að tekið var að leggja
stund á mjólkurframleiðslu allt
árið hlutu augu manna að opnast
fyrir mismunandi eðliskostum ein-
staklinga. Ekki verða þó sönnur á
það færðar að til kynbóta hafi ver-
ið efnt sem slíku nafni getur
nefnst og er víst að kynstofninn
sveigðist í áttina að því marki sem
kröfur voru gerðar til af hverrri
kynslóð. Alltaf hafa verið til ein-
staklingar sem augu höfðu opin
fyrir slíku. Þeir eignuðust betri
gripi en fjöldinn og til þeirra var
seilst um lífdýr. Mun því víst að
íslenski nautgripastofninn hafi
verið um síðustu aldamót meir
sveigður til mjólkur en holda. Það
kom einnig í ljós að þegar farið
var að veita honum athygli að inn-
an hans voru einstaklingar sem
telja mátti ágæta.
Markvisst starf
var það sem þurfti
Ekki verður því neitað að upp úr
síðustu aldamótum skipuðust
ýmsir þeir menn í forystulið þjóð-
arinnar sem augu höfðu opin fyrir
þeim hræringum sem varð vart í
þjóðháttum grannþjóða vorra,
einkum þó um Norðurlönd.
Þeim er þá stóðu fremst var
það ljóst að lítt myndi þar ávinn-
ast ef ekki væri gripið til sam-
hjálpar um lausn málanna og var
þá efnt til ýmissa þeirra samtaka í
búnaðarmálum sem enn er búið
við. Meðal þessa voru nautgripa-
ræktarfélögin.
Það var árið 1902 sem Guðjón
Guðmundsson frá Finnbogastöð-
um réðst í þjónustu Búnaðarfélags
íslands sem ráðunautur þess í bú-
fjárrækt. Það sama ár birti hann í
Búnaðarritinu frumvarp til laga
fyrir nautgriparæktarfélög. Þar
segir í fyrstu gr. að tilgangurinn sé
að bæta kúakynið þannig að það
með sem minnstu fóðri gefi sem
mesta og besta mjólk og sé hraust
og samkynja að útliti og einkenn-
um, með fast arfgengi.
í 2. gr. fer svo Guðjón út í
byggingu gripa, uppeldi kálfa,
meðferð, mjaltir, fóðrun, leiðbein-
ingastarfsemi, húsakynni og sýn-
ingar. Voru þessar tillögur hans
byggðar á fyrirmyndum sem hann
hafði kynnst í Danmörku og sem
hann sneið að íslenskum staðhátt-
um.
Ekki er með öllu hægt að segja
að tilraun Guðjóns hafi vakið mik-
ið umrót en þó mun hafa verið
efnt til nokkurra félagsstofnana á
grundvelli þessara tillagna, því að-
eins voru það tvö félög sem
komust svo langt að senda skýrsl-
ur fyrir árið 1903-4. Samtals voru
bændur þessara félaga 29 og áttu
þeir alls 89 kýr og var meðalnyt
þeirra 2339 kg. Þá var aðeins eitt
heimili sem gat skilað fitumæling-
um, en það var Birtingaholt í Ár-
nessýslu. Reyndist fitan þar 4,2 %
sem er nokkuð athyglisvert.
Má þess geta að engin ástæða
er til að efast um að mælingin hafi
verið rétt því hana framkvæmdi
H. Grönfelt mjólkurfræðingur.
Hugsjónamenn
komu ýmsu til leiðar
Næsta ár voru félögin orðin 7 og
félagsmenn 260 og áttu þeir til
samans 831 fullmjólka kú. Þrjú
félög önnuðust þá fitumælingu, en
naumast verður sagt að þess byrj-
un hafi verið meir en vísir að því
sem Guðjón dreymdi um. Þessi
félagsskapur var íslenskum bænd-
um fjarrænn og framandi og
reyndist hann skrefstuttur í önd-
verðu. Beið þessi viðleitni hinn
mesta hnekki við fráfall Guðjóns
1908.
Við starfi han tók þá Sigurður
Sigurðsson frá Langholti og hafði
það á hendi í eitt ár. Síðan var það
Ingimundur Guðmundsson, en
hans naut aðeins við um tveggja
ára skeið. Féll það þá enn á herðar
Sigurðar sem hafði það á hendi til
dauðadags 1926. Tók Páll Zóph-
oníasson við starfinu 1928 og
hafði það á hendi þar til Ólafur E.
Stefánsson byrjaði 1952.
Þegar Páll kom til starfa hjá fé-
laginu var hann nákunnugur starf-
semi þess á sviði nautgriparæktar
og staðháttum víðsvegar um land.
Hann hafði yfirfarið allar skýrslur
og lagt út af þeim í ræðu og riti,
skrifað fræðilegar greinar um bú-
fjárrækt og hvatt bændur og nem-
endur í bændaskólum til að bæta
búfé sitt, einkum nautgripina með
kynbótum og auka arðsemi þess
með bættri fóðrun og aðbúð.
Þessu starfi hélt hann ótrauður
áfram.
