Þjóðviljinn - 29.12.1974, Blaðsíða 5

Sunnudagur 2», doembcr l»74. ÞJOOVILJINN — StPA i
af eiiendum vettvangi
ZAMBI
Lögregla og andófsfölk I Salisbury

wttj
Ródesía
Senn skiptir
um nafn
Ekki liður á löngu þar til les-
endur fréttablaða þurfa að leggja
á minnið nýtt nafn á afrisku riki:
Zimbabwe. Svo nefndist gömul
borg, sem nú er I rústum, en rúst-
ir þessar sýna að háþróuð afrisk
menning var við lýði i Ródesiu
löngu áður en hvitir menn fóru að
sækja þangað frá Suður-Afriku i
lok siðustu aldar.
Forsaga
Ródesia heitir eiginlega Suður-
Ródesia enn þann dag i dag. Svo
hét landið á opinberum skjölum á
tlmabilir.u 1953—1963, þegar það
myndaði bandalag með Norður-
Ródesiu (nú Zambiu) og Nyasa-
landi (nú Malawi), en bandalag
þetta var i raun einskonar tilraun
hvita minnihlutans I þessum fyrr-
verandi nýlendum breta til að
framlengja yfirráð sin eða festa
þau i sessi. Hin löndin tvö hlutu
sjálfstæði þegar bandalagið
leystist upp, en þar var hviti
minnihlutinn miklu fáliðaðri en i
Ródesiu. Hvitir menn i Ródesiu
hafa I raun stjórnað landinu án
beinnar ihlutunar frá London sið-
an árið 1923, en þá var landið gert
að „sjálfstjórnarnýlendu”.
A árunum 1890—1923 var
Ródesiu stjórnað af British
South Africa Company, en það
var einkafyrirtæki, sem stofnað
var af Cecil Rhodes, einum af
máttarstólpum breska heims-
veldisins. Umboð félags þessa
var fengið með konunglegu gjafa-
bréfi frá Viktoríu drottningu. Arið
1922 gengu hvitir ibúar landsins
(enginn spurði hina þeldökku
frekar en þegar kompaniinu var
„gefið” landið) til atkvæða-
greiöslu um það, hvort landið ætti
að gerast hluti af Suður-Afriku.
8.774 vildu að landið yrði bresk
nýlenda en 5.989 vildu sameinast
Suður-Afriku.
Hlutur breta
Um sama leyti er að vakna til
lifs þjóðernishreyfing meðal af-
riskra ibúa landsins, Þegar á
heildina er litið má segja, að það
hafi verið ein helsta yfirsjón for-
ingja þeirra um nær fimmtiu ára
skeið, að ofmeta vilja og áhuga
breskra stjórnvalda til að rétta
hlut hinna þeldökku Ibúa landsins
gagnvart valdamönnum i Salis-
bury.
Þegar minnihlutastjórn Ians
Smiths lýsti einhliða yfir þvi árið
1965 að landið væri sjálfstætt
lýstu bresk stjórnvöld þá ráðstöf-
un ólögmæta, enda var þeim ekki
stætt á öðru ef þau vildu ekki
spilla þeim mun meir sambandi
sinu við nýfrjáls riki i Afriku sem
verið höfðu breskar nýlendur. A
þeim tima sem liðinn er siðan,
hafa foringjar blökkumanna, sem
allmargir sitja i fangelsum Ians
Smiths, átt viðræður við breska
ráðherra. En þær viðræður voru
lengst af mjög á einn veg: bresku
ráöherrarnir ræddu ekki valkosti
i alvöru, heldur stilltu viðmæl-
endum að mestu upp andspænis
orðnum hlut: sifelldum undan-
slætti af hálfu bresku stjórnarinn-
ar á kostnað hins þeldökka meiri-
hluta i landinu.
