Þjóðviljinn - 20.01.1980, Blaðsíða 10

10 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 20. janúar 1980
Samtfmalist
á Stedelijk-safninu í Amsterdam
Árni Ingólfsson skrifaði um Stedeljik-
safnið i Amsterdam í síðasta Sunnudags-
blaði/ þar sem hann lýsti sögu hins
merka safns samtímalistar og kynnti
helstu listamenn og stefnur sem þar er
að finna. I þessari grein heldur Árni
kynningu sinni áfram# drepur á helstu
línur i myndlist nútímans. Þriðja og
síðasta grein Árna um Stedeljiksafnið
birtist næsta sunnudag.
Wfllem de Kooning (1904)
Amerísk list
eftir stríð—
í seinni heimsstyrjöldinni flúðu
margir framsæknustu listamenn
Evrópu til Bandarikjanna, sem
að leiddi af sér listsögulega
breytingu. Paris var nú ekki
lengur i fararbroddi i list
samtimans, heldur New York.
Þessi breyting ól af sér öfluga
hreyfingu ameriskrar listar i
fyrsta skipti i sögunni. Hópur
myndlistamanna varð þekktur
undir nafninu ,,The New York
School”. Þeir máluðu abstrakt,
en með sterkum expressioniskum
áhrifum, nú þekkt sem Abstrakt-
scpressionismi. Þarna má
einkum greina i tvo þætti:
1. ,/Action Painters"
(atlögu-málarar), uppspenntir af
krafti mannsandans, þar sem
málverkið stendur sem áþreifan-
legt endamark. I abstrakt-
expressionismanum má greina
sterk áhrif frá Willem de
Kooning, þótt verk hans væru
ekki sýnd opinberlega fyrr en
1948.
Willem de Kooning (1904)
flutti frá Rotterdam i Hollandi
til Bandarikjanna áriö 1926, þar
sem hann komst fljótt i kunnings-
skap viö listamenn. I fyrstu
málaði hann abstrakt og i anda
Picassos, þaö var i byrjun fjórða
áratugsins. Um 1950byrjaöi hann
á frægri myndröð um konur.
Hann geröi konumyndir sem
kyntákn, i liki frjóseminnar eða
vampiru. I lok sjötta áratugsins
vann hann eingöngu abstrakt, en
eftir það koma kvenfigúrur hans
aftur sem að hann málar þá
gjarnan i landslagi. Hann býr nú
á litlum skaga sem gengur út frá
Long Island og heitir Louse Point,
en nafniö ku vera fengið að láni úr
Hómerskviðum þar sem
sólaruppkomunni er lýst sem
bleikum fingrum yfir
haffletinum.
Pensildrættir og efnisáferð er
mjög auðsýnileg i verkum de
Kooning, striginn er málaður með
kraftmiklum hreyfingum. Hann
vinnur ekki eftir fyrirframgeröri
áætlun, hann leyfir málverkinu
að hjálpa sér á meðan hann
vinnur það, fyrirvaralaust og i
félagi við hugdetturnar. Hann
snýr myndinni nokkrum sinnum
áður en hann fær ákveðið sig hvað
á að vera upp og hvað niður og
lýkur við verkið áður en að hann
gefur þvi nafn.
2. „Colourfield málarar",
eru þekktir fyrir að mála sérlega
stóra myndfleti og kraftmikla
túlkun. Þekktastur þeirra er
Barnett Newman.
Barnett Newman (1905-
1970).
Myndir hans eru oft mjög
stórar og skiptast i fleti, sumir
þeirra eru málaðir meö þynntum
litum, aörir þaktir. Þetta gerir
það aö verkum aö skoðandinn
iitur gjarnan aftur á verkið og þá
i nálægð. Hann setur gjarnan
lóðréttar linur i myndir sinar,
sem að skera myndflötinn og gefa
honum rúmtak. Eins og action
málararnir, gengur Newman að
verki meö tilfinningu og eldmóöi
og eru myndverk hans stór-
brotinn máti i tilfinningatjáningu
einnar persónu.
I lok 6. áratugsins, þegar
abstrakt sxpressionisminn hafði
risið sem hæst, var i upp-
gangi hópur ungra colourfield
málara, sem tóku Barnett
Newman sem fyrirmynd sina i
myndlistinni. Það var mikið til
vegna þess aö persónuleg tjáning
hans var mjög skýr, verk hans
voru regluleg og litir og form
stöðugt. Þeir stóðu á móti
tjáningu einstaklingsins I
abstrakt-expressionismanum.
Barnett Newman ( 1905—1970)
Þeir lýsa upp það ópersónulega i
myndinni, sumir sprautuðu
jafnvel eða helitu litnum. Þegar
þessir listamenn sýndu saman
árið 1964 nefndi listfræðingur einn
þá sýningu: ,,post painterly
abstraction”, sem gæti útlagst:
seinna skeið abstrakt málunar.