Starfandi nautgriparæktarfélög
voru 23 árið 1927, en árið eftir var
stofnun 26 til viðbótar í undirbún-
ingi. Vann Páll af eldmóði að
stofnun þeirra og fékk marga
menn til liðs við sig. Það ýtti und-
ir áhuga á þessu að í undirbúningi
var stofnun mjólkurbúa í þeim
héruðum sem urðu helstu mjólk-
urframleiðslusvæðin. Hafði Páll
þegar áhuga á að koma á sam-
vinnu milli sín og mjólkurbúanna
um nautgriparæktunina. Var áhugi
og forganga Jónasar Kristjánsson-
ar mjólkurbússtjóra á Akureyri
ómetanlegur stuðningur við þessi
mál í Eyjafirði.
Mikið var
ritað og rætt
Páll skrifaði mikið í Búnaðarritið
um íslensku kýmar og em til eftir
hann margar merkilegar greinar.
M.a. talar hann um liti og stærð
þeirra, en um það leyti sem hann
byrjaði mældi hann 5000 kýr með
sænska málbandinu „Arax“ til að
fá vitneskju um hve stórar þær
væm. Áður hafði hann vigtað þær
á stórgripavog og vissi því að
þetta málband átti ekki bara við
sænskar kýr, heldur mátti og nota
það á þær íslensku.
Léttasta kýrin sem hann mældi
var 240 kg og sú þyngsta var 390
kg. Meðalkýrin var þá 338 kg að
lifandi þunga. Tuttugu ámm síðar
er hins vegar meðaltalið orðið 360
kg eða nokkuð meira og þakkaði
hann það mun betri meðferð og
betra uppeldi á gripunum. Á sama
tíma fjölgaði kollóttum kúm úr
56% í 70% í félögunum.
Páll talaði síðan um litina í
Búnaðarritsgrein 1948 og sagði að
allir kúalitimir gætu verið með
mismunandi blæbrigðum, en at-
hyglisvert væri að í byrjun aldar-
innar hefðu ekki verið þrjár kýr
eða fleiri með sama litinn í ís-
lenskum fjósum. Venjan hefði
verið sú að þær hefðu mismunandi
liti. Hins vegar var þetta orðið allt
öðmvísi tæpum fimmtíu ámm síð-
ar þegar allt upp í tíu eins litar kýr
sáust á sömu bæjunum.
Auk þessa talaði hann um lita-
samsteypur og oft væm þá hvítir
flekkir á kúnum. Skjöldótti litur-
inn hefði ákveðin heiti eftir því
hvar bletturinn væri á kúnni. Þeg-
ar hvítu flekkimir væm á höfði
kýrinnar þá væri hún kölluð baug-
ótt, húfótt, krossótt, hjálmótt,
kinnótt, bíldótt, stjömótt, mánótt,
og blesótt og þá oft gefið nafn eft-
ir litnum.
En væm hvítu flekkimir á sjálf-
um skrokknum, þá væri talað um
síðóttar, huppóttar, hryggjóttar,
kápóttar, dílóttar, dröfnóttar,
skjöldóttar og flekkóttar kýr eftir
því hvemig hvíti liturinn væri
dreifður um kroppinn.
Kýr með hvítan haladúsk köll-
uðust oft týmr eða skottur og var
nafnið dregið af litnum. Hefðu
kýmar hvíta fætur eða hluta af
þeim vom þær sagðar sokkóttar
eða leistóttar og fengu oft nöfn
eftir því. Á þessum tvflitum var
ekki gerður greinarmunur í skýrsl-
um og því ekki hægt að vita hver
af honum var algengastur. En Páll
gerði eigi að síður grein fyrir því
að á hans fyrstu 20 ámm í naut-
griparæktinni hefðu litir kúnna
breyst.
Rauðum og rauðskjöldóttum
kúm fjölgaði á kostnað svartra og
svartskjöldóttra kúa. Kolóttum
kúm fjölgaði, bröndóttar kýr stóðu
í stað. Þá fækkaði gráskjöldóttum
og sægráum kúm og í gráa litar-
flokknum vom 6,8 % kúa í stað
10 % áður.
Fjósameistarar
þurftu að vera góðir
Þó mikið hafi verið rætt og ritað
um gripina, þá var einnig ritað um
þá sem störfuðu við þá þ.e. fjósa-
mennina. Ámi G. Eylands skrifaði
á þessum tíma grein sem hann
kallaði „í fjósinu“ og sagði að lítið
væri af kunnáttumönnum í starfi á
þessu sviði. Fjósaverk væm ekki
vinsæl né eftirsótt atvinna.
Taldi hann að ótrúlega fáir ís-
lendingar sem sótt hefðu starfs-
menntun til annarra landa hefðu
lært að hirða kýr og vinna öll
fjósaverk eins og títt væri að
vinna þau á fyrirmyndarbúum.
Taldi hann og að aðeins einn mað-
ur gæti talið sig „fjósameistara".
Þessi staðreynd varpaði í hans
augum nokkm ljósi á það hve
langt væri enn að marki að fjós-
verkin væru metin að verðleikum
og illa gengi að fá fólk til þess að
vinna þau. Úrbóta væri þörf og
mikilvægt væri að fá fólk með
þekkingu til þess að vera fjósa-
meistarar og það væri fólk sem
væri vel til verka fallið um þrifnað
og menningarhætti. Ein leiðin
væri að gera fjósin vistlegri bæði
fyrir dýr og menn.