Dagur - 25.04.1992, Blaðsíða 4

4 - DAGUR - Laugardagur 25. apríl 1992
ÚTGEFANDI: DAGSPRENT HF.
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI.
SÍMI: 96-24222 • SÍMFAX: 96-27639
ÁSKRIFT KR. 1200 Á MÁNUÐI • LAUSASÖLUVERÐ KR. 110
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 765 KR.
RITSTJÓRI: BRAGI V. BERGMANN (ÁBM.)
FRÉTTASTJÓRI: KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
UMSJÓNARMAÐUR HELGARBLAÐS: STEFÁN SÆMUNDSSON
BLAÐAMENN: INGIBJÖRG MAGNÚSDÓTTIR (Húsavík vs. 96-41585),
JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON,
JÓN HAUKUR BRYNJÓLFSSON (íþróttir), ÓLI G. JÓHANNSSON,
ÓSKAR ÞÓR HALLDÓRSSON, SKÚLI BJÖRN GUNNARSSON
(Sauöárkróki vs. 95-35960, fax 95-36130), STEFÁN SÆMUNDSSON.
ÞÓRÐUR INGIMARSSON, LJÓSMYNDARI: KJARTAN ÞORBJÖRNSSON
PRÓFARKALESTUR: SVAVAR OTTESEN
ÚTLITSHÖNNUN: RÍKARÐUR B. JÓNASSON, ÞRÖSTUR HARALDSSON
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRÍMANNSSON
DREIFINGARSTJÓRI: HAFDÍS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR. HEIMASÍMI 25165
FRAMKVÆMDASTJÓRI: HÖRÐUR BLÖNDAL
PRENTVINNSLA: DAGSPRENT HF.
Er uppgjöf ííslendingum?
íslendingar hafa nú minnst 90 ára
afmælis Halldórs Laxness. Á eng-
an er hallað þegar fullyrt er að
Halldór sé þekktasti og jafnframt
mikilvirkasti rithöfundur sem
ísland hefur ahð til þessa. Starfs-
ævi hans nær yfir sex áratugi - þá
áratugi í sögu þjóðarinnar sem
mestar breytingar hafa orðið á hfn-
aðarháttum hennar. Breytingarnar
endurspeglast einnig í verkum
hans sem rithöfundar. Þau hafa
ekki einvörðungu þróast með
stefnum í heimspeki og bókmennt-
um heldur einnig með sögu
íslensku þjóðarinnar á þessari öld
þar sem rithöfundurinn lét sér fæst
óviðkomandi. Af þeim sökum varð
hann umdeildur á tímum umbrota
og ólgu í íslensku þjóðfélagi.
Skoðanir hans féhu ekki að sjónar-
miðum ahra og gagnrýnin afstaða
hans th manna og málefna orsök-
uðu umrót í hugum margra. Mönn-
um fannst hann gera htið úr lönd-
um sínum og víst má finna háð og
spé í verkum hans. En þrátt fyrir
óvægna afstöðu hans tU margra
mála þá kemur HaUdór Laxness
fyrst og fremst fram sem íslend-
ingur í verkum sínum. Efniviðurinn
er sóttur í sálardjúp fólksins sem
byggt hefur þetta eyland í regin-
hafi. Á hnyttna og krefjandi mnfjöU-
un hans á hverjum tíma ber ekki
síður að hta sem ábendingar um
hvað betur megi fara og hvatningu
tU þjóðarinnar en vægðarlausa
niðurrifsstefnu er sumir samferða-
manna töldu sig sjá í verkum hans.
íslendingar höfðu oft ástæður tU
að gefast upp á umliðnum öldum.
Framfarir urðu engar og úr sög-
unni má lesa að öldum saman hafi
tíminn virst standa kyrr. Kynslóðir
komu og fóru án þess að neinar
breytingar ættu sér stað og von-
leysið var sá arfur er beið nýrra
samfélagsþegna. Með þeirri kyn-
slóð sem nú er að hverfa af sjónar-
sviðinu - aldamótakynslóðinni -
var hinni löngu stöðnun þjóðarinn-
ar ýtt tU hhðar. Við tók ævintýra-
legt uppbyggingarstarf og kraft-
mikið neysluþjóðfélag var tU á inn-
an við einum mannsaldri. Slíkar
breytingar verða ekki án margs-
konar átaka og vaxtarverkja en
landsmenn báru þó ætíð gæfu tU
þess að vinna landi sínu eftir
mætti. Að öðrum kosti hefðu mál
farið á annan veg - þróunin orðið
með öðrum hætti en við þekkjum.
Á síðustu mánuðum er þó engu
líkara en menn hafi misst sjónir af
þeirri hugsjón er bar þjóðina fram á
veginn. Krafturinn sem knúði
menn áfram tU nánast ómannlegra
átaka virðist horfinn á braut. Þegar
tvö hundruð og fimmtíu þúsund
manna þjóð þarf að búa við
atvinnuleysi þá er eitthvað að.
Þegar ýmsir forkólfar þjóðmálanna
sjá ekki aðrar leiðir en gangast að
nokkru leyti undir erlend yfirráð þá
er einnig eitthvað að. Víst höfum
við eytt um efni fram en slíkt er
auðfenginn fylgifiskur þess að efn-
ast hratt og kunna aurum sínum
ekki nægUeg forráð. En lærdómur-
inn sem draga verður af umfram-
eyðslu og skuldasöfnun er ekki sá
að leggja árar í bát - heldur að
herða róðurinn. íslendingar hefðu
aldrei náð þeim árangri sem saga
þessarar aldar geymir hefðu þeir
ekki lagst á árina af fuUum þunga.
Salka Valka, Bjartur í Sumarhús-
um, Jón Hreggviðsson frá Rein og
jafnvel ævintýramaðurinn Garðar
Hólm, svo nefndar séu nokkrar af
þekktustu persónum Halldórs
Laxness, áttu það aUar sameigin-
legt að vUja bera höfuðið hátt og
láta ekki óbhða erfiðleika eða and-
snúið umhverfi buga sig. Við nátt-
úruöflunum sjá menn ekki en þurfa
þess í stað að vaka yfir því sem
þeirra er. GUdir þar einu um íslend-
inga og aðra. Hahdór Laxness er af
þeirri kynslóð er umbreytti íslensk-
um arfi. Saga þess tíma er skráð í
verkum hans. Því er vel við hæfi að
rifja þetta tímabU sögunnar upp á
níræðis afmæli skáldsins þegar
spurningar vakna um hvort upp-
gjöf hefur sest að í sálum okkar
íslendinga. ÞI
Öðruvísi mér áður brá
Stefón Þór Sæmundsson
Réttlætíð er göfiig hugsjón
sem kallar á sólríkt sumar
Svartar hlussur eru farnar að suða, rotnunarlykt
leggur yfir bæinn úr Eyjafjarðarsveit, ívar er hættur
að heimta snjó og ég er í þann veginn að taka nagla-
dekkin undan. Sumarið hlýtur að vera komið. Þess-
ir vorboðar villa ekki á sér heimildir. Fáklæddar
konur hjóla nú eftir gangstéttum Glerárgötu og
börnin ráða sér ekki fyrir kæti. Reyndar er Frímann
frændi búinn að vera á hjóli í allan vetur og það
sama má segja um fleiri viðlíka garpa, enda hafa
götur Akureyrar verið auðar nær daglega síðastlið-
inn vetur.
Okkur finnst Jþað réttlætismál að sumarið verði
sólríkt og gott. A sama hátt þótti ívari fyllilega rétt-
látt að krefjast þess að fá snjó í vetur og gjafir
veðurguðanna voru því ranglátar að hans mati.
Frímann frændi hefur hins vegar aldrei spáð í rétt-
læti veðurguðanna þegar reiðhjólið er annars vegar
en öðru máli gegnir um hinar harðvítugu klárhryss-
ur hans, sem ekki verður rætt nánar um hér.
En hvað er réttlæti og hvaða máli skiptir það?
Barist fyrir réttlætinu
uns enginn stendur uppi á jörðinni
í Heimsljósi Halldórs Laxness ræðast þeir við, vin-
irnir Ólafur Kárason og Örn Úlfar. „Það er réttlæt-
ið sem á eftir að gefa börnum framtíðarinnar lífið,“
segir Örn Úlfar. „Baráttan fyrir réttlætinu er hið
eina sem gefur mannlífinu skynsamlega meiníngu.“
Ólafur Kárason Ljósvíkingur kemur þá með
þessa gullvægu setningu: „Hefur þér ekki dottið í
hug að það sé hægt að berjast fyrir réttlætinu þáng-
að til einginn maður stendur leingur uppi á jörð-
inni?“
„Rétt segir þú, baráttan fyrir réttlætinu mun
framkalla ragnarök,“ segir Örn Úlfar.
„Réttlætið er köld dygð,“ heldur Ólafur áfram,
„og ef hún sigrar ein verður fátt eftir að lifa fyrir í
mannheimi. Maðurinn lifir fyrst og fremst á ófull-
komleika sínum og fyrir hann.“
Ég er ekki frá því að Ólafur hafi rétt fyrir sér, að
það sé hægt að berjast fyrir réttlætinu þangað til
enginn maður stendur uppi á jörðinni. Um heim
allan eru menn drepnir í nafni réttlætisbaráttu. Ein-
mitt á þessari stundu er verið að drepa karlmann á
fertugsaldri vegna þess að hann er talinn standa í
vegi fyrir réttlætinu.
„Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur
maður ekki mann?“ spyr Jón Hreggviðsson. Þegar
dauðadómi yfir morðingja er framfylgt kallast það
að réttlætinu sé fullnægt. Ef hryðjuverkamenn úr
hópi A drepa mann úr hópi B og B-mennirnir hefna
sín með því að drepa mann úr hópi A þá er það
ekki talið morð heldur sjálfsögð og réttlát aðgerð.
íslendingar treysta á lög og reglur
Við íslendingar erum líka sífellt að berjast fyrir
réttlæti. Yfirleitt förum við þó samningaleiðina og
treystum á almennt siðferði, lög og reglur. Fólk á
fullan rétt á því að fá þau laun fyrir vinnu sína að
það geti keypt brýnustu nauðsynjar og lifað mann-
sæmandi lífi. Þetta réttlætismál er búið að vera
lengi á samningaborðinu en ekkert gerist. Engum
dettur samt í hug að hvetja til blóðugra aðgerða,
siðferði okkar er á of háu stigi til þess.
„Vont er þeirra ránglæti, verra þeirra réttlæti,“
sagði Jón Hreggviðsson um reynslu sína af íslenska
dómskerfinu. En þessu kerfi verðum við að treysta,
þrátt fyrir öll „Þjóðlífsmál“ sem upp kunna að
koma. Við höfum þá trú að réttlætið sigri ávallt að
lokum og mannúðin sé kerfisgöllum yfirsterkari.
Hvað er réttlæti? spyr ég enn. Sennilega er það
frekar hugsjón en einhver ákveðinn mælikvarði.
Réttlæti er siðferðishugtak sem við lítum á sem
andstæðu ranglætis. Við hugsum okkur mannlíf þar
sem fólkið tekur réttar ákvarðanir, skiptir lífsins
gæðum á sanngjarnan hátt og fellir réttláta dóma.
Síðan er það alltaf spurning um hvernig þessi hug-
sjón er í framkvæmd.
Dómgreindin er lykill að öllum gæðum
Ósköp er þetta nú að verða háfleygt hjá mér og tor-
melt svona í sumarbyrjun. Ég get þó ekki stillt mig
um að halda áfram á sömu braut og vitna í prófessor
Pál Skúlason sem segir um réttlætið og gæðin:
„Gæðum verður aldrei réttlátlega skipt milli
manna nema mannfólkið hafi tamið sér að meta
hlutina rétt (fella rétta dóma) og gera það sem er
rétt (taka réttar ákvarðanir). Réttlæti í þeirri merk-
ingu að endurgjalda eða deila á réttlátan hátt fellur
þannig undir réttlæti í merkingunni að meta rétt og
gera það sem er rétt. Þess vegna þarf fyrst að huga
að forsendum rétts mats og réttrar ákvörðunar,"
segir hann í bók sinni Siðfræði.
Páll skiptir lífsgæðunum í þrennt: Andleg gæði,
veraldargæði og siðferðisgæði. í síðastnefnda
flokknum skipta réttlæti, ást og frelsi mestu máli. „í
öllum samskiptum eru það réttlæti og virðing fyrir
lífinu sem skipta mestu. í nánum persónulegum
samskiptum eru ástin og vináttan efst á blaði, en
fyrir einstaklinginn sjálfan eru það dómgreind og
frelsi sem úrslitum ráða. Dómgreindin skiptir sköp-
um því að hún er lykill hvers manns að öllum öðr-
um gæðum, bæði veraldlegum og andlegum.“
Já, ef dómgreindin væri í lagi hjá öllum væri lífið
eflaust réttlátara, en ég læt þessari umræðu lokið og
óska lesendum gleðilegs sumars.