Þjóðviljinn - 24.12.1977, Blaðsíða 20

I* 8IDA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 24. desember 1977
FRÁSÖGUÞÁTTUR EFTIR TORFA ÞORSTEINSSON
í HAGA
,,Saga sveitarómagans er saga menningarinnar”.
Mynd eftir sovéskan listamann.
Það bar til tiðinda aB bænum
HestsgerBi i Austur-Skaftafells-
sýslu þann 28. október áriB 1888 aB
ljósmóBir Borgarhafnarhrepps,
Björg Björnsdóttir, var kvödd til
konu i barnsnauö og brátt var
ungur sonur þar i heiminn borinn,
sveipaöur reiíum og iagöur aö
móBurbrjðsti, þar sem hann sofn-
a&i sæll og áhyggjulaus I seyrinni
veröld. BarnsfæBing er ávallt
nokkur viBburður svo vart t.d. i
borginni Betlehem fyrir meir en
19 öldum, er ungt sveinabarn
skaut rúmverska Keisaraveldinu
siikum skelk ibrjóst, að keisarinn
fyrirskipaBi liflát allra svein-
barna þar.
Engu heimsveldi var ógnaB viB
fæBingu litils sveins, sem i
HestsgerBi fæddist á haustnóttum
1888: en nærri lá aB fjöllin um-
hverfis bæina á Mörkinni tækju
jóBsótt af harmi viB fæBingar-
fréttina. MóBir hins unga sveins
Ingunn Þorsteinsdóttir f. 1860, er I
manntali kölluð húskona i Hests-
gerBi og var þetta hennar annað
barn. Þvi hinn 9. nóvember 1884
hafði henni fæ&st annar sonur,
sem Helgi hét og kom siðar viB
sögu austur i Múlasýslu.
Helsjúk móðir
Engar heimildir geymast um
óskir eBa vonir barnsmóBurinnar,
Ingunnar Þorsteinsdóttur, er
yngri sonur hennar fæddist, en
hart var i heimi þessarar ungu
móður og flestar leiBir til lifs-
bjargar lokaBar svo aB fárra
kosta var völ nema sveitarfram-
færi. Sjálf var móðirin helsjúk af
brjóstveiki á framfæri móBur
sinnar, Þórlaugar Jónsdóttur.
Þórlaug er þetta ár talin vera
húskona i Hestsgerði og hefur á
framfæri börn sin þrjú, Helgu,
Ingunni og Bjarna og aö auki
óskilgetinn son Ingunnar, Helga
Einarsson, 4 ára gamlan.
Foreldrar hans eru Ingunn
Þorsteinsdóttir þá 28 ára og Einar
Gislason, fyrrverandi vinnumaö-
ur á Smyrlabjörgum, sem
drukknaði viB hvalskurö i Hólsósi
9. mai 1887.
Stuttu eftir fæöingu yngra son-
arins I HestsgerBi eða þann 5
nóvember er hann guöi falinn i
heilagri skirn, en kristnum söfn-
uöi til umsjár og framfærslu. 1
skirninni hlautþessi 8nátta gamli
sveinn nafnið Kristinn, sem mun
hafa veriö móBurnafn föður hans,
Pálma Benidiktssonar sem þá er
talinn vera vinnumaður á
Smyrlabjörgum og samkvæmt
prestsþjónustubók Kálfafells-
staöarkirkju eru guöfeögin hans
viö skirnarathöfnina systkinin
Björg Björnsdóttir ljósmóðir og
Björn Björnsson, bóndi i Borgar-
höfn, en þau voru systkin Ingi-
bjargar ömmu þess, sem þennan
þátt hefur tekið saman.
Vidburöarík
hrakningasaga
Strax að skirnarathöfn lokinni
hefst löng og viöburöarrfk hrakn-
ingasaga umkomulitils barns,
sem á fárra kosta völ I heimi
miskunnarlitils mannlifs. Þegar
fæBinguna ber aö I Hestsgerði var
forsjá fjölskyldunnar i umsjá
ömmu barnsins, Þórlaugar Jóns-
dóttur frá Skálafelli en hún var
ekkja Þorsteins Ingimundarson-
ar fyrrverandi oddvita Borgar-
hafnarhrepps.
Með hliösjón af þessu má ljóst
vera, aö fjárhagur þessarar
ekkju er mjög þröngur, þar sem
hún býr án jarönæöis, vafalaust
meB mjög litinn bústofn og ein-
ustu bjargræöisvegir utan viö bú-
ið engir aBrir en veiBiskapur af
sjó.
Nú þegar Þórlaug Jónsdóttir
tók aö vega og meta afkomuhorf-
ur sinar, mun henni hafa þótt
Barn
er
oss
fætt
þunglega horfa um hag sinn.
