Þjóðviljinn - 24.12.1960, Blaðsíða 23

JÓLABIAÐ ÞJÓÐVIL JANS (2J
.. i Þegar jökulskjöldur ísaldar var slærstur náði hann alls sfaðar úl á hrún landgrunnsins fyrir sunnan land, en norðanlands
stóðu fjöll upp úr og jafnvel hluti landgrunnsins, Þar hjarði birkið af fimbuiveturinn mikla og þegar hlýna tók aftur fyrir
10.000 árum lagði það leið sína suður á bóginn. Það var 1.009 ér á leiðinni fii Reykjavíkur...
Hér hefur öskufal! kaeft skó?. Stoín ungs barrtrés, sem nú er orðinn að steini,
stendur uppréttur í berginu með rótum. Myndin er tekin í Hengifossgljúfri.
Berg þetta er síðtertiert að aldri eða nokkurra milijón ára gamall.
(Ljósm.: Þorl. Einarsson).
*T> 'íyrir eitthvað um 10.000 árum.
Þessi ártöl þurfa flest nánari rann-
sóknar, eru ekki eins nókvæm og í
m annkynssögunni!
'•— Þetta er forsaga, en aðalefni
ritgerðarinnar er um loftslag á nú-
tíma, síðustu 10.000 árin.
BIRKISKÓGAÍi Á GRÍMS-
EYJARSUNDI
— Hvernig lestu á mýrarnar? —
— Saga mýranna ritast með frjó-
kornum jurta. Plönturnar dreifa frjóv-
um ó ári hverju. Sögu mýranna má
lesa með því að taka snið úr mýri
og telja öU þau frjó, sem finnast á
mismunandi dýpt eða stöðum á snið-
lnu. Sagan birtist, þegar reiknað er
út hlutfall milli frjóa hinna ýmsu
tegunda í sýnishorninu og útkomurnár
eru settar upp í línurit.
— Er nokkur munur á frjói táp-
mikiUar plöntu og kræklu? —
— Birkifrjó eru ávallt eir.s, og
mér hefur ekki tekizt að greina milli
frjóa birkis og fjalldrapa. —
— Farið þið eftir magni frjóanna
í hverjum sentimetra í mýrinni?
— Sýnishornin eru venjulega tek-
in með 5—10 sm millibili.
— Fyrir laudnám er nær eingöngu
hægt að styðjast við birkifrjó. Við
landnóm koma margar nýjar jurtir
til sögunnar, sem sýna kornu manns-
ins; þær veita litla vitneskju um
Ioítslag, en gefa eindregið til kynna,
hvenær menn ■ setjast hér að. Arfi
og annað iilgresi er helzti förunaut-
ur mannsins.
—»• Maðurinn birtist þá sem ill-
gresi í jarðsögunni. —
— Það lætúr nærri — arfi og tún-
ííflar. En auk þess verður þá fyrst
vs.rt ' kornfrjós, líklega byggs. Hér
hafa fundizt frjó tveggja bruggjurta.
Sigurður Þórarinsson fann fyrstur hér
í Þjórsárdal 1939 frjó malurtar og
mjaðarlyngs. Síðan fann ég frjó þess-
ara sömu jurta í Borgarmýri hér við
Reykjavík. Hvorug jurtin lifir hér nú.
— Ilvernig kemstu að því, að
elztu mýramar muni vera um 15.000
ára gamlar?
— Náltvæmar aldurstölur fást með
því að mæla magn geislavirks kol-
efnis í plöntuleifunum, birkilurkum og
mó. Eizt slík kolefnismæling er úr
Seltjörn hér við Reykjavík, og reynd-
ist mórinn uiti 9000 ára g'amall. Um
það leyti nær birkið frá Norðurlandi
að festa rætur hér syðra. Hér syðra
er birkilaust áður, en birkilausa
skeiðið tekur yfir um 1/4 hluta af
myndunarskeiði mýranna. Þess vegna
tel ég að þær hafi tekið að mynd-
ást fyrir um 14.000 árum.
