Þjóðviljinn - 24.12.1955, Blaðsíða 11

ír
að íokum um-leyfi tll að skrifa
uppiýsingar niður mér til
mirnsis og var það fúslega
veitt.
Mikið vildu þau líka heyra
frá íslandi, og þótti það mjög
merkilegt, er ég sagði þeim
að fyrir þúsund árum hefðu
verið skrifaðar bækur á ís-
lenzka tungu, sem væri svo
lítið breytt eftir allar þessar
aldir, að ennþá gætu skóla-
bömin okkar lesið þær, strax
og þau væru læs orðin.
>egar við liöfðum dvalizt
þarna alllengi og drukkið te
og létt pólskt vín, þá kom
það til orða, að hinum megin
við ganginn byggi verkamanns-
fjölskylda. Við létum í ljós að
gaman væri að mega sjá það
heimili líka, svo húsbóndinn
gekk yfir til að spyrja hvort
við mættum ekki koma. Það
var boðið og velkomið, svo
við fórum og hittum fyrir öldr-
- yð. hjón.v; sepn tóku okkur mjög
alúðlega. Þar voru þau þrjú
í heimili en íbúðin var ná-
kvæmlega samskonar og hin.
Þetta var heimilið sem fyrr
var á minnzt að jafnvel bús-
áhöldin voru skreytt dýrlinga-
myndum, enda sögðu gestgjaf-
ar okkar, að þetta væri mjög
trúuð fjölskylda.
Þriðja beimilið sem ég kom
inn í var hjá embættismanni
úr einhverju ráðuneytinu. Það
var sömuleiðis heimboð þannig
til orðið, að Bjami Einarsson
lektor í Höfn hafði ofurlítið
kynnzt ungum manni sem bauð
okkur heim. Fjölskyldan var
roskin hjón og tveir synir,
19 og 25 ára, sem báðir stund-
uðu nám.
Þau sögðu okkur nokkuð úr
sinni ævisögu meðan á styrjöld-
inni stóð, og var það sannar-
lega lærdómsrík frásögn.
Fyrir stríðið höfðu þau bú-
ið í borginni Gdynia, sem Pól-
verjar höfðu milli styrjaldanna
byggt norður við Eystrasalt,
til þess að eiga hafnarborg
við sjóinn. En einmitt sá lands-
hluti, Pólska hliðið, var hið
fyrsta sem Þjóðverjar hertóku
haustið 1939.
Tvisvar höfðu þáu alveg
misst heimili sitt í þeim átök-
um þar norður frá. Síðar fluttu
þau til Varsjá, og þar áttu þau
heima árið 1944. En einmitt
það ár gerðist sá atburður,
sem í huga Varsjárbúa virðist
einna viðkvæmastur, máski að
undanteknu því sem gerðist í
fangabúðunum í Auschwits.
Þjóðverjar sátu í Varsjá, en
undanhaldið var byrjað að
austan og sýnilegt til hverra
atburða mundi draga. Pólska
stjómin í London, sem leyni-
sambönd hafði heim, hvatti til
uppreisnar gegn Þjóðverjunum,
áður en Rauði herinn var svo
nærri kominn, að hann gæti
veitt stuðning. Uppreisnin var
hafin, en of snemma. Hún var
kæfð í þvílíku blóðbaði að það
yfirgekk langsamlega allt það
sem Varsjárbúar höfðu áður
fengið að reyna, og mun það þó
hafa verið nokkuð. Jafnvel var
aðalgata borgarinnar Nova
Sviat gerð að opinberum af-
tökustað. Þegar þetta gerðist
ótti Andrejewski, en svo hét
þessi gestgjafi okkar, ásamt
fjölskyldu sinni heimili í Var-
sjá, en hafði tekizt að koma
konunni og drengjunum til
frændfólks í smáþorpi úti í
sveit. Sjálfur var hann, þegar
þetta gerðist, af vissum ástæð-
um einnig fjarverandi og taldi
fjölskyldan öruggt, að það hefði
orðið honum til lífs, því í þessu
blóðbaði voru allir karlmenn
í nágrenninu skotnir, þeir er
voru innan 65 ára aldurs. Að-
eins börn og gamalmenni voru
látin í friði. En ég held að ég
gleymi seint þeirri alvöru, sem
skeiu út úr þessari frásogn og
ekki síður því sean hann sagði
að henni lokinni, því þá bætti
hann við: „En guði sé lof, nú
erum við öll saman og öll beil-
brigð. Við erum liamingjusamt
fólk.“ Áherzlan á síðustu setn-
ingunni, einkum á þessu lát-
lausa litla fomafni „við“, hún
gaf meira til kynna en iýsing
í löngu máli hefði getað gert.