Þegar svo ný mannvera bættist I
hópinn, var ekki i annab hús aö
venda, en að leita ungbarninu
sveitarframfæris, en þaB voru
þung spor, hverjum þeim, sem
foröast vildi þá vansæmd að
þiggja af sveit. Og þá þrautar-
göngu mun hún hafa taliö barns-
fööurinn Pálma Benediktssyni
maklegast að ganga.
Um sömu mundir sem barns-
fæBinguna ber aö I Hestsgerði,
geysaöi illkynjuö farsótt i Suöur-
sveit, sem lagði lagði margt fólk i
rúmiö og olli einnig einhverjum
dauBsföllum. Mjög þjarmaBi far-
sótt þessi aö heimili Þórlaugar
Jónsdóttur, svo aö hjálpar var
leitaB til næstu bæja og þaöan
fengnir unglingar til aö annast
útiverk og einnig til aö hjúkra
sjúkum. Erfiðast af öllu var þó aö
annast kornabarniö, Kristinn
Pálmason, sem kvakaBi 1 rúm-
horni helsjúkrar móBur. Einn
daginn, sem farsóttin þjarmaöi
einna fastast aö heimilisfólki i
HestsgerBi, bjó Þórlaug Jóns-
dóttir Kristin litla i reifa -
stranga og baö unglinganá,
Guörúnu Bergsdóttir frá Borgar-
höfn og Þorstein Sigurösson aö
fara meö barniö aö Smyrlabjörg-
um og afhenda þaö barnsfööurn-
um, Pálma Benediktssyni til
umsjár.
„Enginn bannar mér
umráöarétt á
rúminu..”
Þegar unglingana frá Hests-
geröi bar aB garði á Smyrlabjörg-
um, meö ungbarn i reifum, birtist
gustmikil húsfreyja I bæjardyr-
um og lagöi blátt bann viö þvi, aö
bærniB væri boriö inn i sinn bæ og
b a r n s f ö B u r n u m Pálma
Benediktssyni bannaöi hún út-
göngu. v'arö þarna einhver oröa-
senna á milli unglinganna og hús-
freyju, sem enduöu meö þvi, að
unglingarnir lögöu barniö I hlaB-
varpann og skunduöu siBan aftur
heim á leið. BarnsföBurnum,
Pálma Benediktssyni féllust
hendur viö þessa atburði. Komst
hann út bakdyramegin á bænum,
lagöist þar niður og grét beiskum
tárum.
Um þessar mundir var vinnu-
kona á Smyrlabjörgum Ingibjörg
Jónsdóttir, ekkja Einars Gisla-
sonar, sem áöur er nefndur. Þeg-
ar hún heyröi hvaða atburBir
voru aö gerast úti i hlaövarpa,
vildi hún komast út og veita veik-
buröa mannveru hjúkrun, en var
varnað útgöngu af húsmóöurinni.
Komst hún þá út um bakdyr, tók
barnið upp af hjarninu, bar þaö
inn I baöstofu og lagöi þaö I rúm
sitt. En viö húsmóöurina sagöi
hún: ,,Þú bannar mér ekki
umráBarétt á rúminu minu Guö-
rún. Og af matnum mlnum má ég
miöla litlu munaöarlausu barni”.
Á næsta degi gekk barnsfaBirinn,
Pálmi Benediktsson á fund odd-
vitans, Siguröar Sigurössonar á
Kálfafelli og baö um sveitarfram-
færi fyrir ungan son.
Allmerk saga af
feðgunum
Var sú fyrirgreiðsla fúslega
veitt og Kristni Pálmasyni útveg-
aö uppfóstur og framfærsla af
Borgarhafnarhreppi. 1 manntali
Borgarhafnarhrepps nokkur
næstu ár má lesa nafna Kristins
Pálmasonar og erhann þar titlaö-
ur „sveitarómagi”, sem vafa-
laust hefur ekki veriö taliö neitt
sæmdarheiti.
Barnsmóöirin Ingunn Þorstein-
dóttir komst aldrei aftur til fóta-
vistar. Hún lést I Hestsgeröi þann
7. desember, réttum 40 dögum
eftir barnsfæöinguna. Fáum ár-
um siöar er Þórlaug Jónsdóttir
látin, en börn hennar, Helga og
Bjarni orönir landnemar aö
Grund I Vföidal, sem er aídala-
býli I landi Stafafells i Lóni. Þar
giftist Helga frænda sinum, Jóni
Sigfússyni, þeim sama er lengdi
íslandssöguna um einhverjar
aldir meö fundi rómversku pen-
inganna i landi Bragöavalla i
Alftafirði. Bjarni kvæntist Hagn-
hildi Siguröardóttur frá Bæ i Lóni
og var um langt árabil bóndi aö
Hraunkoti, mikill vinur höfundar
þessa þáttar. Frá honum er kom-
inn stór hópur mannvænlegra af-
koménda.
