Þjóðviljinn - 29.12.1974, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. desember 1974.
ENN EiN
TILLAGA UM
KAFLAí
JÓLABÓK
Enn einu sinni veröum viö aö
játa það meö hryggö, að ekki hef-
ur unnist timi til aö fjalla um all-
ar þær ágætu bækur sem islend-
ingarsetja saman fyrir jólin. Og I
þriöja sinn bregðum við á þaö
ráöa aö búa til kafla úr hugsan-
legri jólabók, „Bernskubrek og
æskuþrek”, sem vel má skoöa
sem einskonar umsögn um marg-
ar jólabækur f nútiö og framtfö.
Kaflinn er tiltölulega sjálfstæö
frásögn af llfi ungs drengs i
Skálmavfk f byrjun siöasta
heimsstriös.
1 fyrri bindum þessa verks hef-
ur verið frá þvi greint, hvernig
viö hrossabrestir og grallaraspó-
ar könnuðum stigapallinn heima,
siðan blettinn við húsið og þá
iþróttasvæðið þar fyrir framan.
Nú er að segja frá framsókn
okkar inn á lendur andans og
leyndardóma lifsins.
Hvaö kom fyrir?
A hverjum morgni skokkuðum
við i átt til skólans fullir af trún-
aðartrausti i garð umheimsins.
Við bræður áttum akkúrat meðal-
langt I skóla að sækja i þann tið
eða 450 skref. (Sbr. dr. B. Josef-
son: Distance from home to
school in Iceland. Statistical &
sociological survey. Ministry of
Culture, R. 1984). Stundum bar
svalur norðanvindur okkur á
vængum sinum og stytti okkar
göngutimann, stundum blés út-
synningsrigning i ung og opin
andlit okkar og tafði þennan
sama tima. Náttúran var að
byrja að kenna okkur afstæðis-
kenninguna.
Skólahúsið var tvilýft, steypt
hús i timburhúsaplássi og einkar
virðulegt. Afar okkar höfðu
steypt það i höndunum um alda-
mót, mulið I steypuna grjót með
stórum hömrum og fengið tiu
aura fyrir tunnuna og gigt i bakið
og þótti gott. Niöri voru þrjár
kennslustofur i röð og fyrir fram-
an þær allmikill gangur, fullur af
ótrúlega sterku bergmáli. Fyrir
enda var læstur skápur sem hægt
var að draga fram úr orgel á hjól-
um til morgunsöngs. Fyrir fram-
an fyrstu stofu hékk hljómmikil
bjalla og forn, hin eina sem sann-
ar landmám ira fyrir daga
Ingólfs. Á hana voru letruð orðin
Céard a tharla, sem þýðir: hvað
kom fyrir? — og það er einmitt
þeirrispurningu sem við erum að
reyna að svarajþessari bók bóka,
sem þér nú lesið.
Snemma gala gaukar
1 skólanum lærðum við lestur
og skrift, lika margt gott iðja eins
og þar stendur. Og við iærðum
lika á lifsins bók. Þar flugu um
bekki augnagotur, kinnroði,
spenna, timabréf og teipur stigu á
rist pilta i ljúfu daðri eins og ekk-
ert væri. 1 plássum eins og
Skálmavik er mikil náttúra, eins
og segir i bókaauglýsingum, og
fór snemma af stað á þessu tima-
bili samfélagssögunnar. Sumir
fræðimenn halda þvi fram, að
snemmbært ástalif hafi mjög
haldist í hendur við vanþróun i
öðrum skemmtanaiðnaði og svo
skort á þeirri firringu, sem siöar
kom og klauf samfélagið i frum-
einingar og hélt uppi um þær bux-
um um leið. (sbr. dr. A. Hann-
balowizc: Seksualne problemy
naroda islandskiego w XX wku.
Warszawa, 1984).
Svo var nefnilega mál með
vexti að virkt ástafar hófst i
plássinu þegar menn voru 8 ára
að aldri eða þar um bil og stóð
siðan til ellefu eða tólf ára aldurs.
Þá var oft gert hlé (sem félags-
sálfræðingar hafa átt erfitt með
að skýra enn í dag) til 15 -16 ára
aldurs að á ný var af stað farið
með fullum krafti og mikilli al-
vöru. Upp úr þvi, en ekki fyrr,
fóru menn að lifa áfengislifi einn-
ig. Þessi þjóðlega hefð hefur rofn-
að siðan með rugluðu gildismati.
Nú orðið byrja menn áfengislif á
12-14 ára aldri i þvi skyni að ryðja
voru einhv. tilhl. til grúppusex,
venjulega i þvi formi, að 3-5
strákar og ein stelpa (i mesta lagi
tvær) mynduðu einhverskonar fé-
lagsskap um áhugamál sin. Var
þar gott samkomulag eins og i
frumkommúnismanum (sbr. Fr.
