Þjóðviljinn - 01.10.1978, Síða 9

Þjóðviljinn - 01.10.1978, Síða 9
Sunnudagur 1. október 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9 skáldanna, heldur lifir og hrærist i draumum og undirmehvitund hvers manns. Eins og Lautréamont haföi sagt: „aö ljóöiö veröum viö aö semja öll”. Helstu ráöleggingar Bretons viö sjálfkrafa skriftir eru þessar: „Gleymdu þvílikur snillingur og gáfumaöur þú og allir aörir eru... Skrifaöu hratt án þess aö hafa eitthvert ákveðið málefni i huga Vertu nógu fljótur og freistastu ekki tilaöstaldraviö nokkurtorö, hvaöþá að lesa þaö yfir sem þú ert búinn aö skrifa. Fyrsta setn- ingin kemur sjálfkrafa, því þaö liöur ekki þaö augnablik aö ein- hver setning brjótist ekki fram utan frá hinum meövitaöa huga okkar... Treystu siðan hinni óþrjótandi uppsprettu hviskurs- ins”. Samfelld bylting Flest viöfangsefni Bretons eru aö visu ljóöræns eölis. En hann skyldi fuUkomlega, aö þaö eru sálræn og pólitisköfl, sem mestan þátt eiga i' þvi, aö kiíga imyndun- arafl mannsins og aröræna lik- ama hans. Hann áleit aö hin sósialiska bylting væri frumskil- yrði fyrir algjöru frelsi mann- kynsins. En hann áleit hana ekki fuUnægjandi, til þess aö tryggja fjöldanum listrænt tjáningar- frelsi. Súrrealisminn felur þannig i sér rökfræöina milli listtjáning- ar og byltingar. Hann stUlir ytri og innri veru- leUia saman -ekki hvorum á móti öðrum, heldir lið fyrir liö — og athugar siðan skipulega gagn- kvæmt aödráttarafl og innbyrðis skilning þessara veruleika. Hann gefur svo þessum samleik afla eins mikiö svigrúm og nauösyn- legt er, til þess að mynda sameig- inlega stefnu og verða aö einum, heilsteyptum raunveruleika. Breton hélt þvi fram aö bylting- in yröi að vera samfeUd, ekki aðeins efnahagslega, heldur i öllu, bæði hvað varðar fjöldann og svo einstaklinginn — og störf- uðu súrrealistarnir mUciö með vinstri öflunum. Sjálfur gekk Breton i franska kommúnista- flokkinn árið 1927. Hann sagöi sig siðan úr honum 1935, þegar stalinisminn hafði svikiö öll grundvallaratriði rússnesku bylt- ingarinnar. Einnig var staða stalinismans gagnvart listinni hrUcalega afturhaldssöm, enda hafði hann af henni hreint nota- gUdi og öll öreigamenning sett i form sósialrealisma. Allt þetta varð til þess, aö Breton taldi sig ekki geta starfað lengur innan flokksins, og ákvað aö halda baráttunni áfram utan vébanda hans. Upp frá-þessu byrjar megn- ið af súrrealisku hreyfingunni að starfa meö hinni svokölluðu „vinstri andstöðu”, sem saman- stóð aðallega af trotskyistum. A menningarsamkundu i Mexikó 1938 hitti Breton svo Leön og Nataliu Trotsky, sem þá voru i útlegö. Með þeim tókst náin vinátta og skrifuðu Breton og Trotsky saman stefnuskrá fyrir sjálfstæöa by ltingarlist („Manifesto for an Independent Revolutionary Art”). TU varúöar skrifaöi Diego Rivera undir stefnuskrána i staö Trotskys, þegar hún var gefin út. Þessi stefnuskrá er eitt sam- feUt neyðaróp til allra byltingar- sinnaöra rithöfunda og lista- manna, um aö skipuleggja sig i samtök. Þau samtök (Alþjóða- bandalag byltingarsinnaöra lista- manna) voru reyndar stofnuö, en leystustupp i siöari heimstyrjöld, en þá höföu