Linurnar hafa óskýrst á abstrakt.
expressionismanum og skeið
,,post-painterly ” timabilið
byrjað, þar sem eingöngu var
lögð áhersla á liti. Nokkrir
málarar máluöu með samsvar-
andi litanotkun og geröu linur hlið
viö hlið með jafn breiðu bili á
milli þeirra, þetta gerði þaö að
verkum að tilfinning fyrir
forgrunni og bakgrunni hvarf,
túlkunin leiðir til tvennskonar
áherslu á stæðr. Þessi tegund
málunar var kölluð „Hard edge”.
Ellsworth Kelly (1923).
er talinn frumkvöðull „Hard
Edge” stefnunnar i málaralist.
Keily málar alltaf abstrakt, þótt
stundum örli fyrir myndun
likamsforma. Eldri myndir
hans, gerðar á milli 1951-1954,
samanstanda af einum eöa
fleirum einlitum flötum. Hann
málar þær i svörtum eða hvitum
lit. Það er eins og striginn sé ekki
nógu stór til að bera formin, þetta
er visvitandi ósamræmi sem að
gerir það að verkum að formið
heldur áfram út fyrir
myndflötinn, inn i hugarsvið
áhorfandans.
Eftir 1960 breytir hann yfir i
sterka liti: rauðan, gulan, biáa og
grænan. Formin verða
geometriskari. öðru hvoru
hættir hann að gera þess« venju-
legu rétthyrndu form, og gerir þá
þrihyrndar og trapissulaga
myndir. Þessi breyting á sjálfu
málverkinu gerir það að verkum
að það fær á sig sýnilegan oft
áleitinn blæ og ruglar fjarviddar-
skynjun skoöandans. Þetta voru
sterkar andstæður við þær tvær
meginstefnur sem höfðu verið
ráöandi undir heitinu „hard
edge” fram til þessa. Kelly gerði
einnig „relief” (upphleyptar)
myndir og skúlptúra. Þessir
skúlptúrar voru þá gerðir úr
málmi i einföldum geometriskum
formum, sprautaðir i sterkum
litum.
Pop-list —
Ný-raunsœi
Popplistin og ný-raunsæið eru i
mjög beinum tengslum við
daglega lifið. Popplistamennirnir
byrjuðu með að taka fyrir hluti og
hugmyndir úr heimi auglýsing-
anna, á meðan ný-raunsæis-
mennirnir færöu hluti úr stað, séð
frá þekktum notagildissjónar-
miöum, og gefa þeim á þann hátt
nýjan tilgang. Popplistin kemur
fram svo til samtimis i Amerfku
og Evrópu, á sjöunda áratugnum.
Listamennirnir fengu innblástur i
auglýsingaflóði neysluþjóðfélags-
Daniel Spoerri (1930)
ins, dagblöðum, mánaðarritum,
teiknimyndablöðum og hvers
kyns auglýsingum. í stað beinnar
þjóðfélagsgagnrýni dregur popp-
listin dár að háfleygum
hugmyndum samfélagsins um
list.
James Rosenquist
notar myndir sem að eru okkur
gjarnan kunnar, og þá oftast fyrir
þátt fjölmiðla, og ýkir þær i
stærðarhlutföllum og lita-
samsetningu.
Franski listamaðurinn Martial
Rayssevinnur með mýktina eins
og Rosenquist og tilgerðarlegar
litasametningu I „Mysteriously
yours” er myndefnið ljósmynd
sem likt og sprengir sig útúr
myndfletinum, og þar notar hann
flúorsent liti, eins og i mörgum
verka sinna. Raysse hefur náið
samband við ameriska popplista-
menn. Hann var meöal braut-
ryðjenda hinnar sér-evrópsku
stefnu ný-realismans (ný-
raunsæið), uppúr 1960; aðrir þar i
hópi voru: Yves Klein (Nice 1928-
1962), Jean Tinguelly (Fribourg
1925), Arraan (Nice 1928) og
Daniel Spoerri (Galati 1930).
Verk þessarra listamanna eru
raunar mjög ólik innbyrðis, svo
að hæpiö er að tala um einhverja
ákveðna stefnu eða sammekri en
þeim er það þó sameiginlegt
aö vinnumátinn er ekki i anda
einstaklingshyggju abstrakt-
expressioisma sjötta áratugsins,
svo sem Jackson Pollocks.
Annað eiga þeir sameiginlegt, en
það er að þeir nota áþreifanlega
hluti i verk sin, andstætt popp-
listamönnum, sem að mála þá
næstum alltaf á léreft. Nýtt
samhengi skapar nýjan raun-
veruleika: Arman notar til dæmis
litatúbur, fiðlur, rakvélar og
fleira i fjölmörgum einingum,
sem að saman gefa hver
annarrri nýtt gildi i verkheild-
inni. 1
Spoerri frysti ákveðin augna-
blik það sem að þau uröu á vegi
hans: á flóamarkaönum, matar-
borð eftir máltið, og hluti sem að
fólk telur sig gjarnan ekki geta
verið án, en opna okkur ef til vill
nýjan hugarheim við að vera
færðir úr sinu vanalega
umhverfi. Þannig að allt sem þú
sérð er i raun það sem eftir er,
tilviljunin er aðalatriðið, þvi að
listamaðurinn breytir ekki
verkinu eftir að hafa stöövað þaö
i augnablikinu.
Daniel Spoerri (1930
Spoerri er Rúmeniubúi sem að
vinnur i Sviss, Paris og
DUsseldorf. Hann var i byrjun
dansari, látbragðsleikari og setti
upp balletta. Myndlist Spoerri
samanstendur af hlutum eins og
borðplötum, kössum og teikn-
ingum. Hann litur á tækifærið
sem upphafsstaf listar sinnar,
allir hans hlutir ráðast að miklu
leyti af tilviljuninni. Inntak
(verksins) er fengið með þvi að
t.d. festa hlut sem að hefur nota-
gildisins vega lárétta stöðu,
lóðrétt upp: Borð af veitingahúsi
þar sem hann limir hlutina fasta
eins og gesturinn skildi við þá
eftir máltlð, borðplatan er siöan
hengd uppá vegg i lóðrétta stööu.
Hann tilheyrir i list sinni, tima-
bili þekktu undir heitinu ný-
raunsæi (nouveau réalisme),
nefnt af listgagnrýnandanum
Pierre Restany, sem að kallaði
nokkra listamenn saman í Paris
undir þvi heiti. Eins og i Popp-
listinni kasta ný-raunsæis-
mennirnir frá sér einstrengings
legum hugmyndum abstrakt-
expressionistanna. Þeir taka
opna og hispuslausa afstöðu til
heimsins. En á meðan ensku og
amerisku málararnir láta
gamminn geisa á striganum,
innflasnir af stórbreytileika vest-
ræns neysluþjóðfélags, fást ný-
raunsæismennirnir við að um-
breyta hugarfari okkar með þvi
að færa til þekkta hluti, breyta
staðsetnineu beirra til þess að
þeir öölist nýtt gildi. Slikt getur
einnig fengist með þvi að pakka
hlutum inn (Cristo), halaða þeim
upp, eða búta þá i sundur (Arm-
an).
Lucio Fontana (1899-1968)
Einkenni verka Lucio Fontana
eru, að þau eru flest hvit, og
kallast „Concetto spazial,” eða:
hugsun sem lýtur að rúminu.
Hugmyndalega blandar hann
umhverfinu i verk sitt með þvi aö
gera göt i það, röð af götum sem
eru ólik, eftir þvi meö hverju og I
hvaða efni þau eru gerð.
Hugmyndir hans urðu mun
ljósari þegar hann seinna byrjaði
á þvi að skera I strigann, i stað
þess aö stinga á hann göt. Gat eða
skurður stungu óneitanlega i stúf
við sléttan, ósnortinn flöt. Mynd-
flöturinn stendur fyrir sjálfum
sér að lengd breidd og efnislegri
tilfinningu, Fontana bætir svo við
þriðju viddinni. Hugmyndir hans
eru mög upprunalegar, þær eru
miklu fremur ljóðrænar en
kerfisbundnar.
Edvard Kienholz (1927).
Kienholz, sem er Bandarikja-
maður, er fyrst og fremst þekktur
fyrir umhverfisverk sin. Það er
nafn á þeirri tegund myndverka
sem að fylla upp i ákveðið rúm,
herbergi á safni t.d. þar sem
skoðandinn getur gengið um og
notið þess að vera um tima
þátttakandi i verkinu.
Arið 1953 fór Kienholz til Los
Angeles þar sem hann vann viö aö
mála abstraktmyndir og að vinna
„relief” i tré. 1 lok sjötta
áratugsins gerði hann svo þri-
viddarmyndir, figúratifar og
fremur ógeðfelldar að margra
dómi. Hann nýtir sér tilviljunina i
vali á myndefni og vinnuað-
ferðum. Umhverfi hlutanna
verður meiri hluti af myndaheild-
inni. Þetta leiðir að „environ-
ment” hans, sem eru fyllt upp
með hlutum úr umhverfi okkar,
brúðum og hvers kyns tilfallandi
efnum. Hópverk hans „A refer-
ence to tableau vivant” sýnir
augnablik úr reynslu sem að ann-
ars er hulin sjónum okkar.
Til að setja skoðandann á sem
raunsæjastann hátt inni verkið,
notar hann, við hlið brúðanna,
myndir, ljós og liti. Gott dæmi um
þetta er „the Beanery” (1965)
endur-uppbyggingu á frægum
Framhald á bls. 21.