Engels, Uppruni fjölskyldunnar,
einkaeignarinnar og rikisins, R.
1951). Þess skal og getið, að frum-
kvæðið var svotil ailtaf af stúlkna
hálfu, i öðru og verra menningar-
umhverfi hefði veriö sagt að þær
úr vegi hindrunum á þróun kyn-
lifsins og tekst misjafnlega með
sivaxandi firringu og tauga-
strekkingi.
Lífkerfið
Þessi bráðþroska áhugi á leynd
armálum lifsins var mjög i anda
hugblæs þess sem i plássinu rikti.
Um mál þessi var jafnan fjallað
éinarðlega og af fullri kurteisi,
eða eins og plássskáldið Kristófer
Freyr segir i bók sinni Vængjuö
hrogn:
Hljóp þá foli minn
I fljót sælu
kom ei upp siöan
átta daga.
Við vorum frá upphafi vega,
grallaraspóar og hrossabrestir, i
nánum tengslum við lifkerfið:
fisk i sjó (hrogn og lifur), fiski-
flugur ur.dir vegg, breima ketti,
lóðafar á hundum, tilhleypingar
og tuddasóknir. Þröng húsakynni
þess timabils beindu og augum
okkar mjög eindregið aö fordæmi
eldra fólks og reyndara (sextán
ára og eldri), sem einatt var að
skjótast inn i beituskúra, bak við
hrunda lifrarbræðslu, inn i hlöður
og ólæsta kjallara — slæm götu-
lýsing gerði þá sem spiónerað var
um litt vara um sig og spiónana
litiu þá djarfari og áræðnari. Eins
og draugsi sagði: skemmtilegt er
myrkrið.
Siöan tók okkar kynslóð að iðka
þann lærdóm sem litrikur hvers-
dagsleikinn að enni rétti. Tvö og
tvö saman eins og fara gerir. Þó
drægju stráka á tálar. Þetta
frumkvæði mun arfur frá mæðra-
veldi (matriarkhat) sem tiðkast i
mörgum veiðimannaþjóöfélög-
um, þar sem karlar fara til veiða
(hér: sjómenn) og koma aftur
eða koma ekki, en konur gæta
elds og velta áfram kynslóðunum
hvað sem feðrum liður. (Sbr. L.
Morgan: Primitive Society. N.Y.
1890).
Táp og f jör
Þótt skömm sé frá að segja
verður að viðurkenna að þetta lif-
kerfi okkar var ekki i félagslegu
samhengi við námsefnið i skólan-
um sem slikum. Þar var fyrsta
Mósebók i góðu gildi. Bæði sköp-
unarsagan og syndaflóðið.
Hitt er svo annað mál, að það
var lif og fjör i okkar bekkjar-
deildum. í skólakerfinu gilti sú
einfalda regla, að krakkar sætu i
skóla þar til þau kynnu nokkurn
veginn að lesa. Af þvi að ýmsum
reyndist þetta ansi timafrekt
verkefni með ööru, voru jafnan i
hverjum bekk nokkrir piltar er
setið höfðu svo lengi i sama bekk
að þeir höfðu nokkurn veginn I
fuliu tré við kennarana I hrygg-
spennu og boxi, og gat þvi oft
skapast mikil spenna og sannur
keppnisandi þegar kennari reyndi
að þagga niður i okkur i timum.
Þetta jafnvægi raskaðist ekki
fyrr en Stefán stóri kom til skól-
ans, en hann hafði haft vaðið fyrir
neðan sig og gengið á námskeið i
fantatökum á lögregluskólanum
áður en hann hélt til Skálmavik-
ur. En hann var ekki langlifur I
okkar glaða hóp, Stefán þessi.
Dag einn fylltum við tuttugu
vatnsbyssur af bleki og skutum á
hann öll i einu. Hann varð satt að
segja afskaplega hissa. Daginn
eftir var hann horfinn.
Burtreiðar
Hinsvegar þorðum við ekki i
Gvönd skólastjóra. Gvöndur hafði
verið prestur i Keflavik en gefist
upp við að þjóna þvi óguðlega
hyski, eins og hann sagði. Hann
trúði á reikningsbækur ólafs
Danielssonar og Bifliuna eins og
hún var löng til. Hann var risi að
vexti, herðabreiður eins og
kommóða, svartbrýnn eins og
Brésjnéf, hárið úlfgrátt, striga-
bassi. Sá eini sem þorði til við
Gvönd var Diddi Bjögg, lltill
skratti og kattliðugur sem Inter-
pól hefur ekki getað klófest enn i
dag þrátt fyrir ærnar ástæður til
þess.