Þótt fjölskyldan hefði þarna
í annað eða þriðja sinn séð
heimili sitt algjörlega í rúst-
ir lagt, og ennþá staðið alls-
laus uppi á raunverulegum
verðgangi, var það svo mikið
aukaatríðí, áð á það Var tæplega
minnzt, nema sem uppfylling-
aratriði í frásögninhi. Síðar
kom ég aftúr á héifnilið. Þá
var þar stödd 'systir' frúarinn-
ar, kona um sextugsaldur að
því er mér virtist. Hennar fjöl-
skylda hafði ekki sloppið svo
vel. Maður hennar, sem verið
hafði lögfræðingur í þjónustu
ríkisins hafði misst lífið, ein-
mitt í hringiðu þessara at-
burða.
Ég varð viða var við, að það
var eins og að koma við kviku
í huga fólks, ef þessa atburði
bar á góma í samtölum.
Þessi fjölskylda bjó í góðri
þriggja herbergja íbúð, í húsi,
sem ekki var fullgert að utan,
enda í hverfi sem verið var
að byggja upp.
Fjórða heimilið sem ég kom
inn á var sveitaheimili á sam-
yrkjubúi 80—100 km. fyrir ut-
an borgina. Búið áttu 22 fjöl-
skyldur. Mver hafði sitt íbúð-
arhús, sem voru mjög lík að
formi. Tígulsteins-hús ein hæð
með brotnu risi, 3 íbúðarher-
bergi á hæðinni og rúm í ris-
inu til að bæta fleirum við.
Þar var m. a. mikið af
heimaunnu innanhússkrauti,
bæði ofið og einkum útsaumað,
ábreiður yfir rúmum, vegg-
tjöld o. fl.
Fólkið tók okkur mjög vel,
við máttum vaða um allt og
skoða hvað sem við vildum
en tíminn var því miður held-
ur naumur.
Allt land búsins var 280 ha. i
og voru af þvi 167 ha. með|
korni, sem var aðalframleiðsl-J
an. Hitt var tún, beitiland og
dálítið skóglendi. Okkur mundi
ekki þykja þetta mikið land-
rými fyrir 22 fjölskyldur, enda
höfum við ekki áttað okkur á
því ennþá, hversu mikil verð-
mæti má fá af landi sem nógu
vel er ræktað. Því fólki sem
þarna talaði við okkur bar
sarnan um það, að lífskjörin
væru svo stórum betri en fyr-
ir styrjöldina að á engan hátt
væri sgman berandi.
★
Hér hefir nú verið lýst í
nokkrum dráttum því sem ég
annaðhvort sá, eða heyrði af
vörum þess fólks, er maður
átti tal við um þess eigin
reynslu. En eins og ég minnt-
ist á fyrr, þá verður að skoða
Pólland í dag í ljósi þess á-
stands er ríkti í styrjaldarlok-
in, einnig í ljósi þess ástands
er rikti fyrir stríð. Að ástand-
inu fyrir stríð vorum við vitan-
lega ekki sjónarvottar. En þær
upplýsingar sem okkur voru
gefnar um það samkvæmt eig-
in ósk, báru svo vel saman við
ýmislegt sem maður hefur les-
ið um það bæði fyrr og síðar,
ekki aðeins um Pólland held-
ur mörg önnur lönd sem á
svipuðu stigi voru, að engin
ástæða er til að rengja þær.