Skammsýni hvitra
Það er svo önnur saga, að Ian
Smith og hans menn höfðu ekki
vit á að bjarga sér með þvl að
fallast á málamiðlunartillögur
þær sem breska stjórnin bar fram
meðan Ihaldsflokkurinn var við
völd. Hefðu þær náð einhverskon-
ar samþykki, þá hefði forræöi
hvitra I Ródesiu framlengst eitt-
hvab. En Ian Smith og ráðunaut-
ar hans munu hafa treyst bæði á
að portúgalir héldu velli i nýlend-
um sinum fyrir vestan þá og aust-
an, I Angólu og Mozambique, og
svo á stuöning Suður-Afriku-
stjórnar. Nú er nýlenduveldiö
hinsvegar að hrynja og meira að
segja hin harðsviraða kynþátta-
kúgarastjórn I Suður-Afriku verð-
ur eitthvað að slaka á apartheid-
stefnu sinni vegna þrýstings utan
að og innan frá.
Ráðstefna
Eins og sagt hefur verið frá i
fréttum hefur þegar verið samið
um einskonar vopnahlé milli
skæruliðahreyfingar blökku-
manna og hinna hvitu sveita.
Þegar hefur verið ákveðið að efna
til ráðstefnu um væntanlega
stjómarskrá landsins i byrjun
næsta árs. Ef að þar verður sam-
ið, þá er nokkurnveginn vist að
þarverður um „afríska” lausn að
ræða, hvort sem hún verður látin
taka gildi fljótt eða i nokkrum á-
föngum.
Smith: hefur misst af öllum lest-
um
Muzorewa biskup — sundrung dr
sögunni?
Um leið fækkar málsaðilum.
Áður fyrr voru hafðar uppi kröfur
um að breska stjórnin og Samein-
uðu þjóðirnar leystu málið (S.Þ.
samþykktu á sinum tima við-
skiptabann á Ródesiu, sem hefur
reynst fremur auðvelt að fara i
kringum með aðstoð portúgala og
Suður-Afriku). Nú eru þessir aðil-
ar fyrst og fremst áhorfendur.
Forseti Zambiu, Kaunda, er
sagður hafa lagt mjög að foringj-
um blökkumanna að semja um
vopnahlé og ráðstefnuhald og á
hinn bóginn hefur Vorster, for-
sætisráðherra Suður-Afriku lagt
að Ian Smith að gera slikt hið
sama. Og nú munu þeir eigast við
sem málið mest varðar: Ian
Smith og fulltrúar hinnar afrisku
þjóöfrelsisafla, og eru þar eink-
um þrir menn nafngreindir.
ZAPU
Joshua Nkomo hefur um tiu ára
skeið setið I fangabúðum af-
skekktum i austurhluta Ródesiu.
Hann hóf feril sinn sem verklýðs-
leiðtogi og á árunum 1950—60 var
hann ýmist einn af forystumönn-
um skammlifra þjóðernissinna-
flokka, fulltrúi þeirra á alþjóðleg-
um þingum, eða I fangelsum. Árið
1961, þegar vald hinna hvitu virt-
ist enn mjög sterkt, varð honum
það á að fallast á málamiðlun á
ráðstefnu um framtið Ródesiu i
London, sem veitti þeldökkum
mönnum rétt til aðeins 15 af 65
þingsætum. Hans eigin stuðnings-
mennbrugðustsvoharkalega við,
að hann breytti um afstöðu. Þeg-
ar flokkur Smiths kom til valda
áriö 1964 krafðist Nkomo ihlutun-
ar breskra hersveita, og fyrsta á-
kvörðun Smiths sem forsætisráð-
herra var að láta handtaka hann.
Joshua Nkomo er nú formaður
ZAPU (Zimbabwe African Peopl-
es Union) og er talinn njóta mikils
fylgis, þótt að sjálfsögðu sé erfitt
um það að dæma vegna þess á-
stands sem rikt hefur I landinu.
ZANU
Ndabangini Sithole, kennari og
meþódistaprestur, var áður einn
af helstu samstarfsmönnum
Nkomos. En árið 1963 stofnaði
hann sinn eigin flokk, ZANU, þar
eð hann og margir aðrir töldu að
Nkomo væri ekki nógu róttækur
talsmaður hagsmuna blökku-
manna. Zanu var bannaður árið
1964 og Sithole var dæmdur i eins
árs fangavist. Sama dag og hann
var látinn laus að afplánuðum
dómi, var hann settur i fimm ára
stofufangelsi án dóms. Daginn
áður en átti að láta hann lausan
1968 var hann ákærður fyrir á-
form um að myrða Ian Smith og
tvo aðra hvita ráðherra og var
dæmdur I sex ára fangelsi.
I bréfi sem Sithole tókst að
smygla til ráðstefnu Zanu i
Zambiu árið 1971 hafnaði hann til-
boði frá Zapu um samfylkingu.
Það var á þessum fundi að Zanu
ákvað að herða skæruhernað á
eigin vegum og hefur hreyfingin
siðan verið langsamlega virtasti
aðilinn i frelsisbaráttu blökku-
manna. Af eðlilegum ástæðum er
erfitt að dæma um það hve mikils
stuðnings Zanu nýtur meðal
blökkumanna Ródesiu, en það er
augljóst að skæruliðum Zanu
hefði ekki tekist að ná árangri
andspænis vel vopnuðu liði Ians
Smiths, sem hefur suðurafriskar
sveitir sér til aðstoðar, nema að
þeir hefðu notið aðstoðar og fyrir-
greiðslu frá ibúum viðkomandi
héraða. Zanu hefur komið sér upp
vel virku kerfi pólitiskra áróðurs-
Joshua Nkomo: úr fangabiiðum
aö samningaborði
manna og fræðara og þessi hreyf-
ing nýtur einna mest álits og
stuðnings I grandrikjum Ródesiu,
Zambiu og svo Tanzaniu.
Biskupinn
Þriðji leiðtoginn er Abel Muzor-
ewa, fyrsti þeldökki biskup meþo-
dista i Ródesiu. Hann er helsti
talsmaður „andófs án ofbeldis”
gegn stjórn Smiths.
Þegar ANC (African National
Council) var myndað fyrir þrem
árum til að virkja þeldökka menn
til andstöðu við málamiðlun, sem
Ian Smith og breska stjórnin
höfðu gert með sér, var hann kos-
inn formaður þeirra samtaka.
Málamiðlun þessi hefði skotið þvi
á frest i 65 ár, að afrisk meiri-
hlutastjórn tæki við völdum.
Andstaðan bar góðan árangur
og varð til þess að ihaldsstjórnin
breska hætti að reyna að þvinga
fram málamiðlanaáform sin.
Muzorewa biskup mun hafa
gert einhverskonar leynilega
málamiðlun við Ian Smith. En
stjórn ANC hafnaði þvi sam-
komulagi eftir aö sigurför Fre-
limo, þjóðfrelsishreyfingar
Mosambik og stjórnarbyltingin i
Portúgal gerbreyttu hinu gamla
valdahlutfalli i Afriku sunnan-
verðri.
Þaö var ekki fyrr en fyrir fáum
vikum að biskupinn fyrst lagði
blessun sina yfir skæruhernað
sem baráttuaðferð. Gerðist það
um leið og foringjar þjóðfrelsis-
hreyfingarinnar komu saman i
Lusaka, höfuðborg Zambiu, og
var biskup þá i forsæti. Margt
breytist á skömmum tima á þess-
um slóðum. Fyrir skemmstu voru
hinir herskárri foringjar Afriku-
manna vanir að fordæma Muzor-
ewa biskup sem einskonar póli-
tiskan bullukoll eða jafnvel svart-
an Kvisling. Nú hafa allar fylk-
ingar komið sér saman um „Yfir-
lýsingu um einingu Zimbabwe”.
Þar með hefur Ian Smith verið
sviptur einu sinu helsta vopni:
innbyrðis deilum meðal foringja
blökkumanna.
áb. tók sanian. Byggt á DN