— Hefur birki vaxið lengur á Norð-
nrlandi?
— Birki hjarði á Norðurlandi allan
jökultímann. Það hefur'iraxið þar frá
því áð tertíértímanum fyrir um 60
miíljónum árá, þegar elztu jarðlög
urðu til á íslandi.
— Birkið kemur þá úpp úr At-
lantshafinu með landinu?
1000 ÁRA FERÐALAG BIRKISINS
— Við vitum ekki, hvernig gróður
hefur borizt til íslands, hvort það hef-
ur verið tengt öðrum löndum eða
ekki. Upphleðsla landsins tekur mjög
langnn tíma, hefst fyrir 60 milljónum
til 70 milljónum ára og þá vaxa hér
kulvísir laufskógar. Á tertier kólnar
um heim allan, eftir því sem nær
dregur jökuttíma. Hér fækkar lauf-
trjám, og í lok tímabilsins eru senni-
lega nær eingöngu barrskógar ríkj-
andi á íslandi. Þá hefst jökultíminn,
og við þykjumst vita með vissu, að
hér hafi a.m.k. verið þrjár ísaldir, en
á milli þeirra eru allmörg skeið, þegar
hlýrra er í veðrí, hlýaldir. Einu trjáteg-
undirnar, sem lifa af fyrstu ísöldina
hér á Íslímdi, eru elrir, birki, víðir og
einir. Á þeirri næstu, sem var að
líkindum hörðust þeirra allra, þá náðu
jöklar suður til miðþýzku fjallanna,
— deyr elririnn út, og eftir verður
birki og víðir, sem einnig hjara af
síðustu ísöld. Á ísöldunum voru, jökl-
ar miklum mun þynnri norðan lands
en sunnan. Úrkoman á jökultíma hef-
ur einkum verið i sunnan átt eins og
enn í dag, svo að snjóað hefur aðal-
lega á sunnanverðan jökulskjöldinn,
en vindamir verið orðnir þurrir, þeg-
ar þeir komu norður yfir hájökulinn.
Norðanlands hafa staðið upp úr jökl-
inum fjallgarðar og einstök íjöil og
jafnvel hluti af landgrunninu. í jökl-
úíh jökuTtlmáns var bundið svö mikið’
vatn, að sjávarborð hefur a.m.k. stað-
ið 100 m neðar en í dag. Mikill hluti
af landgrunpi Norðurlands er innan
við 100 m ó dýpt, t.d. sundið milli
Grimseyjar og lands. Sennilega hef-
ur þetta landgrunn verið yfir sjávar-
máli á ísöldum, og þar hefur hjarað
gróður. Þar hefur verið mjög þurrt
í veðri, meginlandsloftslag með hlýj-
um sumrum, en köldum vetrum. Veðr-
áttan hefur ekki verið umhleypinga-
söm, eins og hún er í dag. Þarna óx
birki m.a. Strax og jökla leysti,
breiddist birki út að f jallgarðinum
milli Eyjafjarðar og Skagafjarðar og
■allt austur til Austíjarðafjalla. En
hlýindin voru ekki nægileg til þess,
að það kæmist yfir fjallgarðana á
síðjökultíma; það kemst ekki suður og
vestur yfir fjöll íyrr en á nútíma, eða
fyrir um 10 þús. árum. Eftir það
breiðist birki mjög fljótt út um land
allt og er komið hingað til Reykja-
vikur fyrir um 9000 árum. Ferðalag
birkisins frá Eyjafirði til suð-vestur-
lands hefur tekið um 1000 ár eða
skemmri tíma. Fyrir 9000 árum tek-
ur loftslag að hlýna og verður mild-
ara en það er í dag eða hefur verið
á síðustu öldum. Þá hefur verið þurrt
víða, þar sem r.ú eru mýrar; Lurka-
lög sýna, að skógur, tápmikill, hefur
vaxið i mýrunum. Þetta sést einnig
á því, að meira er af birkifrjói í mýr-
um fyrir 6000 til 8000 árum en áður.