Og í sem fæstum orðum er
lýsingin þannig:
Pólland var mjög aftarlega
mikill fjöldi meira og minna
örkunrla. Það var ekki langt
frá 20 af hverju hundraði.
Margar borgir voru stór-
skemmdar en mest Varsjá,
85% eins og fyrr er sagt.
Járnbrauta- og vegakerfið 40%
eyðilagt. Nálega allar stærri
verksmiðjur annaðhvort eyði-
lagðar eða rúnar vélakosUn-
um, sem fluttur hafði verið
til Þýzkalands. Yfir 30 þúsund
smærri iðnvei'kstæði og verzl-
anir eyðilögð. Hundruð sveita-
Pólverja, og voru auk þess^
miklu háþróaðri iðnaðarlönd
fyrir.
Þetta er undraverður árang-
ur, sem aldrei hefði tekizt án
þeirra þjóðfélagsbreytinga, sem
gerðar voru.
í landbúnaðinum hefur aftur
á móti gengið hægar. Við jarða-
skiptinguna var sköpuð fjöl-
menn sjálfseignarsmábænda-
stétt. En eftir því sem ég gat
næst komizt, mundu býlin vera
of lítil til þess að geta hvert og
Fornar byggingar, sem lagðar voru í rústir í heimstyrjöldinni, eru endurreistai í
sínum ga mla stíl.
um efnahagslega afkomu miðað
við Evrópulönd. Sömuleiðis var
rekstur iðnaðarins á mjög lágu
stigi. Kringum 80% af fjár-
magni því sem í iðnaðinum var
bundið, var enskt, franskt eða
amerískt. Aðalgreinar iðnaðar-
ins voru: Kolanám, járnvinnsla
og járnbrautargerð. Atvinnu-
leysi stöðugt fyrirbrigði, mis-
munandi há tala, einna hæst á
árunum 1929—1932 eða um hálf
milljón.
Pólland hefur alla tíð verið
mikið landbúnaðarland. En
mestur hluti landsins var í
eigu stórjarðeigendanna.
Milljónir bænda og landbún-
aðarverkamanna áttu ekkert
land. Það olli stórkostlegum
útflutningi fólks árlega. Sem
dæmi um afkomuna mætti
nefna að í sjálfu kornræktar-
landinu mátti fjöldi bænda-
fólks ekki leyfa sér að borða
brauð nema á helgidögum. Kar-
töflur voru soðnar oftar en
einu sinni í sama saltvatninu
til þess að spara salt, og eld-
spíturnar klofnar í 2—4 hluta,
til að hægt væri að kveikja
á sömu spítunni oftar. Ég skal
geta þess, að þetta tvennt síð-
asta hafði ég þegar fyrir stríð
lesið um í lýsingum manna er
kynnt höfðu sér þjóðfélags-
ástand þessa lands. Enn frem-
ur að 25% af sveitafólkinu
kunni hvorki að lesa né skrifa,
en í bæjunum mun það ástand
hafa verið betra.
Þetta voru aðaleinkenni lífs-
ins fyrir stríðið, bæði hjá
verkamönnum og bændum. En
hvernig var svo að stríðinu
loknu? Ég hef aðeins lýst
nokkuð þeim fáu atriðum sem
ég gat sjálfur skoðað, en nokkr-
ar tölur úr opinberum skýrsl-
um munu þó gera mína fátæk-
legu mynd fyllri.
6 milljón manns höfðu fall-
ið eða verið drepnir í fanga-
búðum, en auk þess var stór-
þorpa eyðilögð og kvikfénaðin-
um slátrað.
Ég skal láta þetta nægja,
enda nægir það til að sýna
hvaða verk var að vinna. En
strax þegar landið hafði verið
frelsað og hafizt var handa
um endurreisnina, þá voru
gerðar tvær grundvallarbreyt-
ingar.