Litli drengurinn óskilgetni,
Helgi Einarsson, sem i Hests-
geröi dvaldi I skjóli ömmu sinnar
og frændsystkyna I upphafi þessa
frásöguþáttar, fluttist meö móö-
ursystkynum sinum aö Viöidal i
Lóni og dvaldist þar einhver ár.
Um dvöl sina i Viöidal, og lifs-
venjur og heimilishætti á þessu
æskuheimili sinu h°fur hann
skrifaö mjög greinargóöa frásögn
i Sunnudgasblaö Timans. Hann
varö siöar bóndi og hreppsstjóri á
Melrakkanesi i Suöurmúlasýslu,
virtur og vel látinn af öllum, sem
honum kynntust.
Um bóndann, Pál 'Benedikts-
son, sem húsum réöi á Smyrla-
björgum er greinargóö frásögn i
æviminningum Þorleifs Jónsson-
ar I Hólum og i bók Þórbergs
Þóröarsonar ,,t Suöursveit” er
greinargóö lýsing á kjarnakon-
unni Guörúnu Hallsdóttir.
Sveitarómagans Kristins
Pálmasonar er einnig minnst I
minningarþáttum Steinþórs á
Hala.
Feögarnir Kristinn Pálmason
og Pálmi Benediktsson eignuöust
einnig allmerka sögu, sem þvi
miöur er hvergi skráð og þvi eng-
ar heimildir aö styðjast viö, utan
munnmælasagna.
Saga sveitar-
ómagans, saga
menningarinnar
Rithöfundurinn Þórbergur
Þórðarson segir svo i bók sinni:
„Bréfi til Láru”, aö saga
islenskra sveitarómaga sé saga
islenskrar menningar. ósann-
gjarnt er aö túlka þessi ummæli á
þann veg, að illa hafi verið aö
þeim búiö, sem sveitarframfæris
leituöu I fæöingarsveit Kristins
Pálmasonar, en sá andi mun þar
almennt hafa veriö rikjandi, aö
smánarblettur, sem nálgaöist
afbrot varö ættarfylgja sérhvers
manns, sem leita þurfti sveitar-
framfæris. Þaö lifsviöhorf mun
hafa veriö samgróiö sérhverjum
þjóöfélagsþegni, sem lagöi alla
lifsorku fram til að lifa af eigin
framtaki. Þaö lifsviöhorf mun
hafa ráöiö ákvöröun ekkjunnar
Þórlaugar Jónsdóttur fremur en
ræktarleysi viö umkomulaust
barn. Strax þegar drengurinn
stálpaöist tók faöir hans hann af
sveitarframfæri og annaöist upp-
eldi hans uppfrá þvi.
Svo virðist mega ætla af
framanskráöri frásögn aö ekkjan
Þórlaug Jónsdóttir hafi ekki taliö
vera mikinn kjörvið I barnsfööur
dóttur sinnar. Hvort sú ályktun
hefur veriö réttmæt, skal enginn
dómur hér á lagöur. En svo vel
vill til, aö Pálmi Benediktsson er
ekki aö öllu ókunnur höfundi
þessa þáttar. Ein af fyrstu
bernskuminningum minum frá
æskuheimili minu að Hvammi I
Lóni, er um sérkennilegan, ein-
fættann næturgest, sem mér stóð
ógn af. Þessi næturgestur var
Pálmi Benediktsson, sem þarna
var að heimsækja foreldra mina,
en hjá þeim hafði hann verið eitt
ár i vinnumennsku, er þau bjuggu
i Gamla-Garði, sem þá var smá-
býli i Borgarhafnarhreppi. I ferð
Pálma aö Hvammi mun þaö hafa
gerst að hann gaf mér, ungum
dreng, eyrnarmark sitt, sneitt
framan hægra og gagnvitaö
vinstra. Þvi marki fargaði ég, er
ég erfði eyrnamark afa mins,
sem mér var annt um að varö-
veita.
Um afreksverk Pálma i vinnu-
mennsku hjá foreldrum minum
kann ég fátt frásagnarvert, en um
þær mundir, sem elstu bræöur
minir voru aö vaxa úr grasi i
Borgarhöfn, lék sér þar I sama
túni sveininn Kristinn Pálmason
sem foreldrum minum og bræðr-
um var að góöu kunnur.
Sérkennileg för
i snjó
Ariö 1891 gerðist sá atburöur I
iifi Pálma Benediktssonar, sem
markaöi honum örlagaspor upp-
frá þvi. Mun hann þá hafa verið