Fyrir tæpum 6000 árum vex úrkoma
á iandi hér og reyndar alls staðar
urh heim, svo að birki hrekst úr
mýrunum, en helzt á þurrlendinu í
kring. Fyrir rúmum 4000 árum minnk-
ar úrkoma, og birkið klæðir aliar
mýrar að rýju, eins og frjógreining-
in ber með sér. Svo tekur að kólna
í veðri aftur á mörkum bronsaldar og
járnaldar, um 500 f. Kr. og því kulda-
skeiði lýkur ekki fyrr en í lok sið-
ustú aldar. Veðurfar hefur líklega
aldrei verið jafnslæmt, hrakviðrasamt,
hvað eigum við að segja, síðustu
10.000 árin eins og á 18. og 19. ö’d.
Það er versta skeiðið. Veðuríar er að
smáversna frá því um 500 f. Kr. og
fram á 19. öld, en auðvitað g'erist það
í smásveiflum. Hér á íslandi nó jökl-
ar lengst fram um 1890 á þessu skeiði.
Annars staðar eru þeir mestir um
miðja öldina, í Ölpunum og Skandin-
av'u, Þar tekur að hlýna litlu íyrr.
— Nú verða dálítil hlýviðraskeið,
ef svo mætti, segja, hlýrra en á und-
an og eftir, á þessu tímabili, t.d. á
8. og 9. öld; er það ekki?
— Jarðfræðin fæst lítt við svo
skamman tíma; hún bregður upp heild-
armyndum. — Frjógreiníngin greinir
varla skemmri tima en aldir hér á
íslandi enn sem komið er. íslenzka
flóran setur henni mörk, og hún er
svo fábreytt, að við höfum ekki teg-
undir, sem ákvarða veðurfarið ná-
kvæmar.
— Hvað segir þú um litlu ísöldina?
Enskur veðuríræðirgur sagði mér
heilmikið um litlu ísöldina fyrir rúm-
um 10 árum. Hann taldi hana ná frá
því um 1580 til ,1850 á norðurhveli
jarðar.
— Þetta heiti er amerískt og Hklega
til orðið veslur í Alaska. Það er not-
að um síðasta hluta kuldatímans, sem
ég gat um áðan, en hér lýkur þessari
ísöld ekki, ef við eigum að nota það
nafn, fyrr en um 1890. - Þetta heiti
er tii' orðið við jök'ainæíingar. ránn-
sóknii' á stærð jöklaima, táknar það
tímabil, þegar þeir voru stærstir s;ð-«
ustu 10.000 árin. —
— Hver benti fyrstur á. að gróður,
birki, hefði lifað af jökultímann á
Eyjafj arðarsvæðinu ?
— Ég held það hafi verið Steindór
Steindórsson í grein í Náttúrufræð-
ingnum 1937. —
— Hver er upphafsmaöur mýravís-
indanna? —
— Svíinn Lemtard von Post, jarð-
fræðh’gur, birti fyrstu frjógreindu
mýrasniðin fyrir um 50 árum; þetta
eru sænsk visindi. — Þessi írjógrein-
ing hefur síðax: breiðzt út um víða
veröld. — Það hefur komið í ljós, að
veðurfarssveiílur eru svipaðar um
heim allan, — verða um svipað leyti.
ELZTU HEKLUGOS
— Hvað vitum við um eldgos á
íslandi eftir jökultímann, t.d. Heklu-
gos? Ég á ekki við þau. sem gerzt
hafa síðustu 500 til 600 árin, því af|
Framhald á bls. 37.
.HjENGIFOSS. Gljúfur er opna í bók jarðsögunnar. Hér á landi eru
margar slíkar „fróðleiksopnur“, ein til dæmis við Ilengifoss í Fljótsdal. Á milli
blágrýtislaganna, sem runnið hafa sem hraun, er fom jarðvegur.
(Ljósm : Þorl. Einarsson).