flestir súrrealistanna i Evrópu snúist á sveif meö anarkistum undir kjörorðinu: „Opnið fangelsin! Gefiö hernum fri! ” En stefnuskrá Bretons og Trotskys erenn i dag lifandi tákn óheftrar samvinnu listarinnar og byltingarinnar. Traustari vörn hefur ekki verið tekin upp fyrir nauðsyn sjálfstæörar listar i rás byltingarinnar. ,,Hin kommúniska bylting er ekki hrædd við listina. Hún gerir sér grein fyrir þvi, að hlutverk listamannsins i úrkynjuðu kapitalisku þjóðfélagi einkennist fyrst og fremst af átökum ein- stakUngs við hin ýmsu þjóöfé- lagsform, sem eru honum andvig. Ef listamaöurinn er sér meövit- aöur um þetta, þá nægir þessi staöreynd ein, til þess að gera hann aö samherja byltingarinn- ar... LITX RATURES Titilblaö „Littérature”, teiknaö af Francis Picabia. 1922. Viö viöurkennum auövitaö, aö byltingarriki verður að geta var- ist gagnárásum borgarastéttar, sem á þaö til að veifafána visinda og lista sem tylliástæöu. En þaö er ómælanlegt dýpi milli tíma- bundinna aðgerða, sem byltingin beitir sér til varnar, — og beins ásetnings um aö leggja höft á alla menningarlega sköpun... Markmiö okkar eru: Sjálfstæö list — i þágu bvltingar- innar. Bylting — i þágu frelsis listarinn- ar.” Súrrealisminn lifir Ariö 1966 lést André Breton og þúsundir ungra stuðningsmanna og aðdáenda fylgdu honumtil grafar. Þvi súrrealisminn er eng- in stefna sem ,,var”, heldur lifir hann og þróast áfram eins og byltingin. Og sá listamaöur sem gerir sér grein fyrir þjóöfélaginu sem hann hrærist I, og finnur nauösyn byltingar og listar, fyrir einstaklinginn og fjöldann, — sá maöur lifir og starfar i anda súrrealismans. En þaö er eins meðsúrrealismann og hina sönnu ást, hann er ekki auðfundinn i dag, þvi megniö af ungum lista- mönnum afneitar pólitik i hvers konar mynd, og flestir byltingar- sinnar þykjast yfir þaö hafnir aö taka hlutverk listarinnar til um- ræðu. Yfirleitt er til umræðu „fagurfræöilegt nonsense” i öðru horninu og „efnahagsparabólur” i hinu. En ég ætla nú samt aö segja ykkur eina sögu frá Italiu. Siöast- liðinn vetur voru tveir kornungir kommúnistar drepnir af fasist- um, rétt eftir að herra Moro var rænt. Dauði þeirra sætti engri alþjóöasorg né hneyksli. Fréttin komst varla fyrir i dagblööum Italfu, — slik var sorgin yfir Moro og viðbjóðurinn i garö ræningja hans, eins og öllum mun þykja eðlilegt. En þessir tveir félagar, Fausto og Iaio (róttækir strákar úr æsku- lýðshreyfingu kommúnista, en fengu samt ekki tima til þess að upplifa mikla pólitiska reynslu), þeir áttu fjölskyldur og félaga sem syrgöu þá, ekki siður en páf- inn syrgði Moro. Nú hafa þessir félagar gefiö út allmerkilega bók, sem tileinkuö er Fausto og Iaio, og heitir hún „Þvfliik hugmynd aö deyja i mars”. Bókin er safn minnis- blaöa, dagbóka, hugsana, ljóöa, bréfa og teikninga, sem hinir ýmsu vinir og félagar höfðu gert um og eftir hinn grimmilega og óréttláta dauöa, sem Fausto og Iaio höföu oröið að þola. Sumir höföu ekki einu sinni þekkt þá. Enginn skilgreinir sig sem ljóö- skáld eöa rithöfund. Þetta er aöeins frjáls tjáningarmáti hinna ólikustu félaga, eins konar sjálf- krafa skrif, þarsem undirmeövit- undin kemur óheft fram, meö alla sina reiöi, spurningar og vonir. Flestir þessara félaga voru alls ekki aö skrifa fyrir utanaðkom- andilesendur.