Hin fyrri var þjóðnýting
stóriðnaðarins og bankanna.
Stóriðnaðurinn og námurnar
voru tekin úr höndum hins er-
lenda fjármagns, og innlendra
auðmanna, sem aðstöðu höfðu
í skjóli þess eða í félagi við
það.
Þjóðnýtt voru öll fyrirtæki
sem höfðu meira en 50 manns
í vinnu. Á minni fyrirtækjum
var heimilaður einkarekstur,
og svo er enn.
Hin aðalbreytingin var skipt-
ing landsins milli bændanna.
Landið var tekið af stórjarð-
eigendunum, og' fengið í hendur
smábændum og leiguliðum sem
erjuðu það. Eru nú samkvæmt
opinberum heimildum nærri
88% í eigu einstakra bænda.
Ríkisbú eiga 9,6% en hitt í
eigu sameignarfélaga. Þessar að-
gerðir báðar eru sú kúgun
sem hin vestræni áróður sí-
fellt hamrar á, og sem einn
af okkar stjórnmálamönnum
komst svo að orði um i út-
varpinu fyrir skömmu, að lifið
væri ekki þess vert að lifa
því, ef við hana skyldi búa.
Áætlanir voru gerðar um
uppbyggingu og framleiðslu-
aukningu, og nú á þessu ári
er að ljúka annarri 6 ára á-
ætlunni sem hófst 1949.
Nú er svo komið að Pólland
er orðið 5. mesta iðnaðarland
Evrópu. Heildarframleiðslan er
á undan Ítalíu og á hælum
Frakklands. En báðar þessar
þjóðir eru miklu fjölmennari,
og guldu smávægilegt afhroð
í styrjöldinni, samanborið við
eitt út af fyrir sig tekið upp
fuílkomna véltækni án þess að
ofbjóða framleiðslumöguleikun-
um með of miklum kostnaði,
vegna þess að vélakosturinn
mundi ekki nýtast. Hins vegar
kom það álit greinilega fram,
að Iandbúnaðurinn væri svo
mikill þáttur í efnahagskerfi
þjóðarinnar, að það ylti á mjög
miklu fyrir efnahag hennar í
framtíðinni, að vel tækist til
um að vélvæða hann og auka
framleiðsluna þar með. Þróunin
hnigur í þá átt, að þessir smá-
bændur ganga í félög og stofna
sameignarbú, eins og þetta sem
ég kom á. Þó virtist mér að
ekki væri þetta komið í veru-
lega fast form. T. d. var okkur
sagt að þrennskonar háttur
gæti verði hafður á við mynd-
un slíkra félaga. Það yrði of
langt mál að fara að lýsa því í
einstökum atriðum, en mér kom
það þannig fyrir sjónir, að
raunverulega væri verið að
leita þess forms, ev heppilegast
kynni að reynast fyrri framtíð-
ina.
Það er líka staðreynd, sem
ekki þýðir að mótmæla að þrátt
fyriT allt sem þurft hefur að
leggja í endurreisn og fjár-
festingu eru lífskjör alls fjöld-
ans miklu betri en fyrir stríð-
ið, og fara batnandi ár frá
ári. Ég' skal ekki þreyta neinn
með tölulestri, um neyzlu-
aukninguna á íbúa, þótt það
væri dálítið freistandi. Áður er
dálítið minnzt á launakjörin.
Það sagði heldur lítið, því það
eina sem gildir í þeim efnum,
er að bera saman tekjur fólks-
ins og verðlagið í búðunum. Ég
reyndi að gera það eftir því
sem ég gat, og' vil segja þetta:
Allar þær vörur sem teljast til
nauðsynjavara virtust mér í
það lágu verði, að auðvelt væri
að lifa góðu lífi fyrir þau laun
sem algengust eru. Hinsvegar
eru svo þær vörur, sem teljast
Frainhald á 27. síðu.