Diddi hafði einhverju sinni ver-
ið rekinn úr tima og leiddist ein-
veran. Hann náði sér þvi I hest
og reið honum upp tröppurnar og
inn á skólagang. Hesturinn komst
i hugaræsing i þessu óvenjulega
umhverfi og skeit á gólfið eins og
vonlegt var. Af ganginum barst
til okkar dynkur, einkennilegt
fótatak og lykt þar sem við sátum
hjá Gvöndi, sem benti með löngu
priki á nafnlaust landabréf, en
slik landabréf voru hans yndi og
eftirlæti. Með prikinu danglaði
hann svo i hausinn á þeim, sem
villtust á Berlin og París á kort-
inu, allt i góðu þó. En i þvi Gvönd-
ur heyrir undirganginn og tekur
við sér, hefur Diddi náð i bjöllu-
prikið og hringdi nú hinni helgu
Irsku klukku sem mest hann
mátti. Gvöndur snarast fram og
við á eftir. Hann kallar: Og ertu
þarna drengandskotinn, og Diddi
svarar: Er ég vist! Þeir fóru nú
að berjast með bjölluprikinu og
landafræðiprikinu — þetta voru
einskonar burtreiðar, þvi Gvönd-
ur var sjálfur á hæð við strák á
hesti. Diddi varö undan að láta
með brotna lensu og meiddan
hest. Þetta var held ég eini ósigur
hans i tilverunni. Hann stofnaði
siðan I Reykjavik aðeins 16 ára
gamall litið og snoturt hóruhús
fyrir varnarliðið, og margt fleira
var honum til lista lagt.
Frelsið í veði
Við blekuðum Stefán stóra á
flótta. Við kveiktum i leikfimis-
húsinu af þvi okkur þótti of kalt
þar. Við skutum gleraugun af
Þórhalli lánga með pappirsþot-
um. Við tókum eitt sinn rafmagn-
ið af plássinu til að flýta jólafri-
inu. En við gátum ekki sigrað
Gvönd, i þessum aðfara stétta-
baráttunnar sem striðið við kenn-
arana var. Ekki einu sinni i
morgunsöngmálinu fræga. Fleiri
urðu að lúffa en Diddi Bjögg, lög-
regluskelfir.
Gvöndur hafði loks náð i kenn-
ara sem kunni að spila á orgelið i
skápnum. Hann ákvað þvl að
• þurrka af þvi rykið og láta skól-
ann byrja á morgunsöng.
Morgunsöngurinn byrjaði klukk-
an átta og stóð i fimm minútur.
En rétt fyrir jól datt Gvöndi i hug
að breyta til og láta okkur mæta
fimm minútum fyrir átta i
morgunsöng til að skerða ekki
fyrstu kennslustund.
Við hlýddum þungbúin á þenn-
an boðskap, sögðum fátt upphátt,
en hugsuðum öll sem eitt barn: sá
fjandi skal aldrei komast á. Sú
hneisa má aldrei henda að við
syngjum I okkar eigin tima. Niöur
með Gvönd, afsprengi dansk-Is-
lensks afturhalds. Lifi söngfrels-
iö. Nemendur alls skólans sam-
einist!
Um götur og port þessa litla
samfélags á hjara veraldar var
dag þennan riðið net samstöð-
unnar og stéttarvitundar. Neistar
flugu á milli nemenda og mögn-
uðu eldmóð alveg sjálfkrafa, án
foringja og skipulagningar.
Akvöðrun einingarinnar var sterk
og afdráttarlaus: Við myndum öll
steinþegja eins og fiskar næsta
morgun.
örlagastund
Næsta morgun dró Bii söng-
kennari orgeliö fram úr skápn-
um, snýtti sér á rauðum vasaklút
og sagði að við skyldum heims-
umbóla i tilefni væntanlegrar
hátiðar.
Orgelgarmurinn stundi upp
fyrstu töktunum en enginn tók
undir.
Gvöndur steig feti framar,
horfði á okkur byrstur og spurði,
hvern fjandann þetta ætti að
þýða?
Sterkar sveiflur fóru um þögn-
ina i ganginum. Það hefði mátt
heyra flugu andvarpa.
Nú, NO, sagði Gvöndur og
mögnuðust undirtónar I röddinni.
Enginn söngur. Sálir okkar
júbluðu. Fram allir nemendur, og
fjöldinn snauði, sungu þær á inn-
löndum hugans. En lofa skal dag
að kvöldi.
Við vorum svo óheppin, að fyrir
miðju, framan við orgelið, höfðu
einar tiu stelpur hópast saman.
Framhald á bls. 18