þeir voruaöeins að tjá sig innbyrðis i niðurbældri og sameiginlegri sorg. En þaf sem svona atburður er ekkerteinsdæmi, átti þetta erindi til allra, blööunum var safnað saman og útkoman er stórkost- lega ljóöræn og pólitisk bók. Hún er ekki aðeins merkileg vegna þess að hún byggir á pólitfskum staöreyndum, heldur gefur hún fyrst og fremst betri hugmynda- fræðilega og þjóðfélagslega mynd af vinstri hreyfingunni i dag, — i nýju, ljóðrænu formi. Svo tökum undir kjörorö gömlu súrrealistanna: „Breytum lifi o k k a r ”( R i m b a u d ) , og „Umbreytum heiminum’ (Marx). Á 150 ára afmæli Ibsens Henrik Ibsen Teikning: Olaf Gulbransson. Jón Viöar Jónsson skrifar um leikhús Það hefur vart farið fram hjá neinum sem eitthvað fylgist með bókmenntum ogleiklist i nágrannalöndum okkar að þar er þess nú viða minnst að 150 ár eru liðin frá þvi Henrik Ib- sen fæddist. Mest hefur umstangið að sjálfsögðu verið i Noregi, þar sem leikhússtjórar, bókaút- gefendur og bókmennta- fræðingar hafa öðrum fremur haldið uppi af- mælisfagnaði. Nýjum útgáfum á verkum Ib- sens hefur veriö hrúgaö upp á bókamarkaöi og þarlend leikhús keppast viö að setja þau á sviö. íslenska þjóöleikhúsiö liggur ekki heldur á liði sinu og mun sýning þess á Máttarstólpum þjóöfélag- ins eiga aö vera angi af hátiöar- höldunum. Hinn dularfulli máttur tölustafsins 150 hefur greinilega gert vörumerkið Henrik Ibsen ó- venju útgengilegt og þeir sem græöa svo á öllu saman erú máttarstólpar þess þjóöfélags sem Ibsai þreyttist aldrei á aö út- húöa i verkum sínum. Skrýtin af- mælisveisla Þaö er ekki laust viö aö þetta tilstand,i tiiefni þess aö 20. mars áriö 1828 eignuöust þau Knud Ib- sen kaupmaöur i Skien á Þela- mörk og kona hans Marichen Altenburg sveinbarn, verki kát- broslega, spyr ji maður sig hverj- um sé eiginlega verið aö þóknast (þaösegir sigsjálft aö aödróttan- irnar hér aö framan eru aðeins smekklaus og misheppnuð til- raun undirritaös til aö vera fynd- inn á kostnaö þeirra góöu manna sem erusifelltaöfórna bæöi tima og peningum til þess aö aörir geti fengið ódýrt og gott lesefni). Það þykir vissulega góöur siöur aö halda merkismönnum veislur, þegar þeir eiga stórafmæli, en Ibsen sjálfur hefur nú legiö i gröf sinni i 72 ár og allir samtima- menn hans eru löngu farnir sömu leiö. Þeir sem hafa áuga á aö lesa þaö sem eftir hann liggur geta hvenær sem er nálgast þaö i bókasöfnum og þaö er vandséö aö skáldskapur hans eigi neitt frek- ara erindi viö menn, af þvi sér- staklega stendur á i dagatalinu. Annaöhvort á Ibsen erindi til fólks eöa hann á þaö ekki. Rykfallnar bókmenntir? Og raunar er það einmitt þar sem hm'furinn stendur i kúnni. Þegarþesser minnst að vissára- fjöldi er liöinn frá þvi eitthvert af stórmennum andans, svo sem Shakespeare, Goethe eöa Dante, kom i heiminn eða hrökk upp af, dettur engum i hug að gera sig aö athlægi með þvi aö spyrja upp- hátt, hvort þessi skáld hafi nokk- uð að segja nútimamönnum. Um Ibsen gegnir ööru máli. Hvaö eftir annaö hafa veriö gefin út dánarvottoröá skáldskap hans og banamein ýmist talin listræn i- haldsmennska eöa pólitlsk. 1 aug- um þeirra sem aöhylltust leikhús absúrdismans, sem spratt upp i Frakklandi á sjötta áratugnum, var Ibsen æösiprestur þess natúraliska raunsæis, sem tröll- reiö evrópsku leikhúsi, gersam- lega óhæft til aö lýsa sálarangist og tilvistarvandamálum nútima- fólks. Hvaöaerindi gat skáld,sem fékkst einkum viö aö lýsa félags- legum og geörænum truflunum noskrar yfirstéttar i lok nitjándu aldar, átt viö þá sem voru sann- færöir að einn góöan veðurdag yröi atómsprengju kastaö ofan á höfuöiö á þeim og allt sem þeir gætu gert væri að sætta sig viö vonleysiö og tilhugsunina um dauðann? Aseinni árum hafa svo ýmsir bókmenntamenn,sem telja sig marxista,ráöistgegn verkum Ibsens meö vopnum hugmynda- fræöirýninnar, en markmiö þeirrar aöferöar er aö koma upp um þá meira eöa minna vafa- sömu hugmyndafræði sem skáld og listamenn eru stööugt aö reyna aö smygla inn á saklausa les^ endur sina. Samkvæmt kenn- ingum þessara fræöimanna eru verk Ibsens uppfull af borgara- legum hugsunarhætti og þar af leiðandi afskaplega óholl lesning. Þaö sem undirritaöur hefur séö af þessu tegi hefur honum þó virst fremur beinabert, eins og vill verða um þær bókmenntarann- sóknir sem gefa sér niöurstööuna fyrirfram. Róttækur niðurrifsmaður Þaö er dálitiö kaldhæönislegt að þannig skuli hafa farið fýrir þvi skáldi, sem var á sinum tima talinn rótækastur allra lista- manna. Um verk hans stóö eih'fur styr og mestan hluta höfundar- ævi sinnar varð hann að dveljast erlendis, á italiu og i Þýskalandi. I augum ihaldsmanna var hann guölaus niöurrifsmaður, sem tætti sundur allt sem löghelgaö var og viðurkennt. Verk hans þóttu móögun við rikjandi fagur- fræöi og innihald þeirra sibleysi og viðbjóöur. Æskufólk og fram- sæknir menntamenn sáu hins vegar i' leikritum hans ánrifa- mikla málsvörn fyrir frelsi og mannúölegri samfélagshætti. I viötökunum, sem verk hans hlutu, spegluöust þvi viðtækari á- tök, kynslóða, lifsviðhorfa og jafnvel sttta. Þaö fór ekkert á milli mála hvar Ibsen stóö sjálfur 1 þeirri baráttu. Verk hans fjalla að visu einkum um hástéttarfólk og borgara, en þau gera þaö á gagnrýninn hátt og viöa flettir Ib- sen miskunnarlaust ofan af tvö- feldni borgaralegs siðgæðis og hugsunarháttar. Spillt fjölskyldulíf Þetta á framar öðru viö um fjölskylduleikritin, sem Ibsen hóf aö skrifa um miðjan áttunda"ára- tuginn. Hann átti þá langan höf- undarferii aö baki, en verk hans frá þeim tima eru nokkuö ósam- stæö og því nær ómögulegt aö gera þeim tæmandi skil i stuttri blaðagrein. Fjölskyldudramaö virðist hins vegar hafa veriö þaö tjáningarform, sem best hæföi þeim vandamálum sem Ibsen vildi fjalla um, og þvi beitti hann allt til loka. Ef undan er skilinn Pétur Gautur (1867) erufrægustu verkhansi þessum hópi. Munstr- iö er yfirleitt svipað: viö kynn- umst borgaralegri fjölskyldu — heimilisfeöurnir eru yfirleitt kaupsýslumenn eða embættis- menn — sem virðist lif a i sátt og samiyndi. Smám saman kemur þó i ljósaðfólkþettahefur margt Sjá næstu siöu

x

Þjóðviljinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.