Dagur - 25.04.1992, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Laugardagur 25. apríl 1992
Brot ÚR SÖGU BÆNDA
Vakið vorboðar
Vorið er að koma. - Fyrstu farfuglarnir eru komnir til að
vekja okkur upp af blundi vetrarins og minna okkur á að
lífið fer að taka við sér allt í kringum okkur. Það er eins og
allt umhverfið rísi úr rekkju og fólk hefur ekki lengur tíma
til að kúra í skammdegisskímunni sem auðvitað er löngu
horfín. Umhverfíð er hvati til þess að allir taki þátt í þess-
ari framhaldssögu sem iífíð er og móti atburðarásina.
í návist jarðar heitir bók eftir
sænskan bónda, Sven Arnell að
nafni, og lýsir hann því hvernig
starfið mótar lífsviðhorfið og
hvernig dýr, gróður og um-
hverfið allt heltekur hug hans
allan.
Starfið, sem er svo eldgamalt
í sögunni, að allt frá því að jarð-
arbúum tók að fjölga og veiði-
mannaþjóðfélög urðu að bænda-
samfélögum hefur það verið
verkefni bóndans að nota jörð-
ina. Bóndinn á að sá og upp-
skera, hann á að varðveita
ávexti jarðar og passa að hafa
forða í hlöðum sínum þar til
næsta uppskera hefst.
Þetta er stórmerkilegt verk-
efni því það hefur þann tilgang
að lífið eigi að halda áfram og
fólk jarðar eigi að komast af.
Arnell segir að sú sérstaða
bóndans að eiga að bera um-
hyggju fyrir jörðinni sé erfitt
verkefni sérstaklega á þeim tím-
um þegar sífellt meiri kröfur
séu uppi um takmarkalausa arð-
semi og hagvöxt með einhliða
gróðahyggju að leiðarljósi.
Staðreyndin sé sú að margt af
því sem bóndinn þurfi að sinna
sé yfir það hafið að geta fallið
að þessum kröfum út frá þeirri
tillitssemi sem sýna beri um-
hverfinu.
Slík stefna getur að mati
Arnells verið ónáttúruleg og
ómanneskjuleg og beint fjand-
samleg þeim áformum að við-
halda heilbrigðu umhverfi til
komandi kynslóða.
Yið eigum margt
undir sólinni
í norðlægum löndum hefur sól-
in þýtt líf. Bústofn bóndans og
gróðurinn eru háðir veðrabrigð-
um og áhrif þeirra geta miklu
skipt um framvindu lífsins, en
þetta starf er þannig að öllu
kemur það við og allir eru á ein-
hvern hátt háðir því að vel
gangi. Fyrst og fremst er það
bændafjölskyldan sjálf þar sem
allir eru þátttakendur. Pá er
afkoman ekki síður mikilvæg
fyrir byggðina sem á viðhald sitt
undir þessari afkomu til þess að
framhald geti orðið á búsetunni
og byggðin fari ekki í eyði.
Eðlilega hefur bændafólk
orðið mjög upptekið af þessum
þætti og reynt eftir megni að
halda fast um sitt. Þetta þekkj-
um við í okkar eigin landi og oft
vart hægt að skilja hvernig fólk
komst af og sem betur fer elur
fólk enn mikla önn fyrir afkomu
sinni og framfaramálum í eigin
byggðum.
Eyðing byggðarlaga eru
ekki landbætur
Hér á landi eru verkefni í rækt-
unarmálum nær óþrjótandi ef
hægt á að verða að stöðva gróð-
ureyðinguna fyrir aldamót.
Þetta er það sem er svo spenn-
andi vegna þess mikla frum-
kvæðis og atorku sem til þarf til
þess að þetta takist, en gróður-
inn er undirstaða bæði lífs og
menningar.
Það er fagnaðarefni ef rétt
reynist að ríkisstjórnin ætli að
fela bændum mikil verkefni á
þessu sviði og skapa svigrúm til
landgræðslu. Búast má við að
þeir geti komið til með að ná
miklum árangri þar sem þeir
búa yfir bæði verkkunnáttu og
tækni til starfsins.
Víða um lönd er fólk að sjá
það að bændur eru lykillinn að
bættu landi, en mörgum hefur
hætt til þess að gera þá að
vandamáli í stað þess að gera þá
að lausn vandans.
Sannleikurinn er sá að það
eru ekki bestu landbæturnar að
setja byggðir í eyði eins og sum-
ir halda. Lausnin er sú að
minnka beitarálag, en halda í
fólkið sem elur önn fyrir landi
sínu og kemur til með að sinna
því mest og best. Þannig er
hægt að líta á eyðingu byggðar á
Hólsfjöllum sem mistök og fyrir
það verður árangurinn aldrei
eins góður og til er ætlast.
Vel hefði verið hægt að fækka
fénu, en stunda þess í stað rækt-
unarbúskap því með byggðinni
fer miklu meira en við höldum í
fyrstu og ber að harma það ef
byggð leggst af til frambúðar á
þessu svæði, því hún var að
sönnu mjög merkileg.
Grænar greiðslur eru
hugsanlega góður kostur
Víst má segja að sauðkindin
hafi verið skaðvaldur í okkar
gróðurlendi. Því neitar enginn.
En tæplega er hægt að áfellast
forfeður okkar sem höfðu litla
sem enga björg og höfðu engar
aðstæður til þess að skila jörð-
um sínum betri til komandi
kynslóða. Þetta voru aðstæður
sem við eigum erfitt með að
setja okkur inn í í dag.
En við verðum líka að gera
okkur grein fyrir í hvaða landi
við búum. Náttúruöflin hafa oft
verið grimm og engu hlíft. Það
er eins og við séum farin að
gleyma eldgosum, hafís,
hretum, kulda, vatnsrofi,
stormum og þurrkum.
Það er ekki síst bændum í hag
að hér sé þróuninni snúið við og
lönd séu friðuð eða beit verði
sjálfbær ef svo má að orði kom-
ast þ.e. ekki verði stunduð
ofbeit og landið batni frekar en
rýrni. Þetta er öllum til hags-
bóta, en gallinn er sá að nú hafa
tekjur bænda verið rýrðar og
enn eru uppi kröfur um að land-
búnaðarvörur lækki. Fyrir utan
launalækkun hefur farið fram
flatur niðurskurður á búfé sem
hefur þýtt minnkandi veltufé og
verðfall á jörðum og fjárfesting-
um í landbúnaði. A sama tíma
hefur milliliðakostnaður ekki
lækkað og skattlagning á mat-
vöru aukist.
Þetta vekur spurningar um
réttlæti og hætt er við að bænd-
um reynist erfitt að fjármagna
landbætur þegar að þeim er
vegið á þennan hátt, en „grænar
greiðslur" geta hugsanlega bætt
þetta eitthvað upp sé hægt að
standa við þær af ríkisins hálfu.
Krafa bænda hlýtur samt að
vera sú að veruleg endurskoðun
fari fram á verðlagningu bú-
vöru, en einhverjir hljóta að
geta hert ólina eins og þeir.
Náttúruvænir
búskaparhættir
Dálítið er það merkilegt hvað
gróðurbyltingin kom seint til
okkar. Svo mjög víða hafa
bændur fyrir löngu áttað sig á
þeirri nauðsyn að rækta skóga
og skjólbelti til skjóls bæði fyrir
búpening og gróður, auk þess
að vera loftslagsbætandi. Sam-
spil þessara þátta getur verið
þannig að þeir bæti hvorn ann-
an upp, en oft hefur þess mis-
skilnings gætt að búfé og land-
bótastarfsemi geti ekki farið
saman.
Þetta form búskapar getur
verið náttúruvæn starfsemi sem
hægt er að markaðssetja til hins
kröfuharða neytanda, en í tím-
ans rás, á þeirri upplýsingaöld
sem við lifum á, verður hinn vel
menntaði borgari meira og
meira meðvitaður um uppruna
og innihald þeirra matvæla sem
hann neytir.
Þessar svokölluðu „grænu“
vörur verða nú sívinsælli enda
seldar undir vissum vörumerkj-
um undir ströngu eftirliti.
Undarlegt er það hversu lítið
ber á þeim hér á Iandi, en þó
mun það vera eitthvað í græn-
metisgeiranum.
Kjöt og mjólk er líka hægt að
selja sem náttúruvæna vöru og
hafa verið mörg slík átaksverk-
efni í gangi á Norðurlöndum.
Árangurinn hefur ekki látið á
sér standa og á síðasta ári jókst
salan um 30% í Svíþjóð á þess-
um vöruflokki.
Þar er því trúað að möguleiki
Norðurlanda í sameinaðri
Evrópu sé sá að vinna úr því
hreina umhverfi sem til staðar
er, en sennilega er möguleiki
íslands miklu meiri ef vel er á
málum haldið. Allavega ætti
ekki að vera neinn vandi að
hefja þetta starf nú þegar fyrir
innanlandsmarkað t.d. í jaðar-
byggðum þar sem mikið liggur á
að finna sér farveg til framtíðar.
Eina sem skortir er fólk sem
þorir að hafa frumkvæði og bíð-
ur ekki eftir því að ríki eða
sveitarfélög finni eitthvað fyrir
það sem er nýtt og skapandi.
Nei, þannig fer það ekki fram
og trúa má því að margt fólk
hér vildi kaupa búvörur sem
framleiddar eru án tilbúins
áburðar, útlends fóðurbætis og
án annarrar mengandi efna-
notkunar.
Þetta hljómar vel en margt
fleira kemur inn í svo sem það
að beitilönd þyrftu að vera sjálf-
bær þ.e. ekki ofbeitt til þess að
kjötið yrði vistvænt ef svo má
að orði komast og rúllubagga-
plast myndi ekki falla inn í kerf-
ið, nema að pakkað sé með efni
sem eyðist í náttúrunríí.
Forðumst yfírgang
annarra
Sem betur fer er það orðið svo
að margt fólk er farið að hafna
þeim rökum að allt þurfi að
stefna að hámarksframleiðni.
Þetta fólk vill stefna að hinu
eðlilega en ekki hinu óeðlilega
og ekki eru allir sáttir við erfða-
tæknina ef hún kemst á það stig
að farið verði í að breyta eigin-
leikum dýra og plantna á þann
hátt að framleiddar verða stór-
miklar stökkbreytingar sem
enginn sér fyrir endann á.
Sænsku dýraverndunarlögin
eru einstæð í sinni röð og marg-
ir árekstrar eru fyrirsjáanlegir
þegar þjóðin gengur í Evrópu-
bandalagið. Vaknar þá sú
spurning hver eigi að gefa eftir,
sá litli eða sá stóri og búast má
við því að stórveldin vilji halda
því áfram að troða í stíur og
hafa þrengra í búrum. Þessu
hafnar dýraverndunarfólk og
telur réttilega að miklu máli
skipti að láta ekki hagfræðina
hlaupa með sig í göngur.
Þetta verður á mörgum svið-
um og víst munu menn hrökkva
við þegar þeir eiga að taka við
efnaúrgangi hinnar menguðu
Evrópu, en samkvæmt sam-
þykktum bandalagsins munu öll
lönd þess þurfa að jafna á sig
móttöku þessara efna og eyð-
ingu þeirra verður dreift sem
víðast. Málið er það að í þess-
um stóru iðnríkjum er ekki
lengur pláss fyrir úrganginn og
hverjir vilja taka við honum á
sínar jarðir. Þá er talið að loft-
mengun aukist verulega þar
sem hið nýja bandalagsríki
verði án landamæra og flutning-
ar með vörur verði miklu meiri
á löngum leiðum og milli fjar-
lægra héraða, sem og krefst
mun meiri orkunotkunar og
eykur um leið mengun.
Fjársjóðirnir eru margir
Nei, það má ekki allt snúast um
hagvöxt þó svo að hann geti
verið nauðsynlegur að vissu
marki. Dreifbýli er þannig að í
sumu verður aldrei hægt að
hugsa eftir einhverjum hag-
kenningum.
Dreifbýli hefur þann kost að
þar býr færra fólk og öll sam-
skipti verða persónulegri.
Persónuleg tengsl verða alltaf
mikils virði og kannski er merg-
urinn málsins sá að bændur hafi
vanrækt þennan þátt í samskipt-
um sínum við neytendur. Þar er
margt hægt að bæta.
Auðvitað höfum við fjarlægst
uppruna okkar og öll erum við
svolítið spillt af velferðinni. Hið
ótakmarkaða frelsi hefur gert
okkur rugluð í ríminu og við
höfum gleymt að fylgja málum
eftir.
Landið okkar er land sem á
ótrúlega mikla möguleika og
víða eru fjársjóðir. Listin er sú
að kunna að finna þá og nýta
verðgildi þeirra.
Lítum til framtíðar
Já, það er mikil spurning hvern-
ig hlutirnir þróast, en þrátt fyrir
ýmsar blikur á lofti má binda
vonir við að takast megi að gera
góða hluti og koma í veg fyrir
margt sem nú ógnar heiminum.
Margir hafa bent á það að
vandamál á næstu öld verði ekki
leyst af sérfræðingum einum
heldur af fólki sem er fjöl-
fræðingar og sem kemur til með
að sjá hlutina í miklu víðara
samhengi en aðrir. Þetta fólk
kemst til valda vegna víðsýni
sinnar og margháttaðrar þekk-
ingar, en veikleiki sérfræðinnar
er sá að þröngsýni gætir til
annrra þátta í heildarmyndinni.
Eitt er víst að við verðum
sjálf að skoða framtíðina og gá
hvort við getum haft áhrif hvort
sem um landbætur eða eitthvað
annað er að ræða. Þetta er ef til
vill einfalt í orði en flóknara í
verki, en það þarf ekki að vera.
Við skulum enda þetta spjall
með orðum Sigríðar Stefáns-
dóttur, þingeyskrar alþýðukonu
sem ræktaði garðinn sinn til
margra kynslóða.
Hún orti:
Vakið vorboðar.
Vaknið Ijósálfar.
Vaknaðu